Ισπανικός εμφύλιος πόλεμος

 

 

.

Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος, ο οποίος διήρκεσε από τις 17 Ιουλίου 1936 μέχρι την 1 Απριλίου 1939, ήταν ο πόλεμος μεταξύ των Ισπανών Εθνικιστών υπό την καθοδήγηση του στρατηγού Φρανθίσκο Φράνκο και των Δημοκρατικών, δηλαδή των υπερασπιστών της εκλεγμένης κυβέρνησης, αριστερών, σοσιαλιστών, αναρχικών και κομμουνιστών. Οι Δημοκρατικοί καθοδηγούνταν από τον Πρόεδρο της Β΄ Ισπανικής Δημοκρατίας Μανουέλ Αθάνια. Νικήτριες αναδείχθηκαν οι εθνικιστικές δυνάμεις του Φράνκο που υποστηρίχτηκαν ανοιχτά από τη Χιτλερική Γερμανία και τη φασιστική Ιταλία. Οι Δημοκρατικοί εφοδιάζονταν με όπλα και εθελοντές που προέρχονταν από την ΕΣΣΔ και την Κομμουνιστική Διεθνή. Κάπου 250 Έλληνες εθελοντές πολέμησαν στην Ισπανία. Οι εθνικιστές υποστηρίζονταν από τη Φασιστική Ιταλία και τη Ναζιστική Γερμανία οι οποίοι προσέφεραν συνεχώς και αδιάλειπτα το καλύτερο έως τότε πολεμικό υλικό στον κόσμο και πολεμικά σώματα ελίτ, όπως η γερμανική Λεγεώνα Κόνδωρ και τα «Ιταλικά Εθελοντικά Σώματα» που συχνά ενεργούσαν αυτόνομα στην πρώτη γραμμή του πυρός.

Το πολιτικό εύρος των Δημοκρατικών Δυνάμεων ήταν μεγάλο, από Φιλελεύθερους αστούς μέχρι Κομμουνιστές και Αναρχικούς επαναστάτες. Η κύρια δύναμή τους βρισκόταν στις αστικές και βιομηχανικές περιοχές και σε αυτές που είχαν αυτονομιστικές τάσεις, όπως η Αστούριας και η Καταλωνία, αλλά είχαν επίσης ισχυρά ερείσματα στους ακτήμονες. Μαζί τους τάχτηκαν και η εθνικιστική κυβέρνηση των Βάσκων αυτονομιστών, πράγμα παράδοξο, που οδήγησε την αριστερά στο να χαρακτηριστεί από τους εθνικιστές ως προδοτική.

Στη διάρκεια αυτών των εξεγέρσεων θανατώθηκαν 12 αρχιεπίσκοποι, 238 μοναχές, 2.365 μοναχοί και 4.184 ιερείς.[α] [1] Μεγαλοϊδιοκτήτες και βιομήχανοι έγιναν επίσης στόχοι επιθέσεων από τις δημοκρατικές δυνάμεις.

Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου η Γερμανική αεροπορία (Luftwaffe) και η αντίστοιχη Ιταλική βομβάρδισαν πολλές πόλεις και χωριά. Ανάμεσα τους και τη βασκική πόλη Γκερνίκα (Guernica/Gernika), την οποία ισοπέδωσαν στις 26 Απριλίου 1937 σκοτώνοντας μόνο αμάχους. Ο Πάμπλο Πικάσο, συγκλονισμένος από τη φρίκη της καταστροφής, ζωγράφισε τον ομώνυμο διάσημο πίνακά του.

Εθνικιστές
Κύριο λήμμα: Εθνικιστική παράταξη (Ισπανικός Εμφύλιος)

Οι εθνικιστές, αποκαλούνταν από τους αντιπάλους τους, ως Φρανκιστές ή Φασίστες. Η εθνικιστική πλευρά περιλάμβανε τους Καρλιστές και τους Αλφονσιστές, τους Ισπανούς εθνικιστές, τη φασιστική Φάλαγγα, και τους περισσότερους συντηρητικούς και μοναρχικούς με ισχυρές καθολικές θρησκευτικές πεποιθήσεις που υποστήριζαν την καθολική εκκλησία.[2][2] Ο Φράνκο είχε φέρει επίσης τους μισθοφόρους στρατιώτες του Αποικιακού Στρατού της Αφρικής (ισπανικό: Ejército de África ή Cuerpo de Ejército Marroquí), την Iσπανική Λεγεώνα (Τέρθιο).[3]και τους Regulars.[4] Οι ηγέτες τους είχαν γενικά πλουσιότερο, πιο συντηρητικό και μοναρχικό υπόβαθρο και στηρίζονταν από την τάξη των γαιοκτημόνων.[2][2][2] Η Καθολική Εκκλησία ήταν ενάντια στις φιλελεύθερες αρχές των δημοκρατικών, οι οποίες ενισχύθηκαν από το Ισπανικό Σύνταγμα του 1931.[5]
Δημοκρατικοί
Οι δημοκρατικοί μαχητές (Teruel, 1936)

Αρχικά μόνο δύο χώρες υποστήριξαν ανοιχτά τους δημοκράτες: το Μεξικό και η ΕΣΣΔ. Η ΕΣΣΔ, παρείχε διπλωματική υποστήριξη, εθελοντές και τη δυνατότητα αγοράς όπλων. Αυτή η ουδετερότητα έφερε σοβαρές αντιδράσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες, το Ηνωμένο Βασίλειο και, σε μικρότερο βαθμό, σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και οδήγησε στη δημιουργία των Διεθνών Ταξιαρχιών, ξένοι όλων των εθνικοτήτων πήγαν οικειοθελώς στην Ισπανία για να πολεμήσουν στο πλευρό των Δημοκρατικών.

Οι δημοκράτες στην Ισπανία καθορίζονταν από το κέντρο που υποστήριζε μια μετριοπαθής καπιταλιστική και φιλελεύθερη δημοκρατία και τους επαναστάτες αναρχικούς που ήταν αντίθετοι στη Δημοκρατία μεν, αλλά και κατά στις δυνάμεις του πραξικοπήματος. Η βάση τους ήταν κυρίως κοσμική και αστική, αλλά περιελάμβανε και αγρότες χωρίς αγροτεμάχια και ήταν ιδιαίτερα ισχυρή σε βιομηχανικές περιοχές όπως η Αστούρια, η χώρα των Βάσκων και η Καταλονία.[6]

Η συντηρητική, έντονα καθολική χώρα των Βάσκων, μαζί με την Καθολική Γαλικία και την αριστερή Καταλονία, επιδίωκαν αυτονομία ή ανεξαρτησία από την Ισπανία. Η δημοκρατική κυβέρνηση επέτρεψε τη δυνατότητα αυτοδιοίκησης για τις δύο περιοχές των οποίων οι δυνάμεις τάχθηκαν με τον δημοκρατικό Στρατό (Ejército Popular Republicano, EPR), ο οποίος αναδιοργανώθηκε σε μικτές ταξιαρχίες.[2]

Διάσημα πρόσωπα που πολέμησαν με τους δημοκρατικούς όπως ο Βρετανός μυθιστοριογράφος Τζώρτζ Όργουελ (ο οποίος έγραψε το Φόρος Τιμής στην Καταλονία (1938), αναφέροντας τις εμπειρίες του στον πόλεμο)[7] και ο Καναδός Γιατρός Norman Bethune, ο οποίος ανέπτυξε μια κινητή υπηρεσία μετάγγισης αίματος για τις συγκρούσεις στην πρώτη γραμμή.[8]

Στις μάχες με το πλευρό των δημοκρατικών πήρε μέρος και η αστυνομία πόλεως Guardia de Asalto που επιτέθηκε πρώτη στους στρατώνες κατά τη διάρκεια του πραξικοπήματος στην Μαδρίτη.[9]
Υποστήριξη των εθνικιστών
Γερμανία

Η Ναζιστική Γερμανία δημιούργησε τη Λεγεώνα Κόνδορ, αποτελούμενη από εθελοντές της Λουφτβάφε και τον Γερμανικό Στρατό (Heer) από τον Ιούλιο του 1936 έως τον Μάρτιο του 1939. Η Λεγεώνα του Condor αποδείχθηκε ιδιαίτερα χρήσιμη στη μάχη του Τολέδο το 1936 και μετέφερε τον Ισπανικό στρατό Αφρικής στην ηπειρωτική Ισπανία κατά τα πρώτα στάδια του πολέμου.[10] Οι επιχειρήσεις της Γερμανίας αναπτύχθηκαν σιγά-σιγά ώστε να συμπεριληφθούν στόχοι όπως ο βομβαρδισμός της Γκέρνικα, στις 26 Απριλίου 1937.[11] Η Γερμανία χρησιμοποίησε επίσης τον πόλεμο για να δοκιμάσει νέα αεροπλάνα, όπως τα Trimotors Luftwaffe Stukas και Junkers Ju-52, τα οποία αποδείχτηκαν αποτελεσματικά.[12][13] Η συμμετοχή της Γερμανίας εκδηλώθηκε περαιτέρω με επιχειρήσεις όπως η επιχείρηση Ursula, μια επιχείρηση με υποβρύχια του πολεμικού ναυτικού Kriegsmarine. Η Λεγεώνα πρωτοστάτησε σε πολλές νίκες.[14] Η εκπαίδευση που παρείχαν οι γερμανικές μονάδες στις εθνικιστικές δυνάμεις θα ήταν πολύτιμη. Μέχρι το τέλος του πολέμου, ίσως 56.000 εθνικιστές στρατιώτες, του πεζικού, πυροβολικού, των εναέριων και ναυτικών δυνάμεων, είχαν εκπαιδευτεί από Γερμανούς. [11] Συνολικά, περίπου 16.000 εθελοντές Γερμανοί στρατιώτες πολέμησαν στον πόλεμο και περίπου 300 σκοτώθηκαν.[15] Η γερμανική βοήθεια προς τους εθνικιστές ανήλθε σε περίπου 43.000.000 δολάρια (215.000.000 δολάρια) στις τιμές του 1939, 15.5% των οποίων χρησιμοποιήθηκε για μισθούς και έξοδα, το 21.9% για άμεση παράδοση στην Ισπανία, ενώ το 62.6% στη Λεγεώνα Κόνδορ. [15]Συνολικά, η Γερμανία παρείχε στους εθνικιστές 600 αεροπλάνα και 200 ​​άρματα μάχης.[15][nb 1] [15][16]
Ιταλία

Ο Μπενίτο Μουσολίνι εντάχθηκε στον πόλεμο για να εξασφαλίσει τον έλεγχο της Μεσογείου.[17] Το βασιλικό ιταλικό ναυτικό (ιταλικό: Regia Marina) διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον αποκλεισμό της Μεσογείου και τελικά η Ιταλία παρείχε στους εθνικιστές στρατιωτικό υλικό, όπλα, πυροβολικό, αεροσκάφη, άρματα μάχης, την Aviazione Legionaria και τη μονάδα Corpo Truppe Volontarie με 50.000 άνδρες.[18]Τα ιταλικά πολεμικά πλοία συμμετείχαν στον αποκλεισμό του ισπανικού Μαρόκου και συμμετείχαν στον ναυτικό βομβαρδισμό των δημοκρατικών στη Μάλαγα, Βαλένθια και Βαρκελώνη.[19] Συνολικά, η Ιταλία παρείχε στους εθνικιστές 660 αεροσκάφη, 150 άρματα, 800 πυροβόλα, 10.000 πολυβόλα και 240.000 τουφέκια.[20]
Πορτογαλία

Ο Πρωθυπουργός της Πορτογαλίας Αντόνιο ντι Ολιβέιρα Σαλαζάρ προμήθευε τις δυνάμεις του Φράνκο με πυρομαχικά και υλικοτεχνική βοήθεια.[21] Μια εθελοντική δύναμη "Viriatos" 20.000 στρατιωτών στάλθηκε στην Ισπανία.[22][23]ενώ η Πορτογαλία διαβεβαίωσε επίσης τον Φράνκο και τους συμμάχους του ότι καμία παρέμβαση δεν θα παρεμπόδιζε τον υλικοτεχνικό εφοδιασμό.[24]
Άλλοι

Στις δυνάμεις των Ισπανών εθνικιστών εντάχθηκαν Ρουμάνοι εθελοντές με επικεφαλής τον Ιόν Μότσα, από τη Σιδηρά Φρουρά ("Λεγεώνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ"),[25] περίπου 600 Ιρλανδοί κυανοχίτωνες, οπαδοί του Ιρλανδού πολιτικού, Όουεν Ο΄ Ντάφι (Ιρλανδός πολιτικός), γνωστή ως «Ιρλανδική ταξιαρχία», πήγε στην Ισπανία για να πολεμήσει στο πλευρό των εθνικιστών.[22] Η πλειοψηφία των εθελοντών ήταν καθολικοί και σύμφωνα με τον Ο΄ Ντάφι είχαν προσφερθεί εθελοντικά να βοηθήσουν τους εθνικιστές να πολεμήσουν ενάντια στον κομμουνισμό.[26][27]
Υποστήριξη των δημοκρατικών
Διεθνείς Ταξιαρχίες
Κύριο λήμμα: Διεθνείς Ταξιαρχίες

Πολλοί αλλοδαποί, με ριζοσπαστικές κομμουνιστικές ή σοσιαλιστικές ιδέες, εντάχθηκαν στις Διεθνείς Ταξιαρχίες, πιστεύοντας ότι η Ισπανική Δημοκρατία ήταν στην πρώτη γραμμή του πολέμου κατά του φασισμού. Περίπου 40.000 αλλοδαποί πολέμησαν με τις Διεθνείς Ταξιαρχίες, αν και δεν έφτασαν πάνω από 18.000 συνολικά στις πολεμικές συγκρούσεις, ενώ ισχυρίστηκαν ότι αντιπροσώπευαν 53 έθνη.[28]

Σημαντικός αριθμός εθελοντών (10.000 περίπου) προήλθε από τη Γαλλία, τη Ναζιστική Γερμανία, 5.000 από την Αυστρία και 3.500 από την Ιταλία. Λίγοι παραπάνω από 1000 από τη Σοβιετική Ένωση, τις Ηνωμένες Πολιτείες, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Πολωνία, τη Γιουγκοσλαβία, την Ουγγαρία και τον Καναδά.[28] Το τάγμα Thälmann, μια ομάδα Γερμανών, και το Τάγμα Γαριμπαλντι, μια ομάδα Ιταλών, διέκρινε τις μονάδες τους κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Μαδρίτης. Οι Αμερικανοί πολέμησαν με τις μονάδες όπως η XV Διεθνής Ταξιαρχία ("Ταξιαρχία Αβραάμ Λίνκολν"), ενώ οι Καναδοί εντάχθηκαν στο Τάγμα Mackenzie-Papineau.[29]

Περισσότεροι από 500 Ρουμάνοι πολέμησαν με την πλευρά των δημοκρατικών, συμπεριλαμβανομένων των μελών του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ρουμανίας, Πέτερ Μπορίλα και Βάλτερ Ρόμαν.[30] Περίπου 145 άνδρες από την Ιρλανδία σχημάτισαν τη Φάλαγγα Connolly, η οποία απαθανατίστηκε από τον Ιρλανδό λαϊκό μουσικό Κρίστυ Μούρ στο τραγούδι "Viva la Quinta Brigada".[31] Στις Ταξιαρχίες εντάχθηκε και ένας μικρός αριθμός Κινέζων, η πλειοψηφία τους όμως επέστρεψε τελικά στην Κίνα.[32]
Σοβιετική Ένωση

Ο Ιωσήφ Στάλιν είχε υπογράψει τη Συμφωνία Μη Παρέμβασης στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, παρείχε όμως υλική βοήθεια στις Δημοκρατικές δυνάμεις, σε όπλα. Σε αντίθεση με τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι, ο Στάλιν προσπάθησε να το κάνει αυτό συγκαλυμμένα.[33] Οι εκτιμήσεις του υλικού που παρέχει η ΕΣΣΔ στους δημοκρατικούς κυμαίνονταν μεταξύ 634 και 806 αεροσκαφών, 331 και 362 αρμάτων μάχης και 1.034 έως 1.895 πυροβόλα.[34][35][36][37][28] Δημιουργήθηκε επίσης το τμήμα Χ του Κόκκινου στρατού για να διευθύνει τις επιχειρήσεις μεταφοράς όπλων, με την ονομασία "Επιχείρηση Χ". Πολλά τουφέκια και άλλα όπλα ήταν παλιά, παρωχημένα (μερικά χρονολογούνταν από τη δεκαετία του 1860) αλλά, τα άρματα μάχης T-26 και BT-5 ήταν σύγχρονα.[38][39][38] Η Σοβιετική Ένωση προμήθευε με αεροσκάφη τους δημοκρατικούς, αλλά τα αεροσκάφη που παρέθεσε η Γερμανία στους εθνικιστές αποδείχθηκαν πολύ καλύτερα προς το τέλος του πολέμου.[39] Ο Στάλιν έδωσε εντολή να κατασκευαστούν ψεύτικα καταστρώματα στα πλοία και οι σοβιετικοί καπετάνιοι χρησιμοποίησαν διαφορετικές σημαίες με σκοπό την παραπλάνηση για να αποφύγουν τον έλεγχο των εθνικιστών.[40][41] Σύμφωνα με τον Μπίβορ, οι Δημοκρατικοί πλήρωσαν τα σοβιετικά όπλα από τα επίσημα αποθέματα χρυσού της Τράπεζας της Ισπανίας.[42]

Σημαντική συμμετοχή είχε και το Λαϊκό Κομισαριάτο Εσωτερικών Υποθέσεων που σχεδίασε τις δολοφονίες του κομμουνιστή πολιτικού Αντρές Νιν, του δημοσιογράφου Mark Rein και του José Robles.[43] Μια άλλη επιχείρηση υπό της ηγεσίας του NKVD ήταν η κατάρριψη (το Δεκέμβριο του 1936) του γαλλικού αεροσκάφους, όπου ο εκπρόσωπος της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού (ICRC), Georges Henny, κατείχε έγγραφα σχετικά με την Σφαγή Παρακουέγιος.[44]
Μεξικό

Σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τις περισσότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής, το Μεξικό στήριξε τους δημοκρατικούς. Το Μεξικό προσέφερε 2 εκ. δολάρια και 20,000 τουφέκια με 20 εκ. φυσίγγια.[45][46] [45] Η σημαντικότερη συνεισφορά του Μεξικού όμως, ήταν η προστασία των προσφύγων. Περίπου 50.000 κατέφυγαν, στην Πόλη του Μεξικού και στη Morelia.[47]
Γαλλία

H αριστερή κυβέρνηση "Λαϊκού Μετώπου" στη Γαλλία δεν υποστήριξε αμέσως τους δημοκρατικούς. Ο πρωθυπουργός της Γαλλίας Λεόν Μπλουμ ήταν φιλικός προς τους δημοκράτες,[48] φοβούμενος όμως ότι η επιτυχία των εθνικιστικών δυνάμεων στην Ισπανία θα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός συμμαχικού κράτους της Γερμανίας και της Ιταλίας, μιας συμμαχίας που θα περικύκλωνε τη Γαλλία[48][49] και στις 21 Αυγούστου 1936, υπέγραψε τη Σύμβαση Μη Παρέμβασης. [50]Η Γερμανία ενημέρωσε τον Γάλλο πρεσβευτή στο Βερολίνο ότι η Γερμανία θα θεωρούσε τη Γαλλία υπεύθυνη εάν υποστήριζε τη Ρωσία, αν και εφόσον υποστήριζε τους δημοκρατικούς [173]. Η κυβέρνηση Μπλουμ παρείχε τελικά έναν αριθμό αεροσκαφών στους δημοκρατικούς όπως τα 540 βομβαρδιστικά, τα αεροσκάφη Dewoitine και τα μαχητικά αεροσκάφη Loire 46 που στάλθηκαν έως το Δεκέμβριο το 1936. [51][52]Έστειλαν επίσης πιλότους και μηχανικούς στους Δημοκρατικούς.[53][54] Η πιθανότητα μιας γαλλικής παρέμβασης εναντίον των Ισπανών εθνικιστών παρέμεινε μια σοβαρή πιθανότητα καθότι οι γερμανικές μυστικές υπηρεσίες ανέφεραν στον Φράνκο ότι οι Γάλλοι είχαν ανοικτές συζητήσεις σχετικά με την παρέμβαση τους στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο στην Καταλονία και στις Βαλεαρίδες Νήσους. Το 1938 ο Φράνκο αντιλαμβανόταν ότι μπορεί να υπήρχε μια τέτοια γαλλική παρέμβαση ενάντια σε μια πιθανή εθνικιστική νίκη στην Ισπανία μέσω της Καταλονίας, τις Βαλεαρίδες Νήσους και του Ισπανικού Μαρόκου.[55][56]
Η διπλωματία που έκρινε τον πόλεμο
Η ουδέτερη οπτική γωνία αυτού του λήμματος αμφισβητείται. Πιθανότατα παρουσιάζει κάποια γεγονότα ή απόψεις μονομερώς ή με δυσανάλογη ισορροπία σε σχέση με την αντίστοιχη βαρύτητά τους. Παρακαλούμε δείτε τη σχετική συζήτηση στη σελίδα συζήτησης του λήμματος.
Το λήμμα δεν περιέχει πηγές ή αυτές που περιέχει δεν επαρκούν. Μπορείτε να βοηθήσετε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Υλικό που είναι ατεκμηρίωτο μπορεί να αμφισβητηθεί και να αφαιρεθεί.
Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 14/03/2019.

Ο πόλεμος αυτός δεν κρίθηκε ωστόσο από τις εσωτερικές διαμάχες της Ισπανίας[εκκρεμεί παραπομπή]. Υπήρξε αποτέλεσμα των διπλωματικών ανταγωνισμών της προπολεμικής περιόδου (1923-1936) στην Ευρώπη τόσο ώστε κατά πολλούς ο 2ος ΠΠ πρακτικά ξεκίνησε στην Ισπανία με τους ίδιους πάντα πρωταγωνιστές στο παρασκήνιο, ενώ η αρχή του 2ου ΠΠ ακολουθεί μόλις 6 μήνες μετά τη λήξη του Ισπανικού Εμφύλιου.
Πολωνοί εθελοντές στο πλευρό των Δημοκρατικών

Η εμφάνιση της Σοβιετικής Ένωσης σε θέση ισχύος και με άμεση επιρροή στα φτωχά εργατικά στρώματα σχεδόν παντού στην Ευρώπη του μεσοπολέμου που επηρεάζονταν από την αριστερά, ώθησε την Αγγλία και τη Γαλλία σε κρυφή υποστήριξη των φασιστικών δυνάμεων στην Ιταλία και Γερμανία η οποία εκφράστηκε έντονα μέσω της "Πολιτικής Κατευνασμού" (‘Appeasement’) μέρος της οποίας ήταν και η ανοχή του Γερμανικού επανεξοπλισμού και η ανακατάληψη του Σάαρ, κατά παραβίαση της Συνθήκης των Βερσαλλιών που με ένοχη σιωπή αποδέχτηκαν Άγγλοι και Γάλλοι. Σήμερα είναι περισσότερο γνωστό ότι ταυτόχρονα υπήρξε και καθαρή οικονομική υποστήριξη από εταιρείες Αγγλικές, Γαλλικές και Αμερικανικές οι οποίες είχαν επενδύσεις στη Γερμανία, λόγω του ιδιαίτερα φθηνού εργατικού δυναμικού της Γερμανίας μετά την καταστροφή της στον 1ο ΠΠ.

Μετά την πτώση της δικτατορίας του Πρίμο Ντε Ριβέρα και την αποπομπή του Βασιλέα Αλφόνσου 8ου, με εκλογές, η Ισπανία του 1936 μπήκε σε μια ασυνήθη δημοκρατική διαδικασία όπως και κάθε άλλη χώρα σε παρόμοια περίπτωση. Στην πρώτη τότε δημοκρατική κυβέρνηση πρωτοστατούσαν Κεντρο-Δεξιοί και Σοσιαλιστές, όπως και με τα σημερινά κόμματα στην Ισπανία, το δε Σοσιαλιστικό Κόμμα φέρει ακριβώς την ίδια ονομασία με το κόμμα που σήμερα (2008) είναι στην κυβέρνηση (PSOE). Οι Κομμουνιστές ήταν μόλις το 3% του εκλογικού σώματος. Οι στρατιωτικοί που είχαν συνηθίσει επί κάπου 200 χρόνια τα πραξικοπήματα επιχείρησαν δύο τέτοια μέσα στην περίοδο 1931-35 τα οποία και απέτυχαν. Στο πρώτο από αυτά ο στρατηγός Φρανθίσκο Φράνκο δε συμμετείχε καν, και στο δεύτερο εντάχθηκε την τελευταία στιγμή με πρόσκληση από τη χούντα που διοικούσε ο στρατηγός Εμίλιο Μόλα, που ήταν και ο κύριος οργανωτής και των δύο. Ο Φρανθίσκο Φράνκο επελέγη γιατί ήταν πρώην διοικητής της Ισπανικής Λεγεώνας των Ξένων και είχε επιρροή στα στρατεύματα αυτά, που ήταν ιδιαίτερα αξιόμαχα. Αλλά το δεύτερο αυτό κίνημα απέτυχε στη Μαδρίτη και τη Βαρκελώνη, εκεί δηλαδή που βρισκόταν το κλειδί της διοίκησης της Ισπανίας, και τελικά οι 4 στρατηγοί της Χούντας είτε συνελήφθησαν είτε έμεναν παγιδευμένοι σε μικρές περιοχές, χωρίς ελπίδα να επεκτείνουν τη δράση τους. Μόνο ο Φρανθίσκο Φράνκο βρέθηκε μόνος του στις Κανάριες Νήσους ανεμπόδιστος να επικρατήσει, αν και χωρίς κανένα μέσο να προωθηθεί στην ενδοχώρα.

Έτσι ο Φρανθίσκο Φράνκο, χωρίς να διαθέτει κανένα μεταφορικό ή άλλο οικονομικό μέσο να συνεχίσει το πραξικόπημα, βρέθηκε να μεταφέρεται στις Ισπανικές αποικίες της Β. Αφρικής με αγγλικό αεροπλάνο[εκκρεμεί παραπομπή]για να ηγηθεί της ισπανικής Λεγεώνας των Ξένων, να αποβιβάζει τον στρατό στην ενδοχώρα με γερμανικά αεροπλάνα ενώ την ίδια ώρα τον ενίσχυαν ιταλικά συντάγματα, αεροπλάνα και πυροβολικό που κατέφθαναν στην Σεβίλλη. Άφθονη επίσης οικονομική βοήθεια εισέρρεε μέσω της γείτονος δικτατορικής Πορτογαλίας του Σαλαζάρ, οι πηγές της οποίας προέρχονταν από κεφαλαιούχους Ισπανούς και μη, με χρήματα που βρίσκονταν σε τράπεζες του Λονδίνου. (βλ: Arms for Spain, The untold story of the Spanish Civil War , συγγραφέας Gerald Howson και The Battle for Spain, συγγραφέας Antony Beevor). Στη συνέχεια, αμερικανικά εμπορικά πλοία τον εφοδίαζαν με πετρέλαιο και μεταφορικά οχήματα, τα οποία η Αμερικανική κυβέρνηση χαρακτήριζε ως «μη πολεμικό υλικό» - φυσικά πρόκειται για υλικό που χρησιμοποιήθηκε άμεσα σε πολεμικές επιχειρήσεις.

Και οι τρεις αυτές χώρες ωστόσο τάχθηκαν διπλωματικά υπέρ της Μη Επέμβασης, πράγμα που τους βοηθούσε να εξουδετερώνουν κάθε αναγνώριση της κατάστασης και άρα και κάθε βοήθεια προς την επίσημη και νόμιμη Δημοκρατική Ισπανική Κυβέρνηση. Στην ΚΤΕ οι Άγγλοι αντιστάθηκαν πεισματικά να αναγνωρίσουν ότι μια χώρα μέλος είχε δεχτεί επίθεση από ξένα στρατεύματα και αρνήθηκαν ακόμα και να εξετάσουν τα στοιχεία των ταυτοτήτων Ιταλών στρατιωτικών που στο μεταξύ είχαν συλληφθεί και τα στοιχεία τους είχαν προσκομιστεί από τη νόμιμη ισπανική κυβέρνηση. Έτσι καθίσταται σαφής η στάση υπέρ του Φράνκο. Η αγγλική ειδικά εξωτερική πολιτική της εποχής εκείνης ήταν φανατικά αντικομμουνιστική και εξαιρετικά προσεκτική με την οποιαδήποτε εξέλιξη θα μπορούσε να τη θίξει στα στρατηγικά σημεία της Αυτοκρατορίας, εν προκειμένω το πέρασμα του Γιβραλτάρ και τη Δυτική Μεσόγειο. Το Βρετανικό Ναυαρχείο σε μυστική του έκθεση τόνιζε τους φόβους του από μια παρουσία των Γερμανο-Ιταλών στην Ισπανία σε ενδεχόμενο μελλοντικό πόλεμο στον οποίο θα εμπλεκόταν και η Αγγλία, αλλά η εξωτερική πολιτική της Αγγλίας την εποχή εκείνη υπαγορεύονταν από εξαιρετικά έξυπνα άτομα τα οποία έπαιζαν όλα τους τα επιχειρήματα στη δυνατότητα ελέγχου των δύο δικτατόρων με διπλωματικές «αντιπαροχές» οι οποίες όμως άνοιξαν υπερβολικά επικίνδυνα την όρεξη των Χίτλερ-Μουσολίνι για νέες απαιτήσεις. Η τακτική αυτή θεωρείται σήμερα υπεύθυνη όχι μόνο για την τύχη της Ισπανίας αλλά ακόμα και για την ουσιαστική πρόκληση του ίδιου του 2ου ΠΠ (Βλέπε: Fateful Choices, συγγραφέας Ian Kershaw, Penguin Books, 2008), ωστόσο αυτή είναι μια πολιτικά σκόπιμα υπαγορευόμενη άποψη.

Και ενώ αρχικά η υπεροπλία του Φρανθίσκο Φράνκο έδωσε την εντύπωση ότι θα επρόκειτο για μια τρίμηνη εκστρατεία, η κακή στρατιωτική αντίληψη του ίδιου και πιθανόν οι εσωτερικές σκοπιμότητες εντυπωσιασμού με σκοπό να αναλάβει την πλήρη αρχηγία του πραξικοπήματος, η οποία ανήκε πάντα στον στρατηγό Μόλα, έκαναν το μέτωπο να βαλτώσει ειδικά όταν η Σοβιετική Ένωση απάντησε με σημαντική βοήθεια σε υλικό και εθελοντές πιλότους - Σεπτέμβρης 1936 - η οποία απέτρεψε την κατάληψη της Μαδρίτης. Ακολούθησε μια πολύχρονη κυκλωτική κίνηση στην υπόλοιπη περιοχή της Ισπανίας που του απαίτησε πολύ χρόνο αλλά και πολύ υλικό κάνοντάς τον να ζητά ολοένα και περισσότερη βοήθεια.

Είναι ιστορικά άξιο αναφοράς ότι οι Χίτλερ – Μουσολίνι, πρώτοι τον κατέκριναν ως ανίκανο στρατιωτικό[εκκρεμεί παραπομπή], κι έφτασαν μάλιστα να σκεφτούν σοβαρά να τον εγκαταλείψουν στην τύχη του γιατί η βοήθεια εκείνη τους κόστιζε πολύ τόσο σε υλικό για τα άλλα σχέδια που είχαν για την Ευρώπη αλλά και σε δυσφήμιση γιατί ο στρατός των «αγροτο-εργατών» της Δημοκρατικής Ισπανίας είχε κολλήσει στο πεδίο της μάχης τους επίδοξους κατακτητές της Ευρώπης. Τελικά για λόγους γοήτρου αλλά και από τον φόβο της Αγγλίας για μια «Κομμουνιστική Ιβηρική Χερσόνησο» αποφασίστηκε η ενίσχυση μέχρι τέλους του Φρανθίσκο Φράνκο ώστε να τερματιστεί εκείνη η τριετής διπλωματική ανωμαλία.

Ανταμοιβή στις «προσφορές» Χίτλερ για την επέμβαση στην Ισπανία φαίνεται ότι ήταν η Τσεχοσλοβακία, που η τύχη της παίχτηκε μυστικά στο ίδιο διπλωματικό «διακανονισμό» με την Ισπανία, ήδη απ' το φθινόπωρο του 1938, παρά τις εναγώνιες προσπάθειες των δημοκρατικών ηγετών στην Ισπανία να τους δοθεί βοήθεια και πίστωση χρόνου. Η τελευταία δημοκρατική κυβέρνηση βλέποντας τον 2ο ΠΠ που πλησίαζε ήλπιζε ότι αν τους βοηθήσουν να αντέξουν ως το φθινόπωρο του 1939 υποχρεωτικά θα απολάμβαναν, όντας στο αντιχιτλερικό στρατόπεδο, την επίσημη αναγνώριση που οι ΄Μεγάλες Δημοκρατίες΄ της Ευρώπης τους είχαν επίτηδες αρνηθεί. Όντως τον Σεπτέμβρη 1939 ο 2ος ΠΠ ξεκίναγε αλλά η Κομμουνιστική Ισπανία είχε καταθέσει τα όπλα τον Απρίλη του ίδιου χρόνου ενώ Αγγλία και Γαλλία είχαν ήδη αναγνωρίσει λίγες μέρες πριν τον Φράνκο ως τον επίσημο εκπρόσωπο της Ισπανίας.
Χρονολόγιο

Πηγές:[57] [58] εκτός εάν αναφέρεται διαφορετικά.
1936

17 Ιουλίου. Εκδήλωση του στρατιωτικού κινήματος με έναρξη από τη Μελίγια του ισπανικού Μαρόκου (4:00 το απόγευμα).

Ο αντισυνταγματάρχης Γκαθάπο δεν συναντά ένοπλη αντίσταση, το ίδιο οι επικεφαλής σε Τετουάν και Θέουτα, ενώ νεκροί (7 συνολικά) υπάρχουν στο Λαράς (Λαράτσε). Έως το ξημέρωμα, ελέγχεται πλήρως η ζώνη του προτεκτοράτου στη Β. Αφρική.

18 Ιουλίου. Επέκταση του κινήματος σε φρουρές της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ισπανίας. Παραίτηση του επί δύο μήνες πρωθυπουργού Κασάρες Κιρόγκα.

Ο στρατηγός Εμίλιο Μόλα καταλαμβάνει την Παμπλόνα και όλη την περιοχή της Ναβάρας με συνδρομή χιλιάδων οπλισμένων Ρεκέτες, κυρίως αγροτών παραδοσιακά φιλομοναρχικών (Καρλιστές) και έντονα θρησκευόμενων, αποφεύγοντας ωστόσο να δεσμευτεί για τις ζητούμενες άμεσα πολιτειακές μεταβολές. Επίσης στη βόρεια/βορειοκεντρική ενδοχώρα και ομοίως εύκολα, οι κινηματίες επικρατούν σε Μπούργος, Άβιλα, Λεόν, Σεγόβια, Βαγιαδολίδ και τη –βασκική– Βιτόρια, ενώ μόνον κατόπιν συμπλοκών στα εργατικά κέντρα Βίγο, Λα Κορούνια και Φερόλ, λιμάνια του Ατλαντικού. Αντίθετα, αποτυγχάνουν στα αντίστοιχα του Βισκαϊκού κόλπου Σαν Σεμπαστιάν και Μπιλμπάο, όπου λόγω βαριάς βιομηχανίας οι εργάτες συνιστούν ακόμα μεγαλύτερο ποσοστό των Βάσκων κατοίκων. Μοναδική επιτυχία του κινήματος στα βορειοανατολικά η Σαραγόσα, χωρίς μάλιστα ανταλλαγή πυρών, και σε ολόκληρη τη ζώνη της Μεσογείου η Γρανάδα, όταν στον έλεγχο της κυβέρνησης διατηρούνται η Μούρθια και οι παραλιακές Αλικάντε, Αλμερία, Καρθαγένη, Μάλαγα. Νότια, η κατάληψη των Κάδιθ και Λα Λίνεα απέναντι από τη μαροκινή ακτογραμμή διευκολύνει τη διεκπεραίωση ενισχύσεων, η δε πρωτεύουσα της Ανδαλουσίας και τότε τρίτη μεγαλύτερη ισπανική πόλη Σεβίλη (πληθ. 300.000) παραδίνεται, αποκλειστικά με υλικές ζημιές, στον Γκονθάλο Κέιπο δε Γιάνο. Συνοδεία αρχικώς του ακολούθου και του οδηγού του, ο 60χρονος στρατηγός εκμεταλλεύτηκε τις ώρες μέχρι το μεσημέρι που θα τελείωναν οι συνελεύσεις στα εργοστάσια, το δέος στη θέα 40 Μαυριτανών λεγεωνάριων μόλις αυτοί αερομεταφέρθηκαν από το Μαρόκο και –για πρώτη φορά παγκοσμίως– τη χρήση του ραδιοφώνου ως μέσου τρομοκράτησης των μαζών. Στις Βαλεαρίδες νήσους η Μαγιόρκα καταλαμβάνεται αμέσως, αλλά όχι τελικά και η Μινόρκα με τη στρατηγικής σημασίας ναυτική βάση του Μαό (Μαχόν).

18-20 Ιουλίου. Καταστολή του κινήματος σε Μαδρίτη, Βαρκελώνη, Βαλένθια και πολεμικό στόλο.

Στις 18, το πλήρωμα μοίρας του ισπανικού ναυτικού εν πλω προς Θέουτα και Μελίγια για ανάληψη δράσης εναντίον των κινηματιών εξεγείρεται, όταν αξιωματικοί του το καλούν να ταχθεί με τους τελευταίους. Χωρίς ηγεσία, τα πλοία επιστρέφουν στην Καρθαγένη και τις άλλες βάσεις που εν τω μεταξύ έχουν παραμείνει υπό κυβερνητικό έλεγχο, η δε ανταρσία επεκτείνεται προληπτικά και στον υπόλοιπο στόλο. Η αποψίλωση σε διοικητικά στελέχη (το 80% θανατώθηκε ή αποτάχθηκε), θα τον θέσει ουσιαστικά εκτός επιχειρήσεων για το μεγαλύτερο διάστημα του εμφυλίου και υπέρ οποιασδήποτε πλευράς. Στη Βαλένθια, η ένοπλη πολιορκία από ομάδες εργατών ματαιώνει την ίδια την έξοδο από τα στρατόπεδα και δύο ημέρες αργότερα ο επικεφαλής στρατηγός Καράσκο σώζεται αναχωρώντας αεροπορικώς για τη Β. Αφρική. Η εκδήλωση του κινήματος σε Βαρκελώνη και Μαδρίτη στις 19 του μήνα, έχοντας χάσει το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού συναντά οργανωμένη άμυνα και την επομένη καταπνίγεται, έπειτα από σφοδρές συγκρούσεις με νεκρούς που αθροιστικά στις δύο πόλεις υπερβαίνουν τους χίλιους. Στη συμπρωτεύουσα, τα εργατικά συνδικάτα έχουν καταλάβει αποθήκες πολεμικού υλικού και θέσεις μάχης ήδη από τις 18 και τελικά ο επικεφαλής Γκόντεντ πρόκειται για έναν των 5 στρατηγών σε 108 βαθμοφόρους που συνολικά τυφεκίζονται. Εξαιτίας στρατιωτικών δυνάμεων εντός της Μαδρίτης με ανεπαρκή δύναμη προς κατάληψή της και αξιωματικούς αμφίβολης στάσης, το σχέδιο των κινηματιών προέβλεπε την κυκλωτική είσοδο στην έδρα της κυβέρνησης από τέσσερις φάλαγγες[β] σωμάτων της επαρχίας. Αυτές ουδέποτε ξεκίνησαν και ο στρατηγός Βιγιέγας μεταθέτει στον ομόλογό του Φανχούλ την απέλπιδα προσπάθεια δράσης εκ των έσω, ενώ τους εργάτες στην υπεράσπιση της πόλης συντρέχουν μονάδα πυροβολικού, μέλη της αστυνομικής φρουράς Ασάλτος[γ] και οι οργανώσεις της άκρας αριστεράς, οι οποίες για περαιτέρω ενίσχυση με αναρχικούς έχουν ελευθερώσει τους κρατούμενους. Η πρώτη από τις τρεις επιχειρήσεις ελέγχου της Μαδρίτης κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, εξελίχθηκε σε άνετη νίκη των υπερασπιστών της.

19 Ιουλίου. Αεροπορική μετακίνηση του Φρανθίσκο Φράνκο από το νησί Γκραν Κανάρια στην πόλη Τετουάν του Μαρόκου και ανάληψη της αρχηγίας των εκεί κινηματιών. Παραίτηση του Μαρτίνεθ Μπάριο, αντικαταστάτη του Κιρόγκα.

20 Ιουλίου. Διορισμός από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Μανουέλ Αθάνια στην πρωθυπουργία του Χοσέ Χιράλ, καθηγητή της Φαρμακευτικής Σχολής. Θάνατος του εξόριστου στρατηγού Χουάν Σανχούρχο, όταν το διπλάνο που θα τον μετέφερε από την Πορτογαλία για να αναλάβει τη στρατιωτική ηγεσία του κινήματος, συνετρίβη κατά την απογείωσή του εξαιτίας υπερβολικού φορτίου.

7 Αυγούστου. Δηλώσεις του επικεφαλής του εθνικιστικού μετώπου της πόλεως Μπανταχόθ στα σύνορα με την Πορτογαλία στρατηγού Κέιπο Ντελιάνο σε Πορτογάλο δημοσιογράφο, σύμφωνα με τις οποίες "ο στρατηγός Φράνκο εκήρυξε την επανάστασιν, διότι επέκειτο κομμουνιστικόν κίνημα εν Ισπανία"[59].
Διαβάστε

Σφαγή Παρακουέγιος
Βομβαρδισμός της Γκερνίκα

Πρόσωπα
Κινηματίες

Χοσέ Ενρίκε Βαρέλα
Μιγέλ Καμπανέγιας
Εμίλιο Μόλα
Φρανθίσκο Φράνκο.

Κυβερνητικοί, κομμουνιστές και αναρχικοί

Μανουέλ Αθάνια
Βαλεντίν Γκονθάλεθ ("Ελ Καμπεσίνο")
Ντολόρες Ιμπάρρουρι ("Πασιονάρια")
Αντρές Νιν
Μπουεναβεντούρα Ντουρρούτι.

Δημοσιογράφοι και κατάσκοποι

Έμμα Γκόλντμαν
Ίλια Έρενμπουργκ
Νίκος Καζαντζάκης
Ρόι Κάμπελ
Σαμουέλ Κασφούρ

Καρλ Μαρζάνι
Ρόμπερτ Μίλλερ
Τουρέ Νέρμαν
Πάμπλο Νερούδα
Άρθουρ Κέστλερ

Τζορτζ Όργουελ
Αλεξάντερ Ορλόφ
Κιμ Φίλμπι
Έρνεστ Χέμινγουεϊ
Λάνγκστον Χιούτζ.

Αμερικάνοι πιλότοι

Μπέρτ Ακόστα
Έντι Σνάιντερ
Φρανκ Τίνκερ.

Έλληνες εθελοντές

Νίκος Βαβούδης
Δημήτρης Γιωτόπουλος
Αναγνώστης Δεληγιάννης
Δημήτρης Σακαρέλος

Επίδραση στις τέχνες
Ζωγραφική

Γκερνίκα του Πάμπλο Πικάσο (1937).

Κινηματογράφος

Raza (Jose Luis Saenz de Heredia, 1942)
Για ποιον χτυπά η καμπάνα (For whom the bell tolls, Σαμ Γουντ, 1943, βασισμένη στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Έρνεστ Χέμινγουεϊ)
Πεθαίνοντας στη Μαδρίτη (Mourir à Madrid, Φρεντερίκ Ροσίφ, 1963)
The Heifer (La vaquilla) (Luis García Berlanga, 1985)
¡Ay, Carmela! (του σκηνοθέτη Κάρλος Σάουρα, Ισπανία/Ιταλία 1990) The title is a reference to the song "Quinta Brigada", which boasts of the valor of the Republican troops and laments their lack of supplies and air support
Land and Freedom (Ken Loach, 1995)
Libertarias (Vicente Aranda, 1996)
Vivir la Utopia (Living Utopia) by Juan Gamero, Arte-TVE, Catalunya 1997
La Lengua de las Mariposas (The Tongue of the Butterflies), José Luis Cuerda, 1999)
Soldados de Salamina (Νταβίντ Τρουέμπα, 2002).

Λογοτεχνία

Για ποιον χτυπά η καμπάνα του Έρνεστ Χέμινγουεϊ (1940)
The Living and the Dead του Patrick White (1941)
The Blind Assassin της Margaret Atwood (2000).

Σημειώσεις

Συνέβηκαν σφαγές καθολικών κληρικών και εκκλησίες, μοναστήρια ή μονές κάηκαν. Τα στατιστικά στοιχεία για τις δολοφονίες και τις καταστροφές θρησκευτικών χώρων, λίγο πριν από την έναρξη του πολέμου, προέρχονται από το βιβλίο Historia de la Persecución Religiosa en España (1936-1939) του Antonio Montero Moreno (Biblioteca de Autores Cristianos, 3η έκδοση, 1999).
περισσότερα στο σχετικό λήμμα για τον όρο πέμπτη φάλαγγα, που σχετίζεται με την ισπανική οργάνωση επονομαζόμενη πράγματι Φάλαγγα

Guardia de Asalto (Αγγλικά)

Westwell (2004) gives a figure of 500 million Reichmarks.

Παραπομπές

«Miles Jesu - Ecclesial Family of Consecrated Life». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Μαρτίου 2006. Ανακτήθηκε στις 28 Μαρτίου 2006.
Howson (1998). pp.1–2.
Preston (2006). p. 79.
"Morocco tackles painful role in Spain's past Αρχειοθετήθηκε 2015-10-10 στο Wayback Machine.," Reuters 14 January 2009.
Werstein (1969) p. 44
Beevor (2006). pp. 30–33.
Dawson (2013). p. 85.
Alpert (2013). p. 167.
Thomas 1961, σελ. 404.
Zara Steiner, The Triumph of the Dark: European International History 1933–1939 (2013) pp 181–251
Westwell (2004). p. 87.
«The legacy of Guernica». BBC website (BBC). 26 April 2007. Ανακτήθηκε στις 6 June 2011.
Musciano, Walter. "Spanish Civil War: German Condor Legion's Tactical Air Power", History Net, 2004. Retrieved on 2 July 2015.
Westwell (2004). p. 88.
Thomas (1961). p. 634.
Thomas, Hugh. (2001). The Spanish Civil War. Penguin Books. London. p. 937
Beevor (2006). pp. 135–6.
Beevor (2006). p. 199.
Balfour, Sebastian· Preston, Paul (2009). Spain and the great powers in the twentieth century. London, UK; New York, USA: Routledge. σελ. 172. ISBN 978-0-415-18078-8.
Thomas (2001). pp. 938–939.
Beevor (2006). pp. 116, 133, 143, 148, 174, 427.
Thomas (1961). p. 635.
Beevor (2006). p. 198.
Beevor (2006). p. 116.
Othen (2008). p. 102.
Casanova (2010). p. 225.
Mittermaier (2010). p. 195.
Thomas (1961). p. 637.
Thomas (1961). pp. 638–639.
Deletant (1999). p. 20.
«Review of O'Riordan's memoir».
Benton, Pieke (1998). p. 215.
Howson (1998). p. 125.
Payne (2004). p. 156.
Beevor (2006). p. 163.
Graham (2005). p. 92.
Thomas (2003). p. 944.
Payne (2004). pp. 156–157.
Beevor (2006). pp. 152–153.
Howson (1998). pp. 126–129.
Howson (1998). p. 134.
Beevor (2006). pp. 153–154.
Beevor (2006). pp. 273, 246.
VIDAL, Cesar. La guerra que gano Franco. Madrid, 2008. p.256
Beevor (2006). pp. 139–14.
Beevor (2006). p. 291.
Beevor (2006). pp. 412–413.
Alpert (1994). p. 14.
Alpert (1994). pp. 14–15.
Alpert (1994). p. 43.
«Potez 540/542». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Αυγούστου 2011.
Alpert (1994). pp. 46–47.
«Potez 540/542». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Αυγούστου 2011.
Alpert (1994). pp. 46–47.
Payne (2008). p. 28.
Lukeš, Goldstein (1999). p. 176.
Γκράχαμ (2007), σελ. 193-202
Ρου, τόμ. 2, σελ. 183 και 184-185

[http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=125&dc=7&db=8&da=1936 Φύλλο εφημερίδας "Έθνος", της 7 Αυγούστου 1936, σελ. 7: "Τα Νεώτερα - Διεξάγεται σφοδρά μάχη εις Μπανταχόθ, Παρίσιοι, 7 Αυγούστου (Α. Πρ.)" Ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στις 6/8/2020

Πηγές

Ρου, Ζορζ (1971). Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος. Μτφρ. Λάμψας, Γιάννης. Αθήνα: Πάπυρος Πρεςς.

Μπίβορ, Άντονι (2006). Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος 1936-1939. Αθήνα: Εκδόσεις Γκοβόστη. ISBN 960-446-014-5.

Γκράχαμ, Έλεν (2007). Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. ISBN 978-960-442-880-9.

Βιβλιογραφία

Aguilar Fernández Paloma, Μνήμη και λήθη του ισπανικού εμφυλίου. Δημοκρατία, δικτατορία και διαχείριση του παρελθόντος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα 2005

Michael Alpert (2004). A New International History of the Spanish Civil War. Basingstoke: Palgrave Macmillan. ISBN 1-4039-1171-1.

Antony Beevor (2001). The Spanish Civil War (Ανατυπωμένη έκδοση). London: Penguin. ISBN 0-14-100148-8.

Gerald Brenan (1990). The Spanish labyrinth: an account of the social and political background of the Civil War (Ανατυπωμένη έκδοση). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-39827-4.

Carr, Raymond (Introduction; no editor named), Images of the Spanish Civil War, London (Allen & Unwin) 1986.

Helen Graham (2002). The Spanish republic at war, 1936-1939. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-45932-X.

Enzensberger, Christian, "The short summer of Anarchy"

Gerald Howson (1998). Arms for Spain. New York: St. Martin’s Press. ISBN 0-312-24177-1.

Gabriel Jackson (1965). The Spanish Republic and the Civil War, 1931-1939. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-00757-8.

Arthur Koestler (1983). Dialogue with death. London: Macmillan. ISBN 0-333-34776-5.

Daniel Kowalsky. La Union Sovietica y la Guerra Civil Espanola. Barcelona: Critica. ISBN 84-8432-490-7.

Frances Lannon (2002). The Spanish Civil War, 1936–1939. Oxford: Osprey.

André Malraux (1941). L'Espoir (Man's Hope). New York: Modern Library. ISBN 0-394-60478-4.
Moa, Pío; Los Mitos de la Guerra Civil, La Esfera de los Libros, 2003.
George Orwell (2000) [1938]. Homage to Catalonia. London: Penguin Books in association with Martin Secker & Warburg. ISBN 0-14-118305-5.

Stanley Payne (2004). The Spanish Civil War, the Soviet Union, and Communism. New Haven ; London: Yale University Press. ISBN 0-300-10068-X.
Preston, Paul, A Concise History of the Spanish Civil War, London (Fontana Press) 1996.

Dante Anthony Puzzo (1962). Spain and the great powers, 1936-1941. Freeport, N.Y: Books for Libraries Press (originally Columbia University Press, N.Y.). ISBN 0-8369-6868-9.

Ronald Radosh· Mary Habeck· Grigory Sevostianov (2001). Spain betrayed: the Soviet Union in the Spanish Civil War. New Haven and London: Yale University Press. ISBN 0-300-08981-3.

Hugh Thomas (2003). The Spanish Civil War (Ανατυπωμένη έκδοση). London: Penguin. ISBN 0-14-101161-0.

Hugh Thomas. Ιστορία του Ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Α, Β. Μετάφραση από Αλίκη Γεωργούλη και Τάκη Μενδράκου. Αθήνα: Α/φοί Τολίδη.
Τόνι Κλιφ· Άντι Ντούργκαν (2015). Ισπανία 1936: Λαϊκό Μέτωπο και επανάσταση ενάντια στο φασισμό. Μετάφραση: Κώστας Πίττας. Αθήνα: Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο.
Συλλογικό Έργο (2016). Ισπανία 1936-1939. Επανάσταση, Πόλεμος, Εξουσία. Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Commons logo
Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα
Ισπανικός εμφύλιος πόλεμος

«Aναρχικές εικόνες. Φωτογραφία και κοινωνική επανάσταση. 1936-1939»
Αναλυτική εξιστόριση των αιτών , συνθηκών , παραγόντων και πολεμικών επιχειρήσεων στα Ελληνικά
Documents on Irish involvement in the SCW 1936-39
The Spanish Civil War, by George Orwell
Constitución de la República Española (1931)
Professor Marek Jan Chodakiewicz on The Spanish Civil War
A collection of essays by Albert and Vera Weisbord with about a dozen essays written during and about the Spanish Civil War.
Anarchism in the Spanish Revolution
The Anarcho-Statists of Spain, a different view of the anarchists in the Spanish Civil War
A reply to the above by an anarchist
A description, according to the Vatican, of the religious persecution suffered by Catholics during the Spanish Civil War (in Spanish).
A History of the Spanish Civil War, excerpted from a U.S. government country study.
Spanish Civil War Info From Spartacus Educational
La Cucaracha, The Spanish Civil War Diary, an excellent, detailed, chronicle of the events of the war
American Jews in Spanish Civil War
Ronald Hilton, Spain, 1931-36, From Monarchy to Civil War, An Eyewitness Account,
Columbia Historical Review Dutch Involvement in the Spanish Civil War
Noam Chomsky's Objectivity and Liberal Scholarship
Spanish Civil War and Revolution text archive in the libcom.org library
Spanish Civil War and Revolution image gallery - photographs and posters from the conflict
The Spanish Revolution and Civil War 1936-1939 Overview articles, Web sites, articles, books & pamphlets online, films (on Tidsskriftcentret.dk)
Irish and Jewish Volunteers in the Spanish Anti-Fascist War Pamphlet by Manus O'Riordan

Εγκυκλοπαίδεια Ισπανίας

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License