Κιτρινοσουσουράδα

 

Η Κιτρινοσουσουράδα είναι στρουθιόμορφο πτηνό της οικογενείας των Σεισοπυγιδών, μία από τις σουσουράδες που απαντούν και στον ελλαδικό χώρο. Η επιστημονική ονομασία του είδους είναι Motacilla flava και περιλαμβάνει 17 υποείδη.[i][1][2]

Κιτρινοσουσουράδα
Κατάσταση διατήρησης
Ελαχίστης Ανησυχίας (IUCN 3.1)
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Ζώα (Animalia) Συνομοταξία: Χορδωτά (Chordata) Ομοταξία: Πτηνά (Aves) Τάξη: Στρουθιόμορφα (Passeriformes) Οικογένεια: Σεισοπυγίδες (Motacillidae) Horsfield, 1821 Γένος: Σεισοπυγίς (Motacilla) Linnaeus, 1758 F Είδος: M. flava
Διώνυμο
Motacilla flava (Σεισοπυγίς η κιτρίνη) Linnaeus, 1758
Υποείδη
Motacilla flava beema Motacilla flava cinereocapilla Motacilla flava feldegg Motacilla flava flava Motacilla flava flavissima Motacilla flava iberiae Motacilla flava leucocephala Motacilla flava lutea Motacilla flava macronyx [ii] Motacilla flava melanogrisea Motacilla flava plexa Motacilla flava pygmaea Motacilla flava simillima Motacilla flava taivana Motacilla flava thunbergi Motacilla flava tschutschensis Motacilla flava zaissanensis

Στην Ελλάδα απαντά το υποείδος Motacilla flava feldegg Michahelles, 1830,[3] ως το σημαντικότερο αναπαραγωγικό taxon, αλλά κατά τις μεταναστεύσεις παρατηρείται ανάμιξη διαφορετικών πληθυσμών και, πολλές φορές, είναι εξαιρετικά δύσκολο να καθοριστεί η ταυτότητα των κατά τόπους υποειδών, δεδομένης της -ούτως ή άλλως- περίπλοκης συστηματικής τους (βλ. Συστηματική Ταξινομική και Πίνακες υποειδών). Πολυπληθέστεροι διαβατικοί πληθυσμοί κατά τις μεταναστεύσεις, ανήκουν –πέραν του M. f. feldegg- στα υποείδη M. f. flava και M. f. thunbergi, αλλά έχουν παρατηρηθεί περισσότερα, αρκετά από τα οποία αποτελούν ενδιάμεσους υβριδικούς πληθυσμούς (βλ. και Μετανάστευση στην Ελλάδα).[4]
Η κιτρινοσουσουράδα, με τους πολυποίκιλους χρωματισμούς του πτερώματός της, ιδιάιτερα στην περιοχή του κεφαλιού, αποτελεί δυσεπίλυτο ταξινομικό γρίφο για τους επιστήμονες. Δεκάδες (sic) taxa έχουν περιγραφεί ως υποείδη, το στάτους των οποίων δεν έχει διευκρινιστεί και έντονες διαφωνίες έχουν διατυπωθεί, κατά καιρούς, και πολλοί ερευνητές τα αναβαθμίζουν σε διακριτά είδη. Η κατάσταση έχει περιπλακεί ακόμη περισσότερο μετά την εισαγωγή των μοριακών δεδομένων.

Τάση παγκόσμιου πληθυσμού

Καθοδική ↓[5]

Ονοματολογία

Η επιστημονική ονομασία του γένους, Motacilla, είναι λατινική και έχει ως ρίζα το ρήμα moto «κινώ», με σαφή αναφορά στη χαρακτηριστική κίνηση του οπισθίου τμήματος του πτηνού.[6] Αυτό ισχύει και για την αγγλική ονομασία wagtail «κινώ την ουρά».

Η ίδια σημασία αποδίδεται και στην ελληνική λαϊκή ονομασία «σουσουράδα», με ενδιαφέρουσα ετυμολογία: [ΕΤΥΜ. < σεισουράδα (με προληπτ. αφομοίωση) < σεισούρα (< σείω, πβ; αόρ. έ-σεισ-α, + ουρά) + παραγ. επίθημα -άδα]. [7] Επίσης, η λόγια ονομασία του πτηνού «σεισοπυγίς», έχει τα ίδια εννοιολογικά χαρακτηριστικά: [ΕΤΥΜ. < μτγν. σεισοπυγίς, -ίδος < σεισο- (< αρχ. σείω, πβ. αόρ. σεΐσ-ai) + - πυγίς < αρχ. πυγή «οπίσθια».[8]

Ο όρος flava στην επιστημονική ονομασία του είδους, καθώς και οι λαϊκές ονομασίες του στην αγγλική (Yellow wagtail) και ελληνική γλώσσα παραπέμπουν στο χαρακτηριστικό κίτρινο πτέρωμα του πτηνού.
Συστηματική Ταξινομική

Το είδος περιγράφηκε από τον Λινναίο (Ν. Σουηδία, 1758), υπό την σημερινή του ονομασία. Αποτελεί «πρόκληση» για την επιστήμη της Συστηματικής Ταξινομικής, καθώς παρουσιάζει πολλά και αλληλοσυνδεόμενα, μεταξύ τους, προβλήματα. Η κατάσταση περιπλέκεται από τις διασταυρώσεις των υπαρχόντων πληθυσμών, τις διαφορές μεταξύ των φύλων, την ύπαρξη δύο πτερωμάτων στα αρσενικά (αναπαραγωγικό και μη), τα ελλιπή στοιχεία -σε κάποιες περιπτώσεις- και την είσοδο των μοριακών δεδομένων κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Οι σχέσεις μεταξύ των επί μέρους taxa παραμένουν, κατά μεγάλο μέρος, αδιευκρίνιστες και περαιτέρω δεδομένα κρίνεται απαραίτητο να συλλεχθούν.

Πιθανόν, σχηματίζει υπερείδος με το Μ. citreola ή το Μ. capensis, ή με τα δύο αυτά μαζί με το Μ. flaviventris, αλλά οι πρόσφατες μελέτες μοριακής γενετικής δείχνουν ότι, ουδεμία από αυτές τις υποθέσεις ευσταθεί. Πρόσφατες μελέτες μιτοχονδριακού DNA, υποδηλώνουν ότι όλα τα taxa μπορεί να αντιπροσωπεύουν μόνον 3 ξεχωριστά «είδη»: ένα στα βορειοανατολικά του φάσματος κατανομής (με βάση την «φυλή» tschutschensis), ένα στα απώτατα νοτιοανατολικά (με βάση τις «φυλές» taivana και macronyx) και το τρίτο στα δυτικά και κεντρικά (με βάση την «φυλή» flava). Επιπλέον, οι μοριακές μελέτες υποδηλώνουν ότι, η πρώτη «φυλή» συγγενεύει με τους πληθυσμούς του Μ. citreola που απαντούν στα ανατολικά (Μ. c. citreola), ενώ η δεύτερη είναι πιο κοντά στους πληθυσμούς του Μ. citreola που απαντούν στα δυτικά (Μ. c. werae). Ωστόσο, άλλοι ερευνητές θεωρούν ότι τα συγκεκριμένα δύο υποείδη του Μ. citreola είναι αδιαχώριστα από μορφολογική άποψη. Επιπλέον, αρκετοί πληθυσμοί (ιδιαίτερα των υποειδών lutea, feldegg και taivana), συχνά, αντιμετωπίζονται ως ξεχωριστά είδη από κάποιους ερευνητές. Όπως προαναφέρθηκε, η ταξινομική περιπλέκεται περαιτέρω από το γεγονός ότι, ορισμένοι πληθυσμοί υβριδοποιούνται ανά αρκετά τακτά χρονικά διαστήματα, συγχέοντας έτσι την εικόνα σε σχέση με τα όρια κατανομής τους. Αυτό έχει συμβεί με τα προταθέντα taxa, superciliaris, dombrowskii και perconfusus, τα οποία θεωρούνται υβρίδια.

Το υποείδος Μ. f. tschutschensis διασπάστηκε από τα υπόλοιπα το 2004, από την AOU, θεωρηθέν ως διακριτό είδος (Μ. tschutschensis), αλλά η συγκεκριμένη αντιμετώπιση δεν υιοθετήθηκε από την ταξινομική ομάδα εργασίας του BirdLife λόγω των ανεπίλυτων σχέσεων σε διάφορα άλλα υποείδη στην «ομάδα» της flava, πράγμα που σημαίνει ότι τα γεωγραφικά και ταξινομικά όρια δεν μπορούν, ακόμη, να τεθούν στα δύο taxa, εφόσον έχουν ταξινομηθεί ως ξεχωριστά είδη.[9]

Χαρακτηριστικό της περιπλοκότητας της συστηματικής του είδους αποτελεί το γεγονός ότι, η κιτρινοσουσουράδα είναι από τα ελάχιστα πτηνά που τα υποείδη της έχουν διαφορετική λαϊκή ονομασία στην αγγλική γλώσσα –με δεδομένο ότι, οι Άγγλοι ορνιθολόγοι, λόγω των αποικιών τους, είχαν ανέκαθεν τεράστια πείρα στην έρευνα σχετικά με τα πτηνά (βλ. Πίνακα ΙΙ).

Εν αναμονή περαιτέρω ερευνών και έχοντας κατά νου τα προαναφερθέντα στοιχεία, η συστηματική του είδους παραμένει σε εξαιρετικά «δυναμική» κατάσταση και, αυτή που ακολουθείται σήμερα, είναι η πλέον «παραδοσιακή» με 17 υποείδη να αναγνωρίζονται (βλ. Πίνακες Ι και ΙΙ).[i][10]
Γεωγραφική εξάπλωση

Το είδος εμφανίζει, ευρύτατο φάσμα κατανομής στον Παλαιό Κόσμο (Παλαιαρκτική, Ινδομαλαισιανή και Αυστραλασιανή οικοζώνες, ως πλήρως μεταναστευτικό πτηνό, που σημαίνει ότι, δεν υπάρχει κάποια επικράτεια στην οποία παραμένει όλες τις εποχές του έτους ως επιδημητικό –με εξαίρεση το αιγυπτιακό υποείδος Μ. f. pygmaea και κάποιους πιθανούς θύλακες στα βορειοδυτικά της Αφρικής και την Ν. Ισπανία. Συν τοις άλλοις, κάποιοι πληθυσμοί έρχονται να φωλιάσουν και στην περιοχή της Αλάσκας απέναντι από την ΒΑ. Σιβηρία, ενώ κάποιοι άλλοι διαχειμάζουν στην Αυστραλία.

Στην Ευρώπη, απαντά σε όλη σχεδόν την ήπειρο ως καλοκαιρινό αναπαραγόμενο είδος, με εξαίρεση την Ισλανδία, την Ιρλανδία και μεγάλο τμήμα των βρετανικών νησιών (κυρίως στα βόρεια και νοτιοανατολικά). Η κατανομή είναι πολύ συμπαγής, εκτός από τις πολύ ορεινές περιοχές των κατά τόπους επικρατειών.

Η Αφρική αποτελεί πολύ μεγάλη επικράτεια διαχείμασης, σε όλη την έκταση της ηπείρου νότια του Σαχέλ και του ισημερινού, μέχρι την Ν. Νότια Αφρική, αλλά υπάρχουν και μικρές επικράτειες μόνιμης παραμονής (καθιστικό) στα βορειοδυτικά και στα εδάφη παράλληλα με τον Νείλο (μέχρι το Σουδάν), που είναι και οι μοναδικές επιδημητικές θέσεις του παγκόσμιου πληθυσμού.

Η Ασία είναι, κυρίως, επικράτεια καλοκαιρινού φωλιάσματος, σε μεγάλη και συμπαγή ζώνη που αρχίζει από την Ρωσία και τις ακτές του Ευξείνου Πόντου στα δυτικά, μέχρι την απώτατη ΒΑ. Σιβηρία, την Ιαπωνία και τις απέναντι ακτές της Αλάσκας. Νότια, το είδος φθάνει σε όλη την Ινδομαλαισιανή και τμήμα της Αυστραλασιανής οικοζώνης, στην Νέα Γουινέα και την Ν. Αυστραλία, αποκλειστικά ως διαχειμάζον πτηνό.[11]

Αρ.	Υποείδος	Περιοχές αναπαραγωγής (επιδημητικό ή/και καλοκαιρινός επισκέπτης)	Περιοχές μετακίνησης ή/και διαχείμασης	Σημειώσεις
1	Motacilla flava beema	ΝΑ Ευρωπαϊκή Ρωσία από τον άνω ρού του ποταμού Βόλγα ανατολικά προς ΝΔ Σιβηρία, νότια προς Β Καζακστάν και Οροσειρά Αλτάι, Δ Ιμαλάια (Λαντάκ και -πιθανόν- Β Κασμίρ)	Ινδία, Αραβία, Α και ΝΑ Αφρική	Έχει προταθεί ως ξεχωριστό είδος
2	Motacilla flava cinereocapilla	ΝΑ Γαλλία, Ιταλία, Σικελία, Σαρδηνία, Σλοβενία, Δ Κροατία	Αφρικανικές ακτές Μεσογείου (Μαρόκο, Αλγερία, Τυνησία) και ΚΔ Αφρική (Μάλι, ανατολικά προς Λίμνη Τσαντ)
3	Motacilla flava feldegg	ΝΑ Ευρώπη, Βαλκάνια, ανατολικά προς Ν Ουκρανία, Τουρκία και Εγγύς Ανατολή, Δ Κασπία Θάλασσα, Ιράκ, Β και ΝΔ Ιράν	Νιγηρία, ανατολικά προς Νότιο Σουδάν, Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και Ουγκάντα	Μερικοί ερευνητές συμπεριλαμβάνουν και το 10. Έχει προταθεί ως ξεχωριστό είδος
4	Motacilla flava flava	Δ και Κ Ευρώπη νότια από την Ν Σκανδιναβία, ανατολικά προς Κ Ευρωπαϊκή Ρωσία (Ουράλια Όρη) και Β Ουκρανία	Σαχέλ
5	Motacilla flava flavissima	Βρετανικά Νησιά και γειτονικές δυτικοευρωπαϊκές ακτές	Σενεγάλη, Γκάμπια, ανατολικά προς Ακτή Ελεφαντοστού	Έχει προταθεί ως ξεχωριστό είδος
6	Motacilla flava iberiae	Ιβηρική χερσόνησος, ΝΔ Γαλλία, ΒΔ Αφρική (Μαρόκο, νότια μέχρι τα νησιά ης ακτής Banc d’Arguin στην Μαυριτανία	Έχει προταθεί ως ξεχωριστό είδος. Οι πληθυσμοί της αφρικανικής μεσογειακής περιοχής είναι επιδημητικοί
7	Motacilla flava leucocephala	ΒΔ Μογγολία, ΒΔ Κίνα (Β Σιντζιάνγκ) και γειτονικές περιοχές της πρώην ΕΣΣΔ	Α Αφρική και ΝΔ Ασία	Έχει προταθεί ως ξεχωριστό είδος
8	Motacilla flava lutea	ΝΔ Ρωσία (κάτω Βόλγας και Ιρτίς, νότια του Καζάν και του Περμ) και Β Καζακστάν, ανατολικά προς λίμνες Chany και Zaysan	Α και Ν Αφρική, Ινδία	Έχει προταθεί ως ξεχωριστό είδος
9	Motacilla flava macronyx	Ν Σιβηρία, Δ και ΝΑ Τρανσβαϊκαλία, ανατολικά προς Περιφέρεια Αμούρ και Κράι Πριμόρσκι, Β και ΒΑ Μογγολία προς ΒΑ Κίνα (Μαντζουρία) και απώτατη Α Ρωσία	ΝΑ Ασία (Μιανμάρ, Ταϊλάνδη, Μαλαισία, ΝΑ Κίνα νοτιοανατολικά προς Β Αυστραλία
10	Motacilla flava melanogrisea	Δέλτα Βόλγα και Ν, ΝΔ Καζακστάν, ΒΑ Ιράν και Αφγανιστάν	ΒΑ Αφρική και ΝΔ Ασία	Μερικοί ερευνητές το συμπεριλαμβάνουν στο 3.
11	Motacilla flava plexa	ΒΑ Σιβηρία, από τον ποταμό Khatanga ανατολικά προς τον ποταμό Kolyma	Ινδία και ΝΑ Ασία	Μερικοί ερευνητές συμπεριλαμβάνουν και το 15
12	Motacilla flava pygmaea	Αίγυπτος, παράλληλα του Νείλου, νότια μέχρι Σουδάν		Ενδημικό στην περιοχή
13	Motacilla flava simillima	Κ και Ν Καμτσάτκα, Β Κουρίλες, Νήσοι Commander και Pribilof, πιθανόν και Αλεούτιες νήσοι	Ινδονησία και Φιλιππίνες προς Β Αυστραλία	Μερικοί ερευνητές το συμπεριλαμβάνουν στο 16
14	Motacilla flava taivana	ΝΑ Σιβηρία (ποταμός Vilyuy και άνω Λένας ανατολικά προς Οχοτσκική θάλασσα, Σαχαλίνη, Περιφέρεια Αμούρ και Ιαπωνία (Β Χοκάιντο)	Μιανμάρ, Ν Κίνα και Ταϊβάν, νότια προς Μεγάλες Σούνδες, Φιλιππίνες και Αυστραλία	Έχει προταθεί ως ξεχωριστό είδος
15	Motacilla flava thunbergi	Β Ευρώπη (Σκανδιναβία), ανατολικά προς ΒΔ Σιβηρία και λεκάνη του κάτω Γενισέι	Υποσαχάρια Αφρική, Ν και ΝΑ [[Ασία]	Μερικοί ερευνητές το συμπεριλαμβάνουν στο 11
16	Motacilla flava tschutschensis	Απώτατη ΒΑ Σιβηρία (Β Καμτσάτκα, Chukotka, Β και Δ Αλάσκα, απώτατος ΒΔ Καναδάς	Α Ασία προς Μεγάλες Σούνδες και Φιλιππίνες	Μερικοί ερευνητές συμπεριλαμβάνουν και το 13
17	Motacilla flava zaissanensis	Λεκάνη λίμνης Ζaysan και άνω Ιρτίς στο Καζακστάν, Κίνα (ΒΔ Σιντζιάνγκ)	Ινδία	Αμβισβητείται από μερικούς ερευνητές

Πηγές:[12][13][14]

(σημ. με έντονα γράμματα τα υποείδη που απαντούν στον ελλαδικό χώρο. Ωστόσο, τα υποείδη κατά τις μεταναστεύσεις είναι, πρακτικά, αδύνατον να καταγραφούν με ακρίβεια και, πιθανότατα, είναι περισσότερα)

ριθμός	Υποείδος	Αγγλική ονομασία	Αδρή περιγραφή
1	Motacilla flava beema	Sykes’s Wagtail	Όπως το 4 αλλά με κεφάλι ανοικτότερο γκρι, και «ξεπλυμένο» λευκό στα ωτικά καλυπτήρια. Φύλα, συχνά, παρόμοια.
2	Motacilla flava cinereocapilla	Ashy-headed Wagtail	Όπως το 6, αλλά με απόν ή υπολειμματικό υπερόφρυο τόξο. Πλατιά, λευκή λωρίδα μύστακος, που καταλήγει στον λευκό λάρυγγα.
3	Motacilla flava feldegg	Black-headed Wagtail	♂ Ράχη ελαιοπράσινη, κεφάλι, τράχηλος και παρειές μαύρα, χωρίς υπερόφρυο τόξο, κίτρινος λάρυγγας, έντονα κίτρινη κάτω επιφάνεια ♀ Σαν «ξεπλυμένο» αρσενικό 15 στο πάνω μέρος, πολύ «θαμπό» κιτρινωπό στο κάτω μέρος, λάρυγγας λευκός. Τα ♀ και τα νεαρά άτομα εξαιρετικά δύσκολο να διαχωριστούν από τα αντίστοιχα των άλλων υποειδών
4	Motacilla flava flava	Blue-headed Wagtail / Blue-headed Yellow Wagtail	♂ Μπλε-γκρίζο κεφάλι με εμφανές λευκό υπερόφρυο τόξο και ζυγωματική λωρίδα, λάρυγγας κίτρινος, παρειές σκουρόγκριζες, μικρό λευκό σημάδι κάτω από τον οφθαλμό, ράχη ελαιοπράσινη, κάτω επιφάνεια έντονα κίτρινη ♀ Αρκετά «ξεπλυμένο» με ωχροκίτρινο-πράσινο.
5	Motacilla flava flavissima	Yellow-crowned Wagtail / Yellowish-crowned Wagtail	♂ Κεφάλι, τράχηλος και ωτικά καλυπτήρια ελαιοπράσινα με φωτεινό κίτρινο υπερόφρυο τόξο που διαχωρίζει τις σκούρες παρειές από το πρασινωπό στέμμα, λάρυγγας κίτρινος, κάτω επιφάνεια «καναρινί» κίτρινη, ουρά μαύρη με λευκές άκρες ♀ Αισθητά πιο ανοικτόχρωμη κιτρινωπή κάτω επιφάνεια σώματος από τα αρσενικά. Καφετί στο πάνω μέρος, με καφεκίτρινες πλευρές
6	Motacilla flava iberiae	Iberian Wagtail / Spanish Wagtail / Iberian Yellow Wagtail / Spanish Yellow Wagtail	Ελαιοπράσινη ράχη, γκρίζο κεφάλι, γκρίζο-μπλε στέμμα, λευκός λάρυγγας, λευκό υπερόφρυο τόξο, σκουρόγκριζο, σχεδόν μαύρο χρώμα πίσω από τους οφθαλμούς. Κάτω επιφάνεια, έντονα κίτρινη. Τα ♀ και τα νεαρά άτομα εξαιρετικά δύσκολο να διαχωριστούν από τα αντίστοιχα των άλλων υποειδών
7	Motacilla flava leucocephala	White-headed Wagtail	♂ Όπως το 4, αλλά με λευκόγκριζο, σχεδόν λευκό, χρώμα στο κεφάλι. ♀ Όπως το 4, αλλά το κεφάλι λίγο πιο σκοτεινόχρωμο
8	Motacilla flava lutea	Yellow-headed Wagtail / Eastern Yellow-headed Wagtail / Yellow-browed Wagtail	♂ Κεφάλι, λάρυγγας και υπερόφρυο τόξο κίτρινα, τράχηλος πράσινος ♀ Μοιάζει με το 4, αλλά με πιο λαμπερά χρώματα
9	Motacilla flava macronyx	Manchurian Yellow Wagtail,	♂ Όπως το 15, αλλά με πιο φωτεινά και έντονα χρώματα, συνολικά. ♀ Επίσης, όπως το 15, αλλά χωρίς υπερόφρυο τόξο
10	Motacilla flava melanogrisea	White-chinned Wagtail / Turkestan Black-headed Wagtail	Παρόμοια με το 3, αλλά με λευκή ζυγωματική λωρίδα και, μερικές φορές, πράσινο λαιμό
11	Motacilla flava plexa	Eastern Yellow Wagtail	♂ Όπως το 15 αλλά πιο σκούρα ωτικά καλυπτήρια, ανοικτότερο στέμμα και υποτυπώδες οφρυικό τόξο ♀ σαν το αρσενικό αλλά με «θαμπά» χρώματα
12	Motacilla flava pygmaea	Egyptian Yellow Wagtail	Μοιάζει με το 2, αλλά είναι μικρότερο σε μέγεθος με όχι τόσο φωτεινά χρώματα
13	Motacilla flava simillima	Short-tailed Grey-headed Wagtail / Siberian Wagtail / Siberian Yellow Wagtail	Και τα δύο φύλα παρόμοια με τα φύλα του 4, αλλά με «θαμπότερο» υπερόφρυο τόξο
14	Motacilla flava taivana	Green-crowned Wagtail / Green-headed Wagtail / Kuril Wagtail / Green-crowned Yellow Wagtail / Green-headed Yellow Wagtail / Kuril Yellow Wagtail	Όπως το 5, αλλά με σκουρότερη άνω επιφάνεια σώματος και σκουρότερη -σχεδόν μαύρη- οφθαλμική περιοχή. Φύλα παρόμοια
15	Motacilla flava thunbergi	Grey-headed Wagtail / Dark-headed Wagtail	♂ Ράχη ελαιοπράσινη, κεφάλι και τράχηλος μέχρι τις παρειές σκούρα γκρι, σκούρα κηλίδα στις παρειές με γειτνιάζουσα λευκή λωρίδα μύστακος, λάρυγγας κίτρινος, χωρίς υπερόφρυο τόξο, κάτω επιφάνεια έντονα κίτρινη ♀ Κεφάλι πιο ανοικτόχρωμο και «ξεπλυμένο» πρασινωπό, υποτυπώδες πρασινωπό υπερόφρυο τόξο. Τα ♀ και τα νεαρά άτομα εξαιρετικά δύσκολο να διαχωριστούν από τα αντίστοιχα των άλλων υποειδών
16	Motacilla flava tschutschensis	Alaska Wagtail / Alaska Yellow Wagtail
17	Motacilla flava zaissanensis	Kamchatka Wagtail

(σημ. Τα συγκεκριμένα στοιχεία των αρσενικών ατόμων αφορούν μόνο στο πτέρωμα αναπαραγωγής. Τα άτομα στα όρια των περιοχών εξάπλωσης -βλ. Πίνακα Ι- με πιο ακαθόριστα στοιχεία [less defined], λόγω υβριδοποιήσεων)
Μεταναστευτική συμπεριφορά

Η κιτρινοσουσουράδα θεωρείται πλήρως μεταναστευτικό είδος σε όλες τις επικράτειες όπου εξαπλώνεται και, ανάλογα με το γεωγραφικά πλάτη, αποδημεί συνήθως νότια των περιοχών φωλιάσματος. Πάντως, οι ακριβείς περιοχές διαχείμασης των διαφόρων υποειδών δεν είναι δυνατόν να καθοριστούν με ακρίβεια.

Οι περισσότεροι πληθυσμοί διαχειμάζουν στην Αφρική, την Ινδία και την ΝΑ. Ασία. Εξαίρεση αποτελούν οι αιγυπτιακοί πληθυσμοί του M. f. pygmaea, καθώς και κάποιοι στην ΒΔ. Αφρική και τη Ν. Ισπανία που θεωρούνται επιδημητικοί.

Οι παράγοντες που τεκμηριώνουν την έντονη μεταναστευτική συμπεριφορά του είδους είναι καλώς τεκμηριωμένοι: εμφανής -κυρίως κατά την διάρκεια της ημέρας-αποδημία, χρήση πολυπληθέστατων θέσεων κουρνιάσματος -τόσο κατά τη μετανάστευση όσο και τον χειμώνα που διευκολύνει την δακτυλίωση-, και απόκτηση από τα αρσενικά διακριτών πτερωμάτων αναπαραγωγής, λίγο πριν από την ανοιξιάτικη μετανάστευση. Από την άλλη πλευρά, μπορεί να προκύψει σύγχυση από τις ενδιάμεσες διασταυρώσεις και το διακεκομμένο μοτίβο στις γεωγραφικές ποικιλομορφίες.[15]

Οι αποδημίες, τόσο την άνοιξη όσο και το φθινόπωρο, πραγματοποιούνται σε ευρύ μέτωπο, με πλήθος καταγραφών πάνω από τη θάλασσα σε όλους τους τομείς του φάσματος κατανομής. Το φθινοπωρινό πέρασμα στην Ελβετία σημειώνεται ήδη από τα τέλη Ιουλίου, αλλά ο κύριος όγκος αρχίζει το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου και κορυφώνεται συνήθως μέχρι τον Σεπτέμβριο για να τελειώσει απότομα στις αρχές Οκτωβρίου, αν και έχουν παρατηρηθεί άτομα να περνάνε κατά το πρώτο τρίτο του Νοεμβρίου. Στο στενό του Γιβραλτάρ, η δίοδος εκτείνεται από τις αρχές Αυγούστου μέχρι τις αρχές Νοεμβρίου και κορυφώνεται στα μέσα Σεπτεμβρίου. Η άφιξη στην Αφροτροπική οικοζώνη είναι στα τέλη Σεπτεμβρίου, νοτιότερα, τον Οκτώβριο.[16]

Η εαρινή επιστροφή στα βόρεια, αφού προηγηθεί συσσώρευση λίπους ακριβώς νότια της Σαχάρας πραγματοποιείται, επίσης, σε ευρύ μέτωπο, αρχής γενομένης από το Μάρτιο και παρατείνεται μέχρι τις αρχές Μαΐου. Τα αρσενικά φθάνουν στους τόπους αναπαραγωγής πριν από τα θηλυκά, με τις αφίξεις να πραγματοποιούνται από τα τέλη Μαρτίου στη Ν., Δ. και μεγάλο μέρος της Κ. Ευρώπης, από τα μέσα Απριλίου στην περιοχή της Μόσχας, και από τις αρχές Μαΐου ή τις αρχές Ιουνίου στην Λαπωνία.[17]

Τυχαίοι, περιπλανώμενοι επισκέπτες έχουν αναφερθεί, μεταξύ άλλων, από τα Σβάλμπαρντ και την Ισλανδία, τις Μαλδίβες, τις Σεϋχέλλες και τις Κομόρες.[18]
Μετανάστευση στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα, η κιτρινοσουσουράδα απαντά -όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη- ως καλοκαιρινός αναπαραγόμενος επισκέπτης στην βόρεια και κεντρική χώρα, αλλά και ως διαβατικό πτηνό κατά τις δύο μεταναστεύσεις, σε όλη την επικράτεια.[19][20] Τα πρώτα αρσενικά του αναπαραγόμενου υποείδους M. f. feldegg καταφθάνουν στην Ελλάδα στα μέσα Μαρτίου, με την αποδημία να έχει ολοκληρωθεί στις αρχές Απριλίου. Η διέλευση άλλων υποειδών, κυρίως των M. f. flava και M. f. thunbergi πραγματοποιείται αργότερα, από τα τέλη Μαρτίου μέχρι τις αρχές Μαΐου, με κορύφωση στα μέσα Απριλίου.[21]

Κατά την φθινοπωρινή αποδημία, κάποιες ημέρες υπάρχει το ίδιο πρόβλημα, καθώς οι αναχωρούντες αναπαραγωγικοί πληθυσμοί του M. f. feldegg, αναμιγνύονται με τους διαβατικούς μεταναστευτικούς πληθυσμούς άλλων υποειδών από τον βορρά. Η αποδημία πραγματοποιείται από τα μέσα ή τέλη Αυγούστου, μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου. ΟΙ «βόρειες» φυλές περνούν λίγο αργότερα, από τα μέσα Σεπτεμβρίου μέχρι τα μέσα ή τέλη Οκτωβρίου. Η φθινοπωρινή μετανάστευση περιλαμβάνει περισσότερα άτομα από την εαρινή.[22] Κατά τις μεταναστεύσεις, οι πληθυσμοί των παρατηρουμένων πτηνών ανήκουν σε διάφορα υποείδη, καθώς και σε ενδιάμεσες μορφές λόγω υβριδισμού. Οι πληθυσμοί των υποειδών M. f. feldegg και M. f. flavaείναι, μακράν, οι πολυπληθέστεροι. Έχουν παρατηρηθεί, κατά καιρούς, πληθυσμοί των υποειδών M. f. thunbergi (κυρίως), M. f. leucocephala, M. f. lutea, M. f. beema, M. f. cinereocapilla και M. f. flavissima.[23]

Από την Κρήτη αναφέρεται ως καλοκαιρινός επισκέπτης[24] και από την Κύπρο αναφέρεται ως κοινός διαβατικός μετανάστης.[25]
Βιότοπος
Χαρακτηριστικός βιότοπος της κιτρινοσουσουράδας

Γενικά, το είδος συχνάζει σε ποικιλία οικοτόπων, συνήθως υγρών ή κοντά σε νερό, με χαμηλή βλάστηση, όπως υγρά λιβάδια και έλη, κοντά σε λίμνες και σε αποχετεύσεις αγροκτημάτων. Ωστόσο, στην Δ. Παλαιαρκτική απαντά στην αρκτική τούνδρα και στην υποαρκτική ή εύκρατη στέπα, από μεσαία έως μεγάλα υψόμετρα. Στις μεσογειακές περιοχές συχνάζει στα ηπειρωτικά ή στις παρυφές με τα ωκεάνια οικοσυστήματα, κατά μεγάλο μέρος σε επίπεδα ή ελαφρώς κεκλιμένα, πεδινά εδάφη.[26] Κατά τις μεταναστεύσεις κατακλύζουν λειμώνες και γήπεδα του γκολφ, ενώ κουρνιάζουν σε καλαμιώνες.[27]

Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η στατιστική ανάλυση των 5 πρώτων προτιμητέων οικοσυστημάτων, δίνει τα εξής αποτελέσματα: Αρόσιμες εκτάσεις, Εκβολές, Χείμαρροι, Ποταμοί και Λίμνες.[28]

Στην Ελλάδα, η κιτρινοσουσουράδα είναι τυπικό είδος παράκτιων, αλατούχων ελών, όπου κυριαρχούν αλόφυτα (Arthrocnemum spp., Juncus spp.), με ενδιάμεσες συστάδες από αλμυρίκια. Κοντά στις ακτές, μπορεί να φωλιάζει σε ορυζώνες, ενώ στα ηπειρωτικά καταγράφονται ζευγάρια σε υγρά λιβάδια και έλη με χαμηλή βλάστηση.[29] Επίσης, σε βοσκοτόπους βοοειδών και τρεχούμενα νερά.[30]
Μορφολογία

Η κιτρινοσουσουράδα είναι λεπτό αλλά εύρωστο πτηνό, με μακριά ουρά, μυτερό ράμφος και λεπτούς, μακρείς ταρσούς. Ξεχωρίζει εύκολα από τις άλλες σουσουράδες από το, ελαφρώς μικρότερο μέγεθος, την μικρότερη ουρά και το, γενικότερο, κίτρινο χρώμα της κάτω επιφάνειας του σώματος και την ελαιοπρασινωπή ή γκριζοπράσινη ράχη. Οι πτέρυγες είναι καφεγκρίζες, με λεπτές αλλά αρκετά διακριτές ανοικτοκίτρινες ή λευκοκίτρινες μπάρες, ενώ η ουρά έχει λευκές άκρες και τα πόδια είναι σκουρόχρωμα. Ωστόσο, οι χρωματισμοί αυτοί όπως, κυρίως, το μοτίβο του κεφαλιού είναι εκείνα τα μορφολογικά στοιχεία που διαφοροποιούνται έντονα στους κατά τόπους πληθυσμούς και συμβάλλουν καθοριστικά στην μεγάλη ποικιλομορφία του είδους (για λεπτομερή περιγραφή των επί μέρους υποειδών, βλ. Πίνακα ΙΙ).

Στα περισσότερα υποείδη εμφανίζεται φυλετικός και εποχικός διμορφισμός (ιδιαίτερα στο κεφάλι και το στήθος), με τα αρσενικά να έχουν πιο φωτεινά χρώματα από τα θηλυκά κατά την αναπαραγωγική περίοδο, αλλά τα χάνουν αργότερα και μοιάζουν με τα θηλυκά. Τα ανήλικα άτομα του φθινοπώρου είναι «θαμπά» στο κάτω μέρος, με ωχρόλευκο, ελάχιστα κιτρινωπό υπογάστριο.
Βιομετρικά στοιχεία

Μήκος σώματος μαζί με την ουρά: (14-) 15 έως 16,5 (-17) εκατοστά
Άνοιγμα πτερύγων: 24 έως 25 (-28) εκατοστά
Μήκος χορδής πτέρυγας : ♂ 8,28 ± 0,25 εκατοστά [Εύρος 0,79 – 0,86 εκατοστά (σε δείγμα Ν=176 ατόμων στο Ηνωμένο Βασίλειο)], ♀ 7,93 ± 0,28 εκατοστά [Εύρος 0,75 – 0,84 εκατοστά (Ν=82)]
Βάρος: ♂ 15,5-19,9 γραμμάρια (Ν=159), ♀ 15,0-21,3 γραμμάρια (Ν=77) [31]

(Πηγές:[32][33][34][35][36][37][38][39][40][41][42][43][44][45])
Τροφή
Νεαρή κιτρινοσουσουράδα

Οι κιτρινοσουσουράδες τρέφονται κυρίως με μικρά ασπόνδυλα (έντομα, κάμπιες αράχνες, κ.α). Τρεις είναι οι βασικές τεχνικές αναζήτησης της τροφής, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης τής υψηλής πτήσης: 1) Κανονική συλλογή, απ’ ευθείας από το έδαφος ή την επιφάνεια του νερού, ενώ βαδίζει. 2) Γρήγορη σύλληψη μετά από ταχύ τρέξιμο (run-picking), με απότομη κίνηση αιφνιδιασμού της λείας, είτε από την επιφάνεια του εδάφους είτε κατά την απογείωση. 3) Εναέρια σύλληψη, με σύντομη πτήση από το έδαφος ή από σημείο επόπτευσης (perching post). Το θήραμα συλλαμβάνεται με το ράμφος είτε με κατάρριψή του (sic) στο έδαφος, με κτύπημα των πτερύγων. Περιστασιακά συλλαμβάνει έντομα από τα φυτά με αιώρηση, ή χαμηλή πτήση πάνω από το νερό. Η ουρά βοηθάει στην διατήρηση της ισορροπίας, όταν αλλάζει κατεύθυνση κατά την πτήση.[46] Επίσης, περιστασιακά, τρέφεται με φυτικό υλικό, κυρίως με σπέρματα.[47]
Ηθολογία και πτήση

Η κιτρινοσουσουράδα είναι από τα πλέον οικεία στρουθιόμορφα, με την υπερκινητικότητά τους και την μακριά ουρά, που συνοδεύεται από την χαρακτηριστική, συνεχή κίνησή της «πάνω-κάτω», όπως κάνουν όλες οι σουσουράδες. Επίσης κινεί το κεφάλι «μπρος-πίσω» όταν βαδίζει, όπως κάνουν τα περιστέρια. Γενικά, είναι μοναχικό πτηνό εκτός από την μη-αναπαραγωγική περίοδο, οπότε σχηματίζει μικρά σμήνη. Πολλές φορές ακολουθεί τα ζώα κτηνοτροφίας όταν βόσκουν.[48] Η πτήση της είναι κυματιστή.[49]
Φωνή

Δείγματα φωνής (εξωτερικός σύνδεσμος)

Αναπαραγωγή
Αυγά κιτρινοσουσουράδας

Η περίοδος αναπαραγωγής, συνήθως, αρχίζει τον Μάιο-Ιούνιο στη Σκανδιναβία, τον Απρίλιο-Μάιο στη Βρετανία και την Ιρλανδία, τον Απρίλιο-Ιούνιο στη Ν. και Α. Ευρώπη και τον Απρίλιο-Μάιο στην Β. Αφρική.[50] Η ωοτοκία πραγματοποιείται συνήθως άπαξ ή δύο φορές σε κάθε περίοδο φωλιάσματος.[51]

Στις περιοχές αναπαραγωγής (βλ. Βιότοπος), η φωλιά κατασκευάζεται στο έδαφος μέσα σε μια κοιλότητα, στους πυκνούς θάμνους ή κάτω από το φύλλωμα ενός χαμηλού φυτού. Είναι μια κυπελοειδής κατασκευή από γρασίδι, ρίζες και βλαστούς, επιστρωμένη με παχύ στρώμα από τρίχες, περιστασιακά από γούνα ή μαλλί.[52] Κατασκευάζεται από το θηλυκό, αν και το αρσενικό μπορεί να βοηθήσει.

Η γέννα αποτελείται από 5 έως 6 (-7) μικρά, υποελλειπτικά και γυαλιστερά αβγά, διαστάσεων 19,0 Χ 14,1 χιλιοστών[53] και βάρους 1,8 γραμμαρίων, εκ των οποίων ποσοστό 6% είναι κέλυφος.[54] Η επώαση αρχίζει μετά το τελευταίο αβγό, πραγματοποιείται κυρίως από το θηλυκό και διαρκεί 12 έως 14 ημέρες, περίπου. Οι νεοσσοί είναι φωλεόφιλοι (altricial) και χρήζουν της άμεσης προστασίας των γονέων, αφήνουν την φωλιά στις 10-13 ημέρες, ενώ η πτέρωση πραγματοποιείται στις 16-17 ημέρες, περίπου.[55]
Θηρευτές

Στην Ελλάδα, κατά την φθινοπωρινή μετανάστευση, η κιτρινοσουσουράδα αποτελεί συχνό θήραμα του μαυροπετρίτη στην Κρήτη και τις Β. Σποράδες.[56]
Κατάσταση πληθυσμού

Παρά το γεγονός ότι, οι πληθυσμοί του είδους εμφανίζουν μείωση σε κάποιες επικράτειες, δεν κινδυνεύει άμεσα, ως εκ τούτου, χαρακτηρίζεται ως Ελαχίστης Ανησυχίας (LC) από την IUCN.[57] Τους μεγαλύτερους αναπαραγωγικούς πληθυσμούς στην Ευρώπη, διαθέτουν η Ρωσία (χώρα-«κλειδί» για την επιβίωση του είδους), η Ρουμανία, η Βουλγαρία, η Πολωνία και η Ουκρανία.[58]
Κατάσταση στην Ελλάδα

Το αναπαραγόμενο υποείδος M. f. feldegg είναι κοινό και διαδεδομένο σε όλα τα ηπειρωτικά της χώρας και σε πολλά νησιά του Αγαίου και του Ιονίου. Η παρουσία των άλλων υποειδών, παρόλο που καταγράφεται κυρίως κατά τις μεταναστεύσεις (βλ. Μετανάστευση στην Ελλάδα), δυσκολεύει πολύ την διάκριση μεταξύ τους. Μία, κάπως ασφαλέστερη, μέθοδος είναι η καταφυγή στο κάλεσμα (φωνή) των πτηνών, καθώς υπάρχουν διαφορές μεταξύ των υποειδών, ιδιαίτερα το φθινόπωρο, οπότε τα αρσενικά χάνουν το αναπαραγωγικό τους πτέρωμα και η πλειονότητα ανήκει σε νεαρά άτομα.[59]
Άλλες ονομασίες

Στον ελλαδικό χώρο η Κιτρινοσουσουράδα απαντά και με τις ονομασίες, Κοταλίδα (Καλαμάτα), Τσικλαρίδα, Τσιλιβήθρα, Τσίνα (Ακαρνανία),[60] Σκαλιφούρτα (Κύπρος)[61] και Ζευκαλάτης (Κύπρος).[62]
Σημειώσεις

i. ^ Στο παρόν λήμμα ακολουθείται η κατά Howard & Moore (3th ed.) ταξινομική. Ωστόσο, αυτό κατ’ ουδένα τρόπο αποτελεί στατική κατάσταση, αλλά ως εκ της δυναμικής φύσεως του αντικειμένου, μπορεί να υπόκειται σε τυχόν αλλαγές (βλ. Συστηματική ταξινομική)

ii. ^ Συμπεριλαμβάνει και το υποείδος M. f. angarensis[63]
Παραπομπές

Howard and Moore, p. 739
http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=178483
Howard and Moore, p. 739
Handrinos & Akriotis, p. 228
http://www.iucnredlist.org/details/full/22718385/0
http://books.google.gr/books?id=m2QSAAAAIAAJ&pg=PA268&redir_esc=y#v=onepage&q&f=true
Μπαμπινιώτης, σ. 1627
Μπαμπινιώτης, σ. 1577
http://www.iucnredlist.org/details/full/22718385/0
http://www.hbw.com/species/yellow-wagtail-motacilla-flava
http://maps.iucnredlist.org/map.html?id=22718385
Howard and Moore, p. 739
http://maps.iucnredlist.org/map.html?id= 22718385
http://www.hbw.com/species/yellow-wagtail-motacilla-flava
planetofbirds.com
planetofbirds.com
planetofbirds.com
http://www.iucnredlist.org/details/full/22718385/0
Όντρια (Ι), σ. 176
Κόκκινο Βιβλίο, σ. 158
Handrinos & Akriotis, p. 227
Handrinos & Akriotis, p. 227-8/
Handrinos & Akriotis, p. 228
Σφήκας, σ. 58
Σφήκας, σ. 74
planetofbirds.com
Mullarney et al, p. 270
http://blx1.bto.org/birdfacts/results/bob10170.htm
Handrinos & Akriotis, p. 227
Όντρια (Ι), σ. 176
http://blx1.bto.org/birdfacts/results/bob10170.htm
Avon & Tilford, p. 80
Harrison & Greensmith, p. 270
Flegg, p. 174
Heinzel et al, p. 248
Perrins, p. 156
Bruun, p. 206
Όντρια, σ. 176
Scott & Forrest, p. 204
Singer, p. 295
Mullarney et al, p. 270
http://www.ibercajalav.net
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα
http://ibc.lynxeds.com/species/Greylag_goose
planetofbirds.com
planetofbirds.com
http://www.hbw.com/species/yellow-wagtail-motacilla-flava
Bruun, p. 206
Bruun, p. 206
planetofbirds.com
Harrison, p. 231
Harrison, p. 277
Harrison, p. 231
http://app.bto.org/birdfacts/results/bob12000.htm#trends
Harrison, p. 231
Handrinos & Akriotis, p. 228
http://www.iucnredlist.org/details/full/22718385/0
http://www.birdlife.org
Handrinos & Akriotis, p. 228
Απαλοδήμος, σ. 51-2
Απαλοδήμος, σ. 51-2
http://avibase.bsc-eoc.org/

Howard and Moore, p. 739, footnote 4

Βιβλιογραφία

Howard and Moore, Checklist of the Birds of the World, 2003.
Bertel Bruun, Birds of Britain and Europe, Hamlyn 1980.
Bob Scott and Don Forrest, The Birdwatcher’s Key, Frederick Warne & Co, 1979
Christopher Perrins, Birds of Britain and Europe, Collins 1987.
Colin Harrison & Alan Greensmith, Birds of the World, Eyewitness Handbooks, London 1993
Colin Harrison, Nests, Eggs and Nestlings Of British and European Birds, Collins, 1988.
Dennis Avon and Tony Tilford, Birds of Britain and Europe, a Guide in Photographs, Blandford 1989
Detlef Singer, Field Guide to Birds of Britain and Northern Europe, The Crowood Press, Swindon 1988
Gray, Mary Taylor The Guide to Colorado Birds, Westcliffe Publishers, 1998
Hermann Heinzel, RSR Fitter & John Parslow, Birds of Britain and Europe with North Africa and Middle East, Collins, 1995
Jim Flegg, Field Guide to the Birds of Britain and Europe, New Holland, London 1990
Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant, Τα Πουλιά της Ελλάδας Της Κύπρου και της Ευρώπης, ΕΟΕ, 2007
Killian Mullarney, Lars Svensson, Dan Zetterström, Peter J. Grant, Τα Πουλιά της Ελλάδας Της Κύπρου και της Ευρώπης, Collins
Peter Colston and Philip Burton, Waders of Britain and Europe, Hodder & Stoughton, 1988
Rob Hume, RSPB Complete Birds of Britain and Europe DK, 2002
Handrinos & Akriotis, The Birds of Greece, Helm 1997
R. Grimmett, C. Inskipp, T. Inskipp, Birds of Nepal, Helm 2000
Γιώργος Σφήκας, Πουλιά και Θηλαστικά της Κρήτης, Ευσταθιάδης, 1989
Γιώργος Σφήκας, Πουλιά και Θηλαστικά της Κύπρου, Ευσταθιάδης, 1991
Πάπυρος Λαρούς, εκδ. 1963 (ΠΛ)
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα, εκδ. 1996 (ΠΛΜ)
Ιωάννη Όντρια (I), Πανίδα της Ελλάδας, τόμος Πτηνά.
Ιωάννη Όντρια (II), Συστηματική Ζωολογία, τεύχος 3.
Ντίνου Απαλοδήμου, Λεξικό των ονομάτων των πουλιών της Ελλάδας, 1988.
Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας (ΣΠΕΕ), ΕΟΕ 1994
«Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουμένων Σπονδυλοζώων της Ελλάδας», Αθήνα 1992
Χανδρινός Γιώργος (Ι), «Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλουμένων Σπονδυλοζώων της Ελλάδας»
Ιωάννου Χατζημηνά, Επίτομος Φυσιολογία, εκδ. Γρ. Παρισιάνου, Αθήνα 1979
Βασίλη Κλεισούρα, Εργοφυσιολογία, εκδ. Συμμετρία, Αθήνα 1990
Γεωργίου Δ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 2002
Valpy, Francis Edward Jackson, An Etymological Dictionary of the Latin Language
Linnaeus, Carolus (1758). Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata (in Latin). Holmiae (Laurentii Salvii).

Πηγές

Croxton, P. J.; Sparks, T. H.; Cade, M.; Loxton, R. G. 2006. Trends and temperature effects in the arrival of spring migrants in Portland (United Kingdom) 1959-2005. Acta Ornithologica 41: 103-111.
IUCN. 2013. IUCN Red List of Threatened Species (ver. 2013.2). Available at:http://www.iucnredlist.org. (Accessed: July 2015).
Jenni, L.; Kery, M. 2003. Timing of autumn bird migration under climate change: advances in long-distance migrants, delays in short-distance migrants. Proceedings of the Royal Society of London Series B 270(1523): 1467-1471.
Sparks, T. H.; Huber, K.; Bland, R. L.; Crick, H. Q. P.; Croxton, P. J.; Flood, J.; Loxton, R. G.; Mason, C. F.; Newnham, J.A.; Tryjanowski, P. 2007. How consistent are trends in arrival (and departure) dates of migrant birds in the UK? Journal of Ornithology 148: 503-511.
Tryjanowski, P.; Kuzniak, S.; Sparks, T. H. 2002. Earlier arrival of some farmland migrants in western Poland. Ibis 144: 62-68.
Tyler, Stephanie J. (2004): 60. Yellow Wagtail. In: del Hoyo, Josep; Elliott, Andrew & Christie, D. (eds.): Handbook of Birds of the World (Vol. 9: Cotingas to Pipits and Wagtails): 781-782, plate 77. Lynx Edicions, Barcelona. ISBN 84-87334-69-5. Plate 77 image (all birds except the 4 grey/black-backed ones at lower left are M. flava)
Voelker, Gary (2002): Systematics and historical biogeography of wagtails: Dispersal versus vicariance revisited. Condor 104(4): 725–739. [English with Spanish abstract] DOI: 10.1650/0010-5422(2002)104[0725:SAHBOW]2.0.CO;2 HTML abstract
Zalakevicius, M.; Bartkeviciene, G.; Raudonikis, L.; Janulaitis, J. 2006. Spring arrival response to climate change in birds: a case study from eastern Europe. Journal of Ornithology 147: 326-343.