Βραχοτσοπανάκος

 

Ο Βραχοτσοπανάκος (ορθότ. βραχοτσομπανάκος)[i] είναι στρουθιόμορφο πτηνό της οικογενείας των Σιττιδών, ένας από τους τσοπανάκους[i] (γένος Sitta) που απαντούν και στον ελλαδικό χώρο. Η επιστημονική ονομασία του είδους είναι Sitta neumayer και περιλαμβάνει 5 υποείδη.[1][2][3][iii]

Βραχοτσοπανάκος
Κατάσταση διατήρησης
Ελαχίστης Ανησυχίας (IUCN 3.1)
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Ζώα (Animalia) Συνομοταξία: Χορδωτά (Chordata) Ομοταξία: Πτηνά (Aves) Τάξη: Στρουθιόμορφα (Passeriformes) Οικογένεια: Σιττίδες (Sittidae) Lesson, 1828 Υποοικογένεια: Σιττίνες (Sittinae) Γένος: Σίττη [ii] (Sitta) Linnaeus, 1758 F Είδος: S. neumayer
Διώνυμο
Sitta neumayer (Σίττη νοϊμάγερ) [ii] Michahelles, 1830
Υποείδη
Sitta neumayer neumayer Sitta neumayer plumbea Sitta neumayer rupicola Sitta neumayer syriaca Sitta neumayer tschitscherini

Στον ελλαδικό χώρο απαντά το υποείδος Sitta neumayer neumayer Michahelles, 1830,[1] με πιθανή την παρουσία διαφορετικού υποείδους στην Λέσβο. Το συγκεκριμένο taxon δεν έχει προσδιοριστεί ακόμη με βεβαιότητα, διότι δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία. Εικάζεται ότι ανήκει στο υποείδος Sitta neumayer zarudnyi Buturlin, 1907, ωστόσο δεν έχει γίνει αποδεκτό από την πλειονότητα των ταξινομικών φορέων.[4] Το πιθανότερο είναι να ανήκει στην ευρύτερη μικρασιατική γκάμα των πληθυσμών του Sitta neumayer syriaca Temminck, 1835, κάτι που γίνεται αποδεκτό από πολλούς ταξινομικούς φορείς (Howard & Moore, Clements, ITIS, κ.α.)

Τάση παγκόσμιου πληθυσμού

Σταθερή → [5]

Ονοματολογία

Η λατινική επιστημονική ονομασία του γένους, Sitta, προέρχεται από τον αρχαίο ελληνικό όρο σίττα. Πρόκειται για επιφώνημα, το οποίο χρησιμοποιούσαν οι βοσκοί στην αρχαιότητα για να καθοδηγούν τα ποίμνια («ουκ από τας κράνας σίττ’ αμνίδες» Θεόκρ., «σίτθ’ α Κυμαίθα, ποτί τον λόφον» Θεόκρ.).[6] Προφανώς, πρόκειται για ονοματοποιημένο όρο, δηλαδή καταγραφή του ήχου που παρήγαγαν με το στόμα τους οι ποιμένες για να καλούν τα κοπάδια, πιθανότατα το διαπεραστικό σφύριγμα που χρησιμοποιούν ακόμη και σήμερα. Παραλλαγές αυτού του φωνήματος είναι τα, επίσης αρχαία, επιφωνήματα ψίττα και ψύττα.[6] Μάλιστα, η λέξη συνδέεται με τον νεοελληνικό διαλεκτικό τύπο σίττα ή σίτα, που χρησιμοποιείται για την ονομασία της κατσίκας.[6]

Τον όρο «εκλογίευσαν» οι Αριστοτέλης, Ησύχιος κ.α. χρησιμοποιώντας την λέξη σίττη αντί για το ίδιο το επιφώνημα έτσι, ώστε να γίνεται αναφορά στο πτηνό.[7] Τον όρο, δανείστηκε κατόπιν η λατινική (από το 1544)[7] και, στη συνέχεια, επιστράφηκε στην νεοελληνική γλώσσα ως αντιδάνεια λέξη.[6]

Με άλλα λόγια, ο όρος σίττα δεν αποτελεί, παρά, την -γραπτή- καταγραφή ενός σφυρίγματος (sic).

Ο εκλατινισμένος όρος neumayer στην επιστημονική ονομασία του είδους αναφέρεται στον Αυστριακό βοτανικό και συλλέκτη Φ. Νοϊμάγερ (Franz Neumayer, 1791-1842), προς τιμήν του οποίου ονομάστηκε το πτηνό.

Τόσο η αγγλική (Rock nuthatch ) όσο και η ελληνική λαϊκή ονομασία του πτηνού παραπέμπουν στα προτιμώμενα ενδιαιτήματά του.[8]
Συστηματική Ταξινομική

Το είδος περιγράφηκε για πρώτη φορά από τον Γερμανό ζωολόγο Κ. Μικαέλες (Georg Christian Karl Wilhelm Michahelles 1807 – 1834), υπό την σημερινή του ονομασία (Ραγκούσα –σημ. Ντουμπρόβνικ, 1830).[8]

Συνδέεται φυλογενετικά με το είδος S. tephronota, με τα δύο taxa, συχνά, να θεωρούνται παρακλάδι της «ομάδας» «S. europaea». Πιθανότατα, κατέστησαν πλήρως οικολογικά απομονωμένα το ένα με το άλλο, όταν απομονώθηκαν γεωγραφικά, με το S. neumayer να προσαρμόζεται στο μεσογειακό κλίμα και το S. tephronota σε περισσότερο ηπειρωτικές συνθήκες (με ψυχρότερους χειμώνες και θερμότερα καλοκαίρια), που ευνοούσαν μεγαλύτερο μέγεθος σώματος και ράμφους.[8]

Επίσης, η τραχειά φωνή και λεπτομέρειες στο φώλιασμα, δεικνύουν ιδιαίτερα στενή σχέση με το είδος S. cashmirensis.[8]
Γεωγραφική εξάπλωση

Το είδος εμφανίζει περιορισμένο φάσμα κατανομής σε περιοχές του Παλαιού Κόσμου (Παλαιαρκτική οικοζώνη). Σε αυτές τις περιοχές εξάπλωσης απαντά αποκλειστικά ως επιδημητικό πτηνό.

Στην Ευρώπη, απαντά μόνον από τις Δαλματικές ακτές και ανατολικότερα προς Ν. Βαλκάνια.

Στην Ασία, παρομοίως, η κατανομή περιορίζεται στην Τουρκία, σε κάποιες χώρες του Καυκάσου και της Μέσης Ανατολής, φθάνοντας μέχρι το Ιράν, όπου και βρίσκεται το ανατολικότερο όριο του φάσματος κατανομής.[9]

Αρ.	Υποείδος	Περιοχές αναπαραγωγής (επιδημητικό ή/και καλοκαιρινός επισκέπτης)	Περιοχές μετακίνησης ή/και διαχείμασης	Σημειώσεις
1	Sitta neumayer neumayer	ΝΑ Ευρώπη, από Δ Κροατία, νότια προς Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Μαυροβούνιο, Ν Σερβία, Αλβανία, Ν ΠΓΔΜ, Ν Βουλγαρία και Ελλάδα		Αποτελεί το κυριότερο υποείδος στο οποίο αναφέρεται η περιγραφή (βλ. Μορφολογία)
2	Sitta neumayer plumbea	ΝΚ Ιράν (όρη στο Ν Κερμάν)		Ενδημικό στην περιοχή. Μοιάζει με το 5, αλλά έχει γκρίζα κάτω επιφάνεια σώματος
3	Sitta neumayer rupicola	Β και ΒΑ Τουρκία (ανατολικά της Κωνσταντινούπολης μέχρι βόρεια της λεκάνης του Αράς), Ν Γεωργία (νότια του Ν Καυκάσου), Αρμενία, ΝΔ και ΒΑ Αζερμπαϊτζάν, νότια προς Β Ιράκ και ΒΔ και Β Ιράν
4	Sitta neumayer syriaca	Λέσβος ;, Δ και Ν Μικρά Ασία (ανατολικά του Ταύρου), ΒΔ Συρία (νότια προς Δαμασκό), Λίβανος και απώτατο Β Ισραήλ (Όρος Ερμών)		Κάποιοι ερευνητές το διασπούν στο ομώνυμο υποείδος και το -όχι ευρέως αποδεκτό- S. n. zarudnyi[8]
5	Sitta neumayer tschitscherini	Δ και ΔΚ Ιράν στην οροσειρά Ζάγκρος (από Κερμανσάχ, νοτιοανατολικά προς Φαρς) και όρη νότια του Κομ (νοτιοανατολικά προς όρη Αναράκ)		Λιγότερο γκρι στην άνω επιφάνεια από το 1, με πολύ «αχνή» οφθαλμική λωρίδα[10]

Πηγές:[1][9][11] (σημ. με έντονα γράμματα τα υποείδη που απαντούν στον ελλαδικό χώρο)
Μεταναστευτική συμπεριφορά

Ο βραχοτσοπανάκος είναι αυστηρά καθιστικό είδος, στους περισσότερους πληθυσμούς, εκτός από κάποια μετα-αναπαραγωγική διασπορά νεαρών ατόμων, κυρίως υψομετρική (π.χ. Βουλγαρία και Ισραήλ).[11]

Τυχαίοι, περιπλανώμενοι επισκέπτες έχουν αναφερθεί, από την Σλοβενία.[5]

Στην Ελλάδα, ο βραχοτσοπανάκος απαντά ως επιδημητικό πτηνό στην βόρεια και κεντρική χώρα, καθώς και στην Πελοπόννησο και σε μερικά νησιά.[12][13] Από την Κρήτη αναφέρεται ότι, είχε παρατηρηθεί παλαιότερα,[14][15] ενώ από την Κύπρο αναφέρεται ως τυχαίος επισκέπτης.[16]
Βιότοπος

Ο βραχοτσοπανάκος διαβιοί σε βραχώδεις περιοχές, δηλαδή εντελώς διαφορετικά ενδιαιτήματατα από τον συγγενικό δεντροτσοπανάκο, κάτι που διευκολύνει την αναγνώριση των δύο ειδών μεταξύ τους. Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται πετρώδεις πλαγιές, γκρεμοί και φαράγγια, συνήθως σε ξηρές, άνυδρες θέσεις, από τις ακτές μέχρι τα 1.000-2.500 μ.[17]

Στην Ελλάδα, ο βραχοτσοπανάκος απαντά, αντίστοιχα, σε βραχώδεις ορεινές πλαγιές, πετρώδεις λόφους και παρόμοια ενδιαιτήματα (βλ. και Κατάσταση στην Ελλάδα).[12]
Μορφολογία
Ενήλικος δεντροτσοπανάκος

Ο βραχοτσοπανάκος ανήκει σε μια οικογένεια πτηνών που χαρακτηρίζονται από μεγάλο -σε σχέση με το σώμα- κεφάλι, σχεδόν ανύπαρκτο λαιμό,[18] κοντή ουρά, ισχυρότατο ράμφος και πόδια. Συνήθως εμφανίζουν γκρίζα ή κυανογκρίζα άνω επιφάνεια σώματος και μαύρη οφθαλμική λωρίδα, που εκτείνεται απο την βάση του ράμφους μέχρι τον αυχένα.

Μοιάζει πολύ με τον δεντροτσοπανάκο, αλλά ο λάρυγγας, το στήθος, η κάτω επιφάνεια σώματος και οι πλευρές έχουν υπόλευκο ή καθαρά λευκό χρώμα και, μόνον αχνές, ωχροσκωριόχρωμες αποχρώσεις στην περιοχή της αμάρας. Το στιβαρό ράμφος είναι ελάχιστα μακρύτερο από του δεντροτσοπανάκου, πολύ μυτερό -σαν στιλέτο (sic), σκούρο γκρι, ενώ οι ταρσοί και τα πόδια είναι ανοικτά καφετί ή γκριζωπά. Η περιοχή των πηδαλιωδών φτερών της ουράς δεν φέρει μελανό χρώμα,[19] ούτε και λευκά στίγματα.[20]
Βιομετρικά στοιχεία

Μήκος σώματος: (12-) 13,5 έως 14,5 (-15,5) εκατοστά
Βάρος: 24 έως 37,5 γραμμάρια

Πηγές:[10][17][19][20][21][22][23][24][25][26]
Τροφή

Ο βραχοτσοπανάκος θεωρείται εντομοφάγο πτηνό, αν και το διαιτολόγιο περιλαμβάνει και μικρή ποσότητα φυτικού υλικού. Ιδιαίτερη προτίμηση δείχνει στις αράχνες και σε κάποια έντομα, κυρίως κατά την αναπαραγωγική περίοδο. Τον χειμώνα μπορεί να τρέφεται με σαλιγκάρια και φυτικό υλικό, κυρίως σπέρματα. Τα νεαρά άτομα τρέφονται σχεδόν αποκλειστικά με ιπτάμενα έντομα που επιλέγουν οι γονείς τους, τα οποία συλλαμβάνονται εν πτήσει.
Ηθολογία

Όπως οι δεντροτσοπανάκοι, οι βραχοτσοπανάκοι κινούνται με γρήγορες και απότομες κινήσεις και μικρά, διαδοχικά άλματα αλλά, αντίθετα με εκείνους, μόνο στα βράχια και τις μεγάλες πέτρες. Όταν το περιβάλλον είναι κατάλληλο (π.χ. Ελλάδα) απαντούν σε ικανοποιητικούς αριθμούς, δηλώνοντας την παρουσία τους λόγω της δυνατής φωνής τους, καθ’ όλη την διάρκεια του έτους.[15]
Φωνή

Ο βραχοτσοπανάκος έχει πολύ δυνατό, διαπεραστικό και υψίσυχνο κάλεσμα που, τις περισσότερες φορές προδίδει την παρουσία του στον χώρο. Το κάλεσμα αυτό μοιάζει με σφύριγμα και ερμηνεύει, εν πολλοίς, την ονομασία του γένους (βλ. Ονοματολογία). Το τραγούδι του μοιάζει με του δεντροτσοπανάκου, αλλά είναι λιγότερο μελωδικό,[20] το οποίο αρθρώνει από εκτεθειμένη θέση (perching). Γενικά, είναι πολύ πιο θορυβώδης από αυτόν.

Δείγματα φωνής (εξωτερικός σύνδεσμος)

Αναπαραγωγή
Χαρακτηριστική φωλιά βραχοτσοπανάκου

Η περίοδος φωλιάσματος ποικίλλει ανάλογα με την περιοχή: Μάρτιο με Απρίλιο (Ισραήλ), Απρίλιο (Ιράν), μέσα Απριλίου με τέλη Μαΐου (Ελλάδα).[26] Η ωοτοκία πραγματοποιείται άπαξ σε κάθε αναπαραγωγική περίοδο, σπανιότερα δύο φορές.[27]

Η φωλιά κατασκευάζεται στην κοιλότητα ή ρηχή ρωγμή κάποιου βράχου, σπανιότερα στην κουφάλα ενός δένδρου και διαφέρει αρκετά από εκείνη του δεντροτσοπανάκου. Η βάση της φωλιάς βρίσκεται μέσα στην ρωγμή αλλά το μεγαλύτερο τμήμα της (15-19 εκ.) εξέχει από αυτήν. Το δομικό υλικό είναι σκληρή λάσπη και το σχήμα της είναι σφαιρικό ή σφαιροειδές (σαν «φλάσκα»), αλλά η άκρη εμφανίζει κωνική προέκταση (2,5 εκ), όπου βρίσκεται η στενή είσοδος. Το εσωτερικό της φωλιάς επιστρώνεται με βρύα, τρίχες, μαλλί και πολλά, μικρά φτερά. Η διάρκεια κατασκευής μπορεί να φθάσει τις 10 ημέρες.[27]

Η γέννα αποτελείται από 6 έως 10 (-13) υποελλειπτικά αβγά, διαστάσεων 20,6 Χ 15,3 χιλιοστών. Η επώαση πραγματοποιείται μόνον από το θηλυκό, διαρκεί 15-18 ημέρες,[26] αλλά παρατείνεται σε κακές καιρικές συνθήκες.[27] Οι νεοσσοί είναι φωλεόφιλοι (altricial) και χρήζουν της άμεσης προστασίας των γονέων, ενώ η πτέρωση πραγματοποιείται στις 23-25 ημέρες.[26]
Κατάσταση πληθυσμού

Το είδος, λόγω του ευρέος φάσματος κατανομής του και των λίγων κινδύνων που αντιμετωπίζει. δεν κινδυνεύει σε παγκόσμιο επίπεδο, ως εκ τούτου, χαρακτηρίζεται ως Ελαχίστης Ανησυχίας (LC) από την IUCN.[5][28]
Κατάσταση στην Ελλάδα
Βραχοτσοπανάκος στη Λέσβο

Ο βραχοτσοπανάκος απαντά σε μεγάλο τμήμα της ηπειρωτικής επικράτειας, όπου αναπληρώνει τον δεντροτσοπανάκο στις βραχώδεις περιοχές, αλλά απουσιάζει από τις περισσότερες περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης.

Παρόλο που δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία, απαντά σε μεγάλα νησιά του Ιονίου (Κέρκυρα, Λευκάδα, Ζάκυνθο),[15] ενώ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το taxon της Λέσβου, από συστηματική άποψη (βλ. Εισαγωγή και Πίνακα υποειδών). Για την Κρήτη υπάρχουν ελάχιστες αναφορές από το 1994, όχι όμως από τις Κυκλάδες.[15]

Προτιμά τις βραχώδεις ασβεστολιθικές θέσεις για φώλιασμα, αλλά συχνά επισκέπτεται παλιές κατοικίες ή ερείπια. Υψομετρικά, κινείται σε πεδινές περιοχές κάτω από τα 800 μ., αλλά έχει καταγραφεί σε ορεινές θέσεις, στα 1.600 μ. (Πελοπόννησος).[15]

Η Ελλάδα φιλοξενεί τους μεγαλύτερους αναπαραγωγικούς πληθυσμούς στην Ευρώπη,[29] αλλά τα στοιχεία παραμένουν ελλιπή (ΝΕ).[30]
Άλλες ονομασίες

Στον ελλαδικό χώρο ο Βραχοτσοπανάκος απαντά και με τις ονομασίες: Σφυριχτής (Αττική), Τσοπανάκι και Τσοπανοπούλι.[31]
Σημειώσεις

i. ^ Παρόλο που στην ελληνική βιβλιογραφία έχει επικρατήσει η γραφή χωρίς μ, εν τούτοις είναι ορθότερος ο όρος δεντροτσομπανάκος με βάση την ετυμολογία της λέξης: [ΕΤΥΜ. δεντροτσομπανάκος < τσομπανάκος < τσομπάνης < çoban (τουρκ.) < περσ. Soban < goban «βουκόλος»].[32]

ii. ^ Για την ορθότητα της γραφής με δύο -τ- βλ. Ονοματολογία

iii. ^ Στο παρόν λήμμα ακολουθείται η κατά Howard & Moore (4th ed.) ταξινομική. Ωστόσο, αυτό κατ’ ουδένα τρόπο αποτελεί στατική κατάσταση, αλλά ως εκ της δυναμικής φύσεως του αντικειμένου, μπορεί να υπόκειται σε τυχόν αλλαγές (βλ. Συστηματική ταξινομική)
Παραπομπές

Howard and Moore, p. 646
http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=563027
Howard & Moore (4th ed.)
http://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=EN&avibaseid=7655BCC3&sec=summary&ssver=1
http://www.iucnredlist.org/details/full/22711205/0
ΠΛΜ, 54:435
http://www.hbw.com/species/eurasian-nuthatch-sitta-europaea
http://www.hbw.com/species/western-rock-nuthatch-sitta-neumayer
http://maps.iucnredlist.org/map.html?id=22711205
Heinzel et al, p. 312
http://ibc.lynxeds.com/species/western-rock-nuthatch-sitta-neumayer
Όντρια (Ι), σ. 181
Κόκκινο Βιβλίο, σ. 161
Σφήκας, σ. 70
Handrinos & Akriotis, p. 272
Σφήκας, σ. 98
Mullarney et al, p. 350
Mullarney et al, p. 348
Όντρια, σ. 181
Bruun, p. 272
Flegg, p. 210
Perrins, p. 184
http://www.ibercajalav.net
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα
http://ibc.lynxeds.com/species/mallard-anas-platyrhynchos
planetofbirds.com
Harrison, p. 288
birdlife.org
http://www.iucnredlist.org/details/22711205/0
Χανδρινός Γιώργος (Ι)
Απαλοδήμος, σ. 26

Μπαμπινιώτης, σ. 1813

Βιβλιογραφία

Howard and Moore, Checklist of the Birds of the World, 2003.
Bertel Bruun, Birds of Britain and Europe, Hamlyn 1980.
Bob Scott and Don Forrest, The Birdwatcher’s Key, Frederick Warne & Co, 1979
Christopher Perrins, Birds of Britain and Europe, Collins 1987.
Colin Harrison & Alan Greensmith, Birds of the World, Eyewitness Handbooks, London 1993
Colin Harrison, Nests, Eggs and Nestlings Of British and European Birds, Collins, 1988.
Dennis Avon and Tony Tilford, Birds of Britain and Europe, a Guide in Photographs, Blandford 1989
Detlef Singer, Field Guide to Birds of Britain and Northern Europe, The Crowood Press, Swindon 1988
Gray, Mary Taylor The Guide to Colorado Birds, Westcliffe Publishers, 1998
Hermann Heinzel, RSR Fitter & John Parslow, Birds of Britain and Europe with North Africa and Middle East, Collins, 1995
Jim Flegg, Field Guide to the Birds of Britain and Europe, New Holland, London 1990
Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant, Τα Πουλιά της Ελλάδας Της Κύπρου και της Ευρώπης, ΕΟΕ, 2007
Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant, Τα Πουλιά της Ελλάδας Της Κύπρου και της Ευρώπης, Collins
Peter Colston and Philip Burton, Waders of Britain and Europe, Hodder & Stoughton, 1988
Rob Hume, RSPB Complete Birds of Britain and Europe DK, 2002
Handrinos & Akriotis, The Birds of Greece, Helm 1997
R. Grimmett, C. Inskipp, T. Inskipp, Birds of Nepal, Helm 2000
Γιώργος Σφήκας, Πουλιά και Θηλαστικά της Κρήτης, Ευσταθιάδης, 1989
Γιώργος Σφήκας, Πουλιά και Θηλαστικά της Κύπρου, Ευσταθιάδης, 1991
Πάπυρος Λαρούς, εκδ. 1963 (ΠΛ)
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, εκδ. 1996 (ΠΛΜ)
Ιωάννη Όντρια (I), Πανίδα της Ελλάδας, τόμος Πτηνά.
Ιωάννη Όντρια (II), Συστηματική Ζωολογία, τεύχος 3.
Ντίνου Απαλοδήμου, Λεξικό των ονομάτων των πουλιών της Ελλάδας, 1988.
Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας (ΣΠΕΕ), ΕΟΕ 1994
«Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουμένων Σπονδυλοζώων της Ελλάδας», Αθήνα 1992
Χανδρινός Γιώργος (Ι), «Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουμένων Σπονδυλοζώων της Ελλάδας»
Ιωάννου Χατζημηνά, Επίτομος Φυσιολογία, εκδ. Γρ. Παρισιάνου, Αθήνα 1979
Βασίλη Κλεισούρα, Εργοφυσιολογία, εκδ. Συμμετρία, Αθήνα 1990
Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 2002
Valpy, Francis Edward Jackson, An Etymological Dictionary of the Latin Language
Linnaeus, Carolus (1758). Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata (in Latin). Holmiae (Laurentii Salvii).

Πηγές

BirdLife International. 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. BirdLife International, Cambridge, U.K.
Brazil, M. 2009. Birds of East Asia: eastern China, Taiwan, Korea, Japan, eastern Russia. Christopher Helm, London.
del Hoyo, Josep, Elliott, Andrew; Sargatal, Jordi; Christie, David A (eds.). Sittidae. Handbook of the Birds of the World Alive. Lynx Edicions.
IUCN. 2012. IUCN Red List of Threatened Species (ver. 2012.1). Available at:http://www.iucnredlist.org. (Accessed: July 2015).
Snow, David; Perrins, Christopher M (editors) (1998). The Birds of the Western Palearctic concise edition 2. Oxford: Oxford University Press. pp. 1037–1040. ISBN 0198501889.