Στεπόκιρκος

 

Ο Στεπόκιρκος είναι είδος ημερόβιου αρπακτικού πτηνού που απαντά και στον ελλαδικό χώρο, ένα από τα μέλη της ομάδας των κίρκων. Η επιστημονική ονομασία του είδους είναι Circus macrourus και δεν περιλαμβάνει υποείδη.[3]

Στεπόκιρκος
Κατάσταση διατήρησης
Προ Απειλής (IUCN 3.1) [1]
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Ζώα (Animalia) Συνομοταξία: Χορδωτά (Chordata) Ομοταξία: Πτηνά (Aves) Τάξη: Αετόμορφα (Accipitriformes) Οικογένεια: Αετίδες (Accipitridae) Υποοικογένεια: Αετίνες (Accipitrinae) [2] Γένος: Κίρκος (Circus) (Lacépède, 1799) Είδος: C. macrourus
Διώνυμο
Circus macrourus (Στεπόκιρκος) S. G. Gmelin, 1770

Ονοματολογία

Η λατινική λέξη macrourus είναι ελληνική και σημαίνει «αυτός που έχει μακριά ουρά».

Η αγγλική λέξη pallid στην ονομασία του είδους (Pallid Harrier), είναι λατινική: pallid<pallidus = χλωμός, αχνός, ξεθωριασμένος.[4] Άλλωστε, ονομάζεται και Pale Harrier (βλ. αγγλικό λήμμα).

Η ελληνική ονομασία του είδους, παραπέμπει σε ένα από τα κυριότερα οικοσυστήματα του πτηνού.
Γεωγραφική κατανομή
Χάρτης εξάπλωσης του είδους Circus macrourus. Πράσινο σκούρο: Μόνιμος κάτοικος (επιδημητικός), Πράσινο ανοικτό: Καλοκαιρινές περιοχές αναπαραγωγής, Μπλε: Περιοχές διαχείμασης (σημ. Ο χάρτης είναι ανακριβής σε κάποιες περιοχές της Αφρικής και της Ασίας)

Ο στεπόκιρκος έχει μία ευρεία περιοχή εξάπλωσης στον Παλαιό Κόσμο, με τα δυτικά όρια στην αφρικανική ακτή στο γεωγραφικό πλάτος της Σενεγάλης, στην Ιταλία και την Τυνησία και τα ανατολικά στην περιοχή της ινδοκίνας. Το βόρειο όριο της κατανομής βρίσκεται στη Ρωσία και τη ΒΔ. Μογγολία, ενώ το νότιο όριο εκτείνεται μέχρι τη Νότιο Αφρική.
Περιοχές αναπαραγωγής

Ο στεπόκιρκος είναι μεταναστευτικό είδος, που απαντά ως μόνιμος (επιδημητικός) κάτοικος σε ελάχιστες περιοχές, ενώ αντίθετα στις περισσότερες, απαντά ως καλοκαιρινός αναπαραγόμενος επισκέπτης, διαχειμάζων και μεταναστευτικός. Οι περιοχές αναπαραγωγής βρίσκονται στην Ευρασία όπου, είτε παραμένει μόνιμα όλο το έτος (Κριμαία, περιοχές του Καυκάσου και της Κασπίας) είτε έρχεται τα καλοκαίρια, σε μια ζώνη που εκτείνεται από την Ουκρανία, τη Λευκορωσία και τη Ρωσία και, δια μέσου της Σιβηρίας, καταλήγει στα Αλτάι, τη ΒΔ Κίνα και τη ΒΔ Μογγολία.
Περιοχές διαχείμασης

Οι περιοχές διαχείμασης βρίσκονται νότια των περιοχών αναπαραγωγής, ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος. Στην Ευρώπη, βρίσκονται κυρίως στην Ιταλία, τη Σικελία και τα Βαλκάνια. Στην Ασία, βρίσκονται από τη Μικρά Ασία στα δυτικά και δια μέσου της Μέσης Ανατολής, του Ιράκ, του Ιράν, του Καζακστάν και του Πακιστάν, φθάνουν μέχρι την ινδική υποήπειρο, την Ταϊλάνδη και την Ινδοκίνα στα ανατολικά.

Στην Αφρική, όπου και διαχειμάζει μεγάλος όγκος του παγκόσμιου πληθυσμού, οι περιοχές εκτείνονται από τη Μαυριτανία, τη Σενεγάλη και τη Γουινέα στα δυτικά και, μέσω μίας μεγάλης ζώνης παράλληλης με τον ισημερινό, φθάνουν στις ακτές της Ερυθράς Θάλασσας, στην Ερυθραία και τη Σομαλία. Προς νότον, οι περιοχές διαχείμασης φθάνουν μέχρι τη Μποτσουάνα και τη Νότια Αφρική.

Στην Ελλάδα, ο στεπόκιρκος περνάει κατά τις δύο μεταναστεύσεις, χωρίς να φωλιάζει. Λίγα μόνον άτομα ξεχειμωνιάζουν στα βόρεια της χώρας.[5]
Μεταναστευτικές οδοί

Η φθινοπωρινή αποδημία του στεπόκιρκου στην Ευρώπη ξεκινάει από τα μέσα Σεπτεμβρίου και διαρκεί μέχρι τις αρχές Οκτωβρίου, ενώ η εαρινή αποδημία αρχίζει στα μέσα Μαρτίου και διαρκεί μέχρι τις αρχές Απριλίου.

Τυχαία, περιπλανώμενα άτομα έχουν παρατηρηθεί σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, εκεί όπου δεν αναπαράγεται ούτε μεταναστεύει το είδος, όπως στην Ισπανία, το Βέλγιο, την Ισλανδία, κ.α., αλλά και στην Ιαπωνία ή το Λεσότο.[1]

Στην Ελλάδα, τα πρώτα πουλιά φθάνουν στις αρχές Απριλίου και φεύγουν νωρίς τον Οκτώβριο.[5]
Βιότοπος

Ο στεπόκιρκος συχνάζει σε ημι-ερήμους και στέπες έως τα 2.000 μέτρα, ενώ οι προτιμώμενες περιοχές ωοτοκίας, είναι τα λιβάδια κοντά σε μικρά ποτάμια και λίμνες, αν και έχει βρεθεί επίσης να αναπαράγεται σε αγροτικές περιοχές, τουλάχιστον εκεί όπου η γεωργία δεν είναι εντατική (Terraube et al. 2009). Μια μικρή μειοψηφία των πληθυσμών ζει στα αρκτικά δάση και τις δασικές ζώνες στην τούνδρα, βόρεια από την κύρια περιοχή αναπαραγωγής (Kuznetsov 1994?. Morozov litt 1999), όπου φωλιάζει σε ξέφωτα και άλλους ανοικτούς χώρους (Galushin et al 2003).[1]

Μπορεί να φωλιάσει μέχρι και στα 1200 μέτρα, ενώ έχει παρατηρηθεί να διαβαίνει, κατά τον χειμώνα, στα Ιμαλάια μέχρι τα 3000 μέτρα και, στην Αφρική μέχρι τα 4000 μέτρα.[6] Πάντως, διαφέρει από τους άλλους κίρκους, στο ότι προτιμάει πιο ξηρά ενδιαιτήματα.[5]
Μορφολογία
Θηλυκός στεπόκιρκος εν πτήσει

Ο στεπόκιρκος είναι ένας μετρίου μεγέθους ευρωπαϊκός κίρκος, ίσος ή ελαφρά μικρότερος από τον λιβαδόκιρκο. Όπως και οι άλλοι κίρκοι εμφανίζει έντονο φυλετικό διμορφισμό.

Το αρσενικό είναι υπόλευκο γκρι στο πάνω μέρος και λευκό στο κάτω, με στενές μαύρες άκρες στις πτέρυγες (πρωτεύοντα ερετικά). Διαφέρει από το βαλτόκιρκο στο μικρότερο μέγεθος, τις στενότερες πτέρυγες και, τον αχνότερο χρωματισμό στα ακροπτερύγια.

Το θηλυκό είναι καφέ στην άνω επιφάνεια, με λευκά ανώτερα καλυπτήρια ουράς. Η κάτω επιφάνεια του σώματος είναι ανοιχτόχρωμη καφετί με σκουρόχρωμες καφέ ραβδώσεις. Είναι πολύ παρόμοιο με τον θηλυκό λιβαδόκιρκο, αλλά έχει πιο σκούρα και πιο ομοιόμορφα δευτερεύοντα ερετικά στην κάτω επιφάνεια. Το θηλυκό και τα νεαρά άτομα είναι σχεδόν απαράλλακτα με τα θηλυκά του βαλτόκιρκου, αλλά έχουν λιγότερο λευκό χρώμα στο ουροπύγιο.[5]

Η ίριδα, το κήρωμα και τα πόδια είναι κίτρινα στα ενήλικα πουλιά, ενώ το ράμφος και οι γαμψώνυχες είναι μαύρα.

Το γενικότερο παρουσιαστικό του Στεπόκιρκου θυμίζει έντονα γλάρο, ειδικά το αρσενικό όταν πετάει.[5][7]

Βιομετρικά στοιχεία

Μήκος σώματος: (39-)40 έως 46(-50) εκατοστά.
Άνοιγμα πτερύγων: (95-)97 έως 106(-120) εκατοστά.
Βάρος: Αρσενικό: 315-325 γραμμάρια, θηλυκό: 445-550 γραμμάρια, κατά μέσον όρο.

Πτήση

Ο στεπόκιρκος, κατά την πτήση, έχει το χαρακτηριστικό πέταγμα των κίρκων, πετάει δηλαδή χαμηλά πάνω από το έδαφος, με τις πτέρυγες ανορθωμένες σε σχήμα V. Μοιάζει πολύ με το βαλτόκιρκο στο πέταγμα και τις συνήθειες, ιδιαίτερα τα θηλυκά. Το πέταγμά του είναι πολύ «ανάλαφρο» και, θυμίζει εκείνο του γλάρου.[8]
Τροφή

Οι στεπόκιρκοι κυνηγούν κυρίως μικρά θηλαστικά, όπως τα λέμινγκς στη στέπα, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, σκίουρους εδάφους (susliks), χάμστερς και μυγαλές (shrews). Ένα άλλο μέρος του φάσματος της τροφής, καλύπτουν μικρά στρουθιόμορφα, όπως κορυδαλλοί (Alaudidae), πετρόκλες (Oenanthe), σκαλίδρες και κελάδες (Anthus). Τα μεγάλα θηλυκά είναι σε θέση, επίσης, να επιτεθούν σε ενήλικες πάπιες (Anatidae) ή ουρόγαλους (Tetraoninae) ειδικά στα χειμαδιά. Τέλος, περιστασιακά, τρώει και σαύρες ή έντομα.
Αναπαραγωγή

Ο στεπόκιρκος φθάνει στη σεξουαλική ωριμότητα κατά το δεύτερο ή τρίτο χρόνο της ζωής του. Τα ζευγαρώματα αρχίζουν ήδη από τις περιοχές διαχείμασης, με τα ζευγάρια να είναι, ωστόσο, σταθερά μόνο για μια σεζόν αναπαραγωγής.

Η φωλιά κατασκευάζεται κυρίως από το θηλυκό, απ’ευθείας πάνω στο έδαφος, είναι ελαφρά υπερυψωμένη και μπορεί να καλύπτεται από υψηλή βλάστηση, ενώ σπανιότερα βρίσκεται πάνω σε χαμηλούς θάμνους.

Η περίοδος ωοτοκίας είναι από τις αρχές Μαΐου μέχρι τον Ιούνιο. Η γέννα αποτελείται από 4-5 αβγά, σπανιότερα 3-6 αβγά, με διαστήματα 2 ημερών μεταξύ τους. Η επώαση -που ξεκινάει από το πρώτο αβγό-, πραγματοποιείται αποκλειστικά από το θηλυκό, και διαρκεί 28-30 ημέρες, με το αρσενικό να εφοδιάζει με τροφή.[9] Μετά την εκκόλαψη, τη σίτιση των νεοσσών αναλαμβάνει το θηλυκό για 21 ημέρες, ενώ το αρσενικό εφοδιάζει το θηλυκό και αργότερα τους νεοσσούς με τροφή. Αργότερα, κυνηγάνε και οι δύο γονείς.

Οι νεοσσοί διαφέρουν σε μέγεθος και, είναι πολύ πιθανόν, ο μικρότερος να μην επιζήσει. Αποκτούν το πρώτο τους πτέρωμα στις 21-28 ημέρες. Το πρώτο πέταγμα πραγματοποιείται στις 35-40 ημέρες, περίπου, αλλά μένουν κοντά στους γονείς τους, για 2-3 εβδομάδες ακόμη.[9][10]

Στην Ελλάδα ο στεπόκιρκος δεν φωλιάζει, αλλά έρχεται και ξεχειμωνιάζει στη χώρα, σε ελάχιστους αριθμούς.[5]
Κατάσταση πληθυσμού

Οι ευρωπαϊκοί πληθυσμοί του στεπόκιρκου μειώθηκαν δραματικά κατά τον 20ό αιώνα. Σε πολλές περιοχές, όπως τα Βαλκάνια, τη Μολδαβία και τη Λευκορωσία έχει σχεδόν εξαφανιστεί, ενώ ο κυριότερος όγκος αναπαράγεται στη Ρωσία, το Αζερμπαϊτζάν, την Ουκρανία, και την Τουρκία (25%-49% του παγκόσμιου πληθυσμού).[11]

Στην Ασία, ωστόσο, ο πληθυσμός τεκμαίρεται ότι είναι πιο σταθερός. Έρευνες στην περιοχή Oblast Kustanay (βόρειο Καζακστάν 1997-2004) δείχνουν έναν αμφίρροπο, αλλά φαινομενικά σταθερό πληθυσμό με πυκνότητα 9,4 έως 25 ζεύγη ανά 100 τετραγωνικά χιλιόμετρα (Bragin 1999. Ε. Bragin in litt. 2005). Άλλες λεπτομέρειες από έρευνες δεν είναι γνωστές από την ασιατική περιοχή του είδους, αν και ανεπίσημα στοιχεία από το νότιο Καζακστάν δείχνουν ότι είναι τοπικά άφθονο (A. Corso in litt. 2005).

Στην περιοχή αναπαραγωγής, κατά κύριο λόγο απειλείται από την καταστροφή και την υποβάθμιση των χορτολιβαδικών εκτάσεων της στέπας, και τη μετατροπή σε αρόσιμες γεωργικές εκτάσεις, το κάψιμο της βλάστησης, την εντατική βόσκηση των υγρών βοσκοτόπων και την εκκαθάριση από θάμνους και ψηλά ζιζάνια (Galushin et al 2003. Ε. Bragin litt. 2007). Στους χώρους διαχείμασης, πιστεύεται ότι επιδρούν αρνητικά, η χρήση επιβλαβών φυτοφαρμάκων, τα ποντικοφάρμακα και άλλες τοξικές χημικές ουσίες (R. Simmons litt 1999?, Galushin et al 2003), αν και αυτό απαιτεί περαιτέρω έρευνα, καθώς και από την απώλεια της βοσκοτόπων λόγω της καύσης, κοπής και υπερβόσκησης (Galushin et al. 2003).[1]

Η αξιολόγηση της κατάστασης του εν λόγω είδους περιπλέκεται από το γεγονός ότι, στα εδάφη αναπαραγωγής, οι αριθμοί διαφοροποιούνται ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως λ.χ. από τους αριθμούς των μικρών θηλαστικών. Αξιόπιστα στοιχεία από τις οδούς μετανάστευσης και διαχείμασης είναι επίσης δύσκολο να καταγραφούν, λόγω της σπανιότητας του είδους, της στρατηγικής της μετανάστευσης, καθώς και της δυσκολίας στην αναγνώριση πεδίου, αν και σημαντικές συγκεντρώσεις των πτηνών έχουν αναγνωριστεί σε περιοχές της Ινδίας και της Αφρικής (Galushin et al. 2003).[1]

O στεπόκιρκος σήμερα κατατάσσεται ως είδος Σχεδόν Απειλούμενο (NT) από την IUCN.[1]

Για την Ελλάδα δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία, αλλά ο στεπόκιρκος είναι από τα σπανιότερα αρπακτικά της χώρας.[5]
Προτεινόμενα μέτρα προστασίας

Υποστήριξη της διατήρησης των υγροτόπων σε τυπικά λιβάδια σε στέπες και ημιερημικές περιοχές.
Υποστήριξη ήπιας βόσκησης και διατήρησης των χορτολιβαδικών εκτάσεων.
Ανάπτυξη μεθοδολογίας (συμπεριλαμβανομένων των GIS) και πραγματοποίηση ερευνών, κυρίως στον πυρήνα των περιοχών αναπαραγωγής και, δευτερευόντως, για τον καθορισμό των βορείων και νοτίων ορίων της, καθώς και να αναζητήση νέων θέσεων ωοτοκίας εκτός πυρήνα.
Διενέργεια έρευνας για τη διατροφή και την περιοχή αναζήτησης θηραμάτων, καθώς και ο ρόλος τους στην μετακίνηση των πληθυσμών.
Λόμπι για την θέσπιση και την εφαρμογή της νομοθεσίας για την απαγόρευση της χρήσης των επιβλαβών φυτοφαρμάκων στις περιοχές διαχείμασης, και την αποκατάσταση της γεωργικής οικονομίας στην περιοχή αναπαραγωγής.
Έρευνα στις περιοχές διαχείμασης (λιβάδια και δασικές περιοχές με αγκαθωτή βλάστηση) της Αφρικής και της Ινδίας, για σημαντικές συγκεντρώσεις κουρνιάσματος, συμπεριλαμβανομένης της παρακολούθησης των πτηνών μέσω της δορυφορικής τηλεμετρίας, το συντομότερο δυνατό.
Επανεξέταση των ήδη υφισταμένων χώρων κουρνιάσματος και διαχείρισης της λεκάνης απορροής στις χειμερινές περιοχές κουρνιάσματος, ιδιαίτερα σε εκείνες όπου η γεωργία αλλάζει λόγω των νέων αρδευτικών συστημάτων, και συνέχιση των απαραιτήτων δράσεων διατήρησης.
Διενέργεια έρευνας για τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων στα θνησιμαία, και της χρήσης τους στις περιοχές διαχείμασης.
Ενθάρρυνση για πλήρη νομική προστασία και εκπαίδευση σε χώρες πάνω στις μεταναστευτικές οδούς και τις περιοχές διαχείμασης.[1]

Παραπομπές

BirdLife International (2013). Circus macrourus στην Κόκκινη Λίστα Απειλούμενων Ειδών της IUCN. Έκδοση 2013.2. Διεθνής Ένωση Προστασίας της Φύσης (IUCN). Ανακτήθηκε 12 Μαρτίου 2014.
Thiollay, 1994
Howard and Moore, σελ. 104
http://artflx.uchicago.edu/cgi-bin/philologic/getobject.pl?c.14:214.lewisandshort
Χανδρινός & Δημητρόπουλος, σ. 86
James Ferguson-Lees, David A. Christie
Hermann Heinzel et al, σελ. 90
Χανδρινός & Δημητρόπουλος, σ. 88
Harrison, σελ. 107
Bauer et al

Galushin et al. 2003; BirdLife International 2004a

Πηγές

Howard and Moore, Checklist of the Birds of the World, 2003.
Collin Harrison, Nests, Eggs and Nestlings Of British and European Birds, Collins, 1988.
Christopher Perrins, Birds of Britain and Europe, Collins 1987.
Bertel Bruun, Birds of Britain and Europe, Hamlyn 1980.
Hermann Heinzel, RSR Fitter & John Parslow, Birds of Britain and Europe with North Africa and Middle East, Collins, 1995
Πάπυρος Λαρούς-Μπριτάνικα, τόμος 34 , λήμμα «Κίρκος»
Ιωάννη Όντρια, Πανίδα της Ελλάδας, τόμος Πτηνά.
Γ. Χανδρινού-Α. Δημητρόπουλου, Αρπακτικά Πουλιά της Ελλάδας, εκδόσεις Ευσταθιάδη, Αθήνα, 1982.
Ντίνου Απαλοδήμου, Λεξικό των ονομάτων των πουλιών της Ελλάδας, 1988.
«Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουμένων Σπονδυλοζώων της Ελλάδας, Αθήνα 1992»
Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 2002
IUCN Red List: http://www.iucnredlist.org/
Hans-Günther Bauer, Einhard Bezzel und Wolfgang Fiedler (Hrsg): Das Kompendium der Vögel Mitteleuropas: Alles über Biologie, Gefährdung und Schutz. Band 1: Nonpasseriformes – Nichtsperlingsvögel, Aula-Verlag Wiebelsheim, Wiesbaden 2005, ISBN 3-89104-647-2
James Ferguson-Lees, David A. Christie: Raptors of the World. Houghton Mifflin Harcourt, 2001, ISBN 0-618-12762-3, S. 488−491.