.
Ο όρος Τετραγράμματο αναφέρεται στη λέξη με την οποία είναι γραμμένο το προσωπικό όνομα του Θεού στο εβραϊκό κείμενο της Αγίας Γραφής. Η χρήση του όρου «Τετραγράμματο» καθιερώθηκε αφενός επειδή το όνομα γράφεται με τέσσερα γράμματα και αφετέρου επειδή είναι αβέβαιο πως προφερόταν στα αρχαία χρόνια, δεδομένου ότι η εβραϊκή γραφή έχει μόνο σύμφωνα και η γλώσσα επί πολλούς αιώνες ήταν ουσιαστικά νεκρή.
Οι λόγιοι έχουν κάνει προσπάθειες να ανακατασκευάσουν την προφορά επακριβώς και να εξηγήσουν την ετυμολογία του, άλλα για τους περισσότερους φαίνεται από δύσκολο έως αδύνατο να εξαχθούν οριστικά συμπεράσματα[1]. Το Τετραγράμματο μεταγράφεται ως «Γιαχβέ» (ή Ιαβέ, αγγλ. Jahveh/Yahweh) ή «Ιεχωβά» (ή Ιεοβά, αγγλ. Jehovah/Yehowah). Παρά την αβεβαιότητα για την ετυμολογία και την προφορά του Τετραγράμματου ονόματος του Θεού, είναι κοινός τόπος ότι η θεολογική σημασία του μπορεί να προσδιοριστεί από τον τρόπο χρήσης του στο ιερό κείμενο. Για πολλούς η ετυμολογία και η χρήση του Θεϊκού Ονόματος τονίζει την αυθυπαρξία του Θεού, για άλλους την ιδιότητά του ως δημιουργού του σύμπαντος ενώ μια τρίτη άποψη είναι ότι αυτό αναφέρεται στον Θεό ως Εκείνον που εκπληρώνει τις υποσχέσεις του και βρίσκεται κοντά στον λαό Του.
Ετυμολογία και προφορά
Το Τετραγράμματο στον Ρωμαιοκαθολικό ναό του Σεν Ζερμαίν στο Παρίσι.
Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι η αρχαία εβραϊκή γραμματεία είναι αρκετά περιορισμένη, ότι η φιλολογική μελέτη της εβραϊκής γλώσσας είναι σχετικά πρόσφατη και ότι τις τελευταίες δεκαετίες έχουν προστεθεί νέα αρχαιολογικά ευρήματα (βλ. Ουγκαριτικά κείμενα), μπορεί κανείς να κατανοήσει γιατί οι απόψεις για δύσκολα γλωσσικά ζητήματα παρουσιάζουν αστάθεια και ανεπαρκή τεκμηρίωση, γεγονός που οδηγεί σε πληθώρα ερμηνειών και ασυμφωνία μεταξύ των λογίων. Τα προβλήματα αυτά έχουν, αναμφίβολα, επηρεάσει και τις θέσεις αναφορικά με την ετυμολογία και την προφορά του βιβλικού Θεϊκού Ονόματος[2].
Το Τετραγράμματο αποτελείται από τα σύμφωνα ΓΧΒΧ (γιοδ, χε, βαβ, χε) και η παραδοσιακή άποψη είναι ότι αντιστοιχεί σε τύπο του ρήματος χαβάχ (είμαι, γίνομαι, συμβαίνω), δηλαδή της παλαιότερης μορφής του ρήματος χαγιάχ, στο τρίτο ενικό πρόσωπο. Εντούτοις, υπάρχουν διαφωνίες περί του ποιος ακριβώς είναι αυτός ο ρηματικός τύπος. Μερικοί πιστεύουν ότι το Τετραγράμματο αντιστοιχεί στον τύπο χιφίλ μη τετελεσμένο, κάτι που θα σήμαινε ότι κυριολεκτικά το Τετραγράμματο σημαίνει «Αυτός κάνει να είναι/γίνεται». Κατά τους υποστηρικτές αυτής της εκδοχής, ο τύπος χιφίλ θα μπορούσε να αναφέρεται στον ρόλο του Θεού ως δημιουργού, ως αιτίας ύπαρξης των πάντων ή, σύμφωνα με μια άλλη ερμηνεία, ότι Αυτός είναι που πραγματοποιεί τις υποσχέσεις του[3]. Από τις αρχές του 20ού αιώνα επικράτησε η άποψη ότι το Τετραγράμματο αναπαριστά μάλλον τον ρηματικό τύπο καλ μη τετελεσμένο και σημαίνει ετυμολογικά: «Αυτός είναι/γίνεται» ή «Αυτός θα είναι/γίνει». Ερμηνεύοντας οι λόγιοι τη χρήση του καλ, όπως θα δούμε και στην επόμενη ενότητα, θεωρούν ότι αυτή υποδηλώνει την αυθυπαρξία του Θεού ή, επιπλέον, την προθυμία Του να γίνει ο ίδιος οτιδήποτε χρειαστεί ώστε να εκπληρωθούν οι υποσχέσεις του, αποδεικνύοντας έτσι πως είναι παρών, μαζί με τον λαό του.[4]
Η διαφωνία περί του ρηματικού τύπου του Τετραγράμματου επικεντρώνεται στο γεγονός ότι το ρήμα χαβάχ ή χαγιάχ πουθενά αλλού δεν έχει χρησιμοποιηθεί σε χρόνο χιφίλ, αν και αυτό για μερικούς λογίους δεν αποτελεί τελεσίδικη απόδειξη[5]. Επιπρόσθετα, η εκδοχή περί καλ μη τετελεσμένου φαίνεται να ενισχύεται από το εδάφιο Έξοδος 3:14. Εκεί αναφέρεται ότι, κατόπιν σχετικής ερώτησης του Μωυσή, ο Θεός επεξήγησε το όνομά του, λέγοντας εχγέχ ασέρ εχγέχ. Η λέξη εγχέχ αποτελεί τον ρηματικό τύπο καλ μη τετελεσμένο του ρήματος χαγιάχ στο πρώτο ενικό πρόσωπο και σημαίνει «είμαι» ή «θα είμαι». Οι Αλεξανδρινοί Εβδομήκοντα απέδωσαν τη φράση με πλατωνική ορολογία[6] «Ἐγώ εἰμι ὁ ὤν», και αυτή συνεχίζει μέχρι σήμερα να είναι η κλασική απόδοση, μολονότι αποτελεί ερμηνευτική παράφραση του κειμένου[7]. Πιο κοντά στο εβραϊκό κείμενο είναι η απόδοση «Εγώ θα είμαι αυτός που θα είμαι», την οποία και ακολουθούν πολλοί μεταφραστές. Αμφότερες τις αποδόσεις περιέχει το λεξικό των Μπράουν, Ντράιβερ και Μπριγκς. Το λεξικό των Κέλερ και Μπάουμγκάρτνερ αποδίδει τη φράση «Θα είμαι αυτός που θα αποδειχτώ»[8]. Αρκετά όμως λεξικά[9] εγκυκλοπαίδειες[10] όπως και λόγιοι, τάσσονται και υπέρ της μετάφρασης των Eβδομήκοντα[11], ισχυριζόμενοι ότι η ερμηνεία του Ιεχωβά/Γιαχβέ αποδίδεται με παρόμοιο τρόπο από τον ίδιο τον ευαγγελιστή Ιωάννη[12] στο Αποκ. 1:4 ("ο ών καί ο ήν καί ο ερχόμενος")[13] και αλλού. Τις ερμηνευτικές προτάσεις αυτής της σημαίνουσας φράσης θα τις εξετάσουμε στην επόμενη ενότητα.
Σύμφωνα με την εβραϊκή αντίληψη των πραγμάτων, ο συσχετισμός που υφίστατο ανάμεσα σε ένα άτομο και στο όνομά του ήταν τόσο ισχυρός ώστε το όνομα αποτελούσε συχνά ισοδύναμο του ίδιου του ατόμου. Έτσι, «ονομάζομαι» τάδε σήμαινε «είμαι» τάδε, καθώς το όνομα ταυτιζόταν με το ίδιο το αντικείμενο[14]. Το θρησκευτικό δέος που ένιωθαν οι Εβραίοι για το όνομα του Θεού καταδεικνύει με τον πιο εύγλωττο τρόπο το γεγονός αυτό.
Η μορφή Ιεχωβά
Απόσπασμα από το έργο Εγχειρίδιο Πίστης εναντίον Μαυριτανών και Ιουδαίων του εντεταλμένου του Πάπα Ραϊμούνδου Μαρτίνι (Raymundus Martini), του 1270. Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης.
Μορφολογία
Το όνομα «Ιεχωβά» αποτελεί ελληνική μεταφορά του εβραϊκού Βιβλικού όρου יְהֹוָה, ο οποίος μεταγράφεται επακριβώς ως Γι.εΧ.οΒ.άΧ. Ο φωνηεντισμός «Ιεχωβά» αποτελεί απόδοση του λεγόμενου «Τετραγράμματου» και αποτελεί το κύριο προσωπικό όνομα του Θεού της Αγίας Γραφής[15]. Είναι το κατ' εξοχήν όνομα του Θεού, σε αντιδιαστολή με άλλους περιγραφικούς τίτλους ή επιθετικούς προσδιορισμούς που Του αποδίδονται, όπως «Θεός», «Κύριος», «Παντοδύναμος», κ.α.[16]. Εμφανίζεται 6.823 φορές στο πρωτότυπο κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης[17], ενώ σύμφωνα με το The Anchor Bible Dictionary, υπάρχουν ενδείξεις ότι το θεϊκό όνομα περιεχόταν αρχικά στα πρωτότυπα κείμενα της Καινής Διαθήκης[18].
Ιστορικό χρήσης
Στα αρχαιότερα χειρόγραφα της μετάφρασης των Εβδομήκοντα περιλαμβάνονται Βιβλικά αποσπάσματα που μεταγράφουν το εβραϊκό Τετραγράμματο στα ελληνικά ως «Ιάω». Ο φωνηεντισμός της μορφής Ιεχωβά εμφανίζεται σε κείμενα του 3ου αιώνα Κ.Χ. Για παράδειγμα, σε πάπυρο του 3ου αιώνα υπάρχει η φράση «εληιε Ιεωα ρουβα», η οποία προέρχεται από τα εβραϊκά και σημαίνει «ο Θεός μου Ιεωά ισχυρότερος»[19]. Στο Γνωστικό Ευαγγέλιο των Αιγυπτίων γίνεται αναφορά στο μυστηριακό θεϊκό όνομα «Ιεηουωα»[20]. Σε αυτή τη μορφή του ονόματος στα ελληνικά αναφέρεται προφανώς στις αρχές του 4ου αιώνα και ο Ευσέβιος Καισαρείας λέγοντας ότι «το όνομα [του Θεού] που δεν επιτρέπεται να προφέρεται έχει τέσσερις χαρακτήρες στα εβραϊκά και εφτά φωνήεντα στα ελληνικά»[21]. Επίσης, ο Ευσέβιος αναφερόμενος σε πολύ αρχαίες πηγές παραθέτει τη μορφή «Ιευώ» όσον αφορά στο όνομα του Θεού των Ιουδαίων[22]. Συγγραφείς όπως ο Σεβήρος Αντιοχείας (465-538) και εκείνος του έργου Ευλογία του Ιωάννη του Βαπτιστή, κάνουν χρήση της μορφής «Ιωά». Παρόμοια, στον Κοϊσλινιανό κώδικα (Codex Coislinianus) του 6ου αιώνα, δίνεται η ερμηνεία διαφόρων θεοφορικών ονομάτων με τη χρήση της μορφής «Ιωά». Έκτοτε έχουν εμφανιστεί διάφορες μορφές απόδοσης στα Ελληνικά του Τετραγράμματου, όπως «Ιεβέ», «Ιαουέ», «Ιαβέ», «Ιαή» και «Ιαώ»[23].
«Αποτελεί ανεδαφική φαντασίωση των δεισιδαιμόνων Ιουδαίων
ότι ήταν βλασφημία η προφορά του ονόματος του Ιεχωβά,
το οποίο αποκαλούσαν "απρόφερτο":
Εκείνος που γνωστοποίησε τον εαυτό του με αυτό το όνομα
ποτέ δεν απαγόρευσε να τον αποκαλούν με αυτό το όνομα».
— Βιβλικός λόγιος Μάθιου Χένρι (Matthew Henry)[24].
Οι Ιουδαίοι είχαν σταδιακά πάψει να προφέρουν το θεϊκό όνομα εξαιτίας της ραβινικής πρακτικής που προερχόταν από δεισιδαιμονικό φόβο[25] και της ελληνιστικής επίδρασης που επήλθε στους Ιουδαίους της Διασποράς και ειδικότερα της Αλεξάνδρειας[26]. Το προσωπικό όνομα του Θεού αντικαταστάθηκε γενικά από τον τίτλο «Κύριος», ενός «ιδιαίτερα ιδιωματικού τίτλου στον ελληνιστικό κόσμο, με πλούσια πολυσημία», ο οποίος βρισκόταν ήδη σε χρήση ως τίτλος απόδοσης τιμής σε θεούς και θεές όπως η Ίσις, ο Ασκληπιός και ο Χρόνος και σε κυβερνητικούς άρχοντες όπως ο καίσαρας Αύγουστος, ο Ηρώδης και ο Αγρίππας[27]. Οι χριστιανοί Εκκλησιαστικοί Πατέρες, όπως ήδη συνέβαινε από Ιουδαίους ραββίνους και ελληνιστές Ιουδαίους, θεωρούσαν το όνομα του Θεού «άρρητο», «ακοινώνητο»[28], «μυστικό» ή «άφατο», για διαφορετικούς όμως λόγους[29].
Ναός Σεντ Μαρτίν (St. Martinskirche) του 1521, στο Όλτεν της Ελβετίας.
Στο δεύτερο μισό της πρώτης χιλιετίας Κ.Χ., Ιουδαίοι λόγιοι εισήγαγαν ένα σύστημα γραμματικών σημείων για να αναπαραστήσουν τα ελλείποντα φωνήεντα του συμφωνικού εβραϊκού κειμένου. Σε σχέση με το όνομα του Θεού, πιστεύεται ότι αντί να εισάγουν τα κατάλληλα φωνηεντικά σημεία ανάμεσα στα σύμφωνα από τα οποία αποτελείται (ΓΧΒΧ), τοποθέτησαν άλλα φωνηεντικά σημεία με σκοπό να αποτελούν υπενθύμιση για τον αναγνώστη ώστε να διαβάζει Αδωνάι (που σημαίνει «[Υπέρτατος] Κύριος») ή Ελοχίμ (που σημαίνει «Θεός»).
Ο Κώδικας Λένινγκραντ B 19Α (ο οποίος αποτελεί τη βάση για το κριτικό κείμενο της Μπίμπλια Χεμπράικα Στουτγκαρτένσια), του 11ου αιώνα Κ.Χ., προσθέτει τα φωνηεντικά σημεία ώστε το Τετραγράμματο να διαβάζεται ως Ιεχβά (Yehwah΄), Ιεχβί (Yehwih΄) και Ιεχωβά (Yeho·wah΄). Η έκδοση του Δρ. Γκίνσμπουρκ του Μασοριτικού κειμένου τοποθετεί τα φωνηεντικά σημεία στο θεϊκό όνομα ώστε να διαβάζεται Ιεχωβά (Yeho·wah΄).
Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι ήδη στις αρχές του 15ου αιώνα αυτή η μασοριτική ανακατασκευή του θεϊκού ονόματος άρχισε να εμφανίζεται και σε άλλες λατινογενείς γλώσσες. Για παράδειγμα, ο Καρδινάλιος Νικόλαος της Κούζας (Nikolaus von Kues, 1401-1464), στο κήρυγμά του In principio erat verbum (Εν Αρχή Ην ο Λόγος), που εκφωνήθηκε το 1430, εξηγεί τα διάφορα ονόματα του Θεού και χρησιμοποιεί τη μορφή Ιεχουά ή Ιεχωβά (Iehoua). Ο Μαρτίνος Λούθηρος (1483-1546), γνώστης προφανώς των λόγων του Νικολάου της Κούζας, έκανε χρήση της μορφής που θεωρούσε βελτιωμένη, δηλαδή τη μορφή Ιεχωβά (Iehouah). Μάλιστα, το 1543 ο Λούθηρος έγραψε σχετικά με την προφανή αντίφαση τού να γράφεται το όνομα του Θεού αλλά να μην προφέρεται:
Το γεγονός ότι [οι Ιουδαίοι] τώρα ισχυρίζονται ότι δεν πρέπει να προφέρεται το όνομα του Ιεχωβά, σημαίνει ότι δεν ξέρουν τι λένε [...] Αν επιτρέπεται να γραφτεί με πένα και μελάνι, γιατί δεν πρέπει να λέγεται, πράγμα που είναι πολύ καλύτερο από το να γράφεται με πένα και μελάνι; Γιατί δεν λένε επίσης ότι δεν επιτρέπεται να γραφτεί, δεν επιτρέπεται να διαβαστεί ή δεν επιτρέπεται ούτε καν να το σκεφτεί κανείς; Αν λάβουμε υπόψη όλα τα πράγματα, εδώ κάτι δεν πάει καλά.
— Μαρτίνος Λούθηρος[30].
Ναός Σεν Φιάκρ (Saint-Fiacre), στην Ντιζόν του Βελγίου.
Την ίδια περίοδο, ο επιφανέστερος για την εποχή του Γερμανός λόγιος της Εβραϊκής γλώσσας, Σεμπάστιαν Μούνστερ, έκανε χρήση της μορφής Ιεχωβά (Iehova) στην Χαλδαϊκή Γραμματική (Chaldaica Grammatica) του. Ο Ουίλιαμ Τίντεϊλ, ζηλωτής μεταφραστής της Βίβλου στην αγγλική γλώσσα, χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το θεϊκό όνομα σε αγγλική Βίβλο το 1530 με τη μορφή Ιεχουά (Iehouah) και Ιεχωβά (Iehovah)[31]. Οι περισσότερες αγγλικές μεταφράσεις εκείνης της εποχής περιλάμβαναν αυτή τη μορφή του θεϊκού ονόματος. Ο Ιωάννης Καλβίνος επίσης χρησιμοποιούσε τη μορφή Ιεχουά (Iehoua[h])[32]. Ταυτόχρονα, εκτός από την αγγλική και τη γερμανική γλώσσα, ευρεία χρήση της μορφής αυτής γινόταν και στις γαλλικές εκδόσεις της Βίβλου. Παρόμοια διάδοση υπήρχε και στην σουηδική γλώσσα· μάλιστα, από το 1560 και έπειτα, αρκετοί Σουηδοί βασιλιάδες περιλάμβαναν το όνομα Ιεχωβά στα επίσημα ρητά τους, όπως για παράδειγμα το ρητό του Βασιλιά Κάρολου Θ' της Σουηδίας "Iehovah solatium meum" που σημαίνει «ο Ιεχωβά είναι η Παρηγοριά μου».
Το 1743, λίγο πριν παρουσιάσει ο Χέντελ τον Μεσσία και άλλα ορατόριά του στο Βασιλικό Θέατρο του Κόβεντ Γκάρντεν του Λονδίνου, κάποιοι είχαν αντιδράσει στο θρησκευτικό περιεχόμενο των έργων του και στη χρήση του θεϊκού ονόματος σε αυτά, λέγοντας μεταξύ άλλων: «Αν δεν εκτελείται [το έργο] ως μια θρησκευτική πράξη, αλλά μόνο για ψυχαγωγία και διασκέδαση, τι βεβήλωση του Ονόματος του Θεού και του Λόγου είναι αυτή, χρησιμοποιώντας τα με τόσο ανάλαφρο τρόπο; Να μην πούμε πόσο πρέπει να προσβάλει έναν ευσεβή Ιουδαίο το να ακούει τραγούδια για τον μεγάλο Ιεχωβά, το κύριο και πιο ιερό Όνομα του Θεού»[33]. Το 1765 ο Βολταίρος, στο Φιλοσοφικό Λεξικό του, εξηγούσε ότι το όνομα του Θεού είναι Ιεχωβά[34]. Ήδη, ο Μπαρούχ Σπινόζα, στο έργο του Tractatus Theologico-politicus[35] που εκδόθηκε το 1670 και στην Γραμματική της Εβραϊκής Γλώσσας, χρησιμοποιούσε τη μορφή Ιεχωβά (Jehova). Την ίδια εποχή, ο Σερ Ισαάκ Νεύτων κατέγραφε στα θεολογικά έργα του το θεϊκό όνομα στη μορφή Ιεχωβά (Iehova/Iehovah), λέγοντας μάλιστα ότι «οι Πλατωνιστές με βάση τη φύση Του τον αποκαλούσαν "ο Ων"», «οι Ιουδαίοι "Ιαχ" και "Ιεχωβά"», «"Ιουβά" οι αρχαίοι Μαυριτανοί», «"Ιαώ" και "Ιαού" οι Έλληνες» και «"Ιευώ" οι Φοίνικες»[36]. Τον Απρίλιο του 1799 ο Ναπολέων Βοναπάρτης έστειλε μια επιστολή-πρόσκληση προς τους Εβραίους παροτρύνοντάς τους να διεκδικήσουν μαζί του την εθνική τους αυτονομία στη γη της Παλαιστίνης και να ασκήσουν το "απεριόριστο φυσικό δικαίωμα να λατρεύουν τον Ιεχωβά σε αρμονία με την πίστη τους"[37].
Η Βίβλος της Γενεύης (Geneva Bible), εκδόθηκε το 1560. (Ψαλμός 83:18)
Στα τέλη του 19ου αιώνα, καθώς το σιωνιστικό κίνημα βρισκόταν σε δράση, Ιουδαίοι λόγιοι οι οποίοι έκαναν προσπάθειες προσέγγισης με τον Χριστιανισμό, χρησιμοποιούσαν το όνομα Ιεχωβά. Για παράδειγμα, ο Βιβλικός λόγιος Άλφρεντ Έντερσαϊμ χρησιμοποιεί ευρέως —στα σημαντικά για τον Βιβλικό Ιουδαϊσμό-Χριστιανισμό και το Ισραήλ έργα του— αυτή την μορφή του θεϊκού ονόματος[38]. Την ίδια πρακτική ακολούθησε ο λόγιος του Ταλμούδ Τζόζεφ Ραμπίνοβιτς (Joseph Rabinowitz) ο οποίος «σύμφωνα με τον Ορθόδοξο Ιουδαϊσμό πίστευε ότι μόνον όταν θα ερχόταν ο Μεσσίας θα μπορούσε να προφερθεί το όνομα του Θεού»[39]. Ο λόγιος Ντέιβιντ Μπάρον Γκίνσμπουργκ (David Baron Günzburg) χρησιμοποιούσε το όνομα Ιεχωβά και έγραψε μια ανάλυση στο 53ο κεφάλαιο του βιβλίου του Ησαΐα με τίτλο Ο Υπηρέτης του Ιεχωβά: Τα Παθήματα του Μεσσία και η Δόξα που θα Επακολουθούσε[40]. Αλλά και άλλοι Ιουδαίοι, οι οποίοι δεν απέβλεπαν σε προσέγγιση με τον Χριστιανισμό, χρησιμοποιούσαν το όνομα Ιεχωβά. Για παράδειγμα, το 1939, η Επιτροπή για τη Διατήρηση των Εβραίων ανέφερε μεταξύ άλλων: «Οι Ιουδαίοι εκλέχτηκαν, όχι για δική τους χάρη, αλλά εκλέχτηκαν για να αποτελέσουν το μέσο που θα χρησιμοποιήσει ο Ιεχωβά για να απολυτρώσει την ανθρωπότητα. [...] Τι είναι συνεπώς ο Ιουδαϊσμός; Ιουδαϊσμός είναι η αντίληψη της αιώνιας και άπειρης ιδέας του Ιεχωβά και η προσπάθεια συνειδητοποίησης αυτής της ιδέας»[41]. Στη Γερμανία, λίγα χρόνια πριν την επικράτηση του Ναζισμού, λαϊκές προτεσταντικές ομάδες διεξήγαν εκστρατείες στη γερμανική επικράτεια με σκοπό να εξαλειφθούν από τις θρησκευτικές ιστορίες και τη λατρεία «εβραϊσμοί» που περιλάμβαναν μεταξύ άλλων και το όνομα Ιεχωβά[42].
Ναός στο Σερ-Φρον (Sør-Fron) της Νορβηγίας[43], του 1787.
Νεότεροι πολιτικοί ηγέτες, στοχαστές και επιστήμονες έχουν κάνει χρήση του ονόματος αυτού. Για παράδειγμα, ο δύο φορές Πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου Μπέντζαμιν Ντιζραέλι αναφέρει στο έργο του Tancred or The New Crusade, μεταξύ άλλων, ότι ο Ιησούς Χριστός «προσευχήθηκε στον Ιεχωβά για να τους συγχωρήσει λόγω της άγνοιάς τους»[44]. Το 1947, ο Μοχάντας Γκάντι, σχολιάζοντας στην αραβο-ισραηλινή διένεξη, αναφέρθηκε στους Εβραίους ως «απογόνους του Ιεχωβά»[45]. Πολιτικοί στοχαστές και φιλόσοφοι όπως ο Καρλ Μαρξ [46], ο Μιχαήλ Μπακούνιν[47], ο Λούντβιχ Φόγιερμπαχ [48], ο Πιέρ-Ζοζέφ Προυντόν [49] και ο Νικολάι Μπουχάριν [50] χρησιμοποίησαν στα έργα τους το Βιβλικό όνομα του Θεού στη μορφή Ιεχωβά. Επίσης, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν στην αλληλογραφία του αναφερόταν συχνά στον Θεό με το όνομα Ιεχωβά[51]. Μάλιστα, ο Αϊνστάιν μαζί με τον Ρόμπερτ Όπενχαϊμερ συμμετείχαν σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα ονόματι "Project JEHOVAH"[52]. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο Μάλκολμ Χ αναφερόταν συχνά στον Ιεχωβά της Βίβλου[53] στους πύρινους λόγους του αναφορικά με τις φυλετικές διακρίσεις.
Απόσπασμα από το έργο Ορθόδοξος Ιερά Κατήχησις (1899) του Αγίου Νεκταρίου Αιγίνης.
Στις αρχές του 20ου αιώνα ουσιαστικά όλες οι λόγιες Βιβλικές μεταφράσεις που έγιναν από την εβραϊκή γλώσσα χρησιμοποιούν τη μορφή Ιεχωβά. Αν και όπως φαίνεται από το 1904 και έπειτα υπήρξε μια αλλαγή της Βιβλικής μεταφραστικής κατάστασης (επιστροφή των Ιουδαίων στη χρήση του όρου Αιώνιος -ποτέ δεν χρησιμοποίησαν την μορφή Γιαχβέ- ενώ οι Καθολικοί, οι Προτεστάντες και οι Ορθόδοξοι επέστρεψαν στη χρήση όρων όπως Θεός, Κύριος, Γιαχβέ, κλπ), η μορφή Ιεχωβά είχε τέτοια δυναμική που η χρήση της δεν μπορούσε να αντιστραφεί εύκολα. Αυτό γίνεται φανερό από το γεγονός ότι Βιβλικές μεταφράσεις σε πολλές δεκάδες γλώσσες του κόσμου οι οποίες έγιναν κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα χρησιμοποιούν κατά κύριο λόγο την μορφή Ιεχωβά προσαρμοσμένη στην εκάστοτε τοπική γλώσσα.
Η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία έκανε για αιώνες χρήση αυτής της μορφής του ονόματος του Θεού, ενώ θεολόγοι της Ορθόδοξης εκκλησίας φαίνεται ότι από τις αρχές του 19ου αιώνα άρχισαν να χρησιμοποιούν τη μορφή Ιεχωβά (Ιεοβά), και πιο πρόσφατα τη μορφή Γιαχβέ (Ιαβέ). Προτεστάντες λόγιοι κάνουν χρήση αυτής της μορφής του ονόματος για αρκετούς αιώνες[54]. Για παράδειγμα, το όνομα Ιεχωβά χρησιμοποιείται από τους Λουθηρανούς, καθώς «με αυτό το όνομα αυτοπροσδιορίζεται ο Θεός», ως ο «Θεός της Ελπίδας», ο «Θεός της Διαθήκης» και ο «Θεός που απελευθερώνει το λαό Του»[55]. Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά χρησιμοποιούν ευρέως το όνομα Ιεχωβά καθώς «ο συγκεκριμένος τύπος αυτού του ονόματος, «Ιεχωβά», χρησιμοποιείται εδώ και αιώνες, και ο αντίστοιχος τύπος σε πολλές γλώσσες είναι ευρέως αποδεκτός σήμερα»[56]. Επίσης, αναφορές του ονόματος Ιεχωβά υπάρχουν στο Βιβλίο του Μόρμον, τη Βίβλο της Εκκλησίας του Ιησού Χριστού των Αγίων των Τελευταίων Ημερών[57].
Αυτή η μορφή του θεϊκού ονόματος χρησιμοποιείται από λόγιους του Ιουδαϊσμού εδώ και αιώνες. Υπάρχουν αρκετές Ιουδαϊκές Βιβλικές μεταφράσεις που χρησιμοποιούν το όνομα Ιεχωβά, όπως του Σαμουέλ Καέν (Samuel Cahen, στα γαλλικά, 1836, μορφή "Iehovah"), του Αλεξάντερ Χάρκαβι (Alexander Harkavy, στα αγγλικά, 1936, μορφή "Jehovah"), του Τζόζεφ Μαγκίλ (Joseph Magil, στα αγγλικά, 1910, μορφή "Jehovah") και του Ραββί Λ. Γκόλσμιντ (Rabbi L. Golschmidt, στα γερμανικά, 1921, μορφή "Yehovah"). Μάλιστα, ακόμη και ορισμένες εκδόσεις του Ταλμούδ έχουν κάνει χρήση αυτής της μορφής[58]. Εντούτοις, λόγω μεταγενέστερων παραδόσεων και προκαταλήψεων οι Ιουδαίοι αποφεύγουν γενικότερα να προφέρουν το θεϊκό όνομα. Όσον αφορά τη μορφή Ιεχωβά η Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια (εκδ. 1901-1906) την χαρακτηρίζει 'εισαγωγή των Χριστιανών θεολόγων', η οποία «αψηφάται σχεδόν ολοκληρωτικά από τους Ιουδαίους»[59] Η άποψη ότι η προφορά αυτή είναι «γραμματικώς αδύνατη» έχει αποδειχτεί ξεπερασμένη από νεώτερες έρευνες.
Εκτιμήσεις
Το όνομα Ιεοβά (Ιεχωβά) στην Παλαιά Διαθήκη. Νεοελληνική Μετάφραση (Ν. Βάμβα), έκδοση La Cle, 1979. Απόσπασμα από το βιβλίο της Εξόδου.
Η μεταγραφή «Ιεχωβά» βρίσκεται σε χρήση εδώ και αιώνες σε πολλές γλώσσες παγκόσμια και χρησιμοποιείται ακόμη σε ποικίλα έργα, λόγια ή άλλα. Τον 19ο αιώνα, ο λόγιος της εβραϊκής Γεσένιος, ανέφερε στο έργο του Εβραϊκό και Χαλδαϊκό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκης (Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament Scriptures): «Εκείνοι που θεωρούν ότι η πραγματική προφορά [του ονόματος του Θεού] ήταν יהוה [Ιε-χω-βάχ] έχουν κάποια βάση για να στηρίξουν την άποψή τους. Με αυτόν τον τρόπο μπορούν να εξηγηθούν πιο ικανοποιητικά οι συντετμημένες συλλαβές יהו [Ιε-χώ] και יו [Ιω], με τις οποίες αρχίζουν πολλά κύρια ονόματα».
Η χρήση το ονόματος Ιεχωβά είχε ήδη παγιωθεί για αιώνες σε τέτοιο βαθμό ώστε στα τέλη του 19ου αιώνα ο καθηγητής Γκούσταβ Έλλερ μπορούσε να πει: «Το όνομα αυτό [Ιεχωβά] έχει τώρα υιοθετηθεί στο λεξιλόγιό μας και δεν μπορεί να αντικατασταθεί»[60]. Ο γνωστός ιστορικός Χ. Τζ. Γουέλς ανέφερε ότι το όνομα του Θεού «θα πρέπει να συλλαβίζεται» Ιεχωβά και ότι αν και είναι «της μόδας μεταξύ των διανοούμενων και των σκεπτικιστών ο συλλαβισμός Γιαχβέ ή Ιαχβέ ή κάτι παρόμοιο», από τις αρχές του 16ου αιώνα το όνομα «Ιεχωβά έχει καθιερωθεί στην αγγλική φιλολογία ως το όνομα του Θεού του Ισραήλ, και αυτό δεν μπορεί να αλλάξει εύκολα» ενώ τονίζει εμφατικά ότι οι αλλαγές στη μορφή ονομάτων που χρησιμοποιούνται από παλιά «αναστατώνουν», «αποθαρρύνουν» και προκαλούν «ατελείωτη σύγχυση» και «αποστροφή προς την ιστορία» στον μέσο αναγνώστη[61]. Παρόμοιο σκεπτικό περιέχονται στις απόψεις που εξέφρασε προγενέστερα ο Καλβίνος, δηλαδή ότι Ιεχωβά «είναι το πρωταρχικό όνομα του Θεού», ότι η μη προφορά του ονόματος «αποτελεί αχρεία δεισιδαιμονία», ότι είναι εσφαλμένο να θεωρείται το όνομα «άρρητο» και να μην προφέρεται εντέλει λόγω αδυναμίας να δοθεί σαφής γραμματική ερμηνεία του[62].
Σύγχρονες μεταφράσεις που χρησιμοποιούν αποκλειστικά τη μορφή Ιεχωβά είναι οι εξής:
η Μετάφραση Νέου Κόσμου,
η Νεοελληνική Μετάφραση [63] του Ν. Βάμβα
η American Standard Version[64],
η The English Revised Webster Bible,
η The Interlinear Bible: Hebrew/Greek/English, του Τζ. Π. Γκριν (Jay P. Green),
η Jewish Publication Society Old Testament,
η The Bible in Living English,
η English Revised Version,
η A New Translation of the Bible, του Γκ. Ρ. Νόις (G. R. Noyes)
η Literal Translation of the Holy Bible[65],
η Translation of the Old Testament Scriptures from the Original Hebrew, Ε. Σπούρελ (H. Spurrell),
η Μετάφραση των Άγιων Γραφών, του Ντάρμπυ (J. N. Darby)[66]
και η Μετάφραση της Αγίας Γραφής, του Ρόμπερτ Γιανγκ (Robert Young)[67].
Όσον αφορά στο λόγο για τον οποίο η μετάφραση της Βίβλου στη Ζωντανή Αγγλική (The Bible in Living English) χρησιμοποιεί στο κείμενό της τη μορφή Ιεχωβά, αναφέρεται στον πρόλογό της:
Η ορθογραφία και η προφορά δεν είναι πολύ σπουδαία. Εκείνο που είναι πολύ σπουδαίο είναι να ξεκαθαριστεί ότι αυτό είναι ένα προσωπικό όνομα. Υπάρχουν αρκετά εδάφια που δεν μπορούν να κατανοηθούν κατάλληλα αν μεταφράσουμε αυτό το όνομα μ’ ένα κοινό ουσιαστικό όπως "Κύριος", ή, το χειρότερο μ’ ένα ουσιαστικοποιημένο επίθετο [για παράδειγμα, "ο Αιώνιος"].
Επίσης, στον πρόλογο της γερμανικής Ελμπερφέλντερ Μπίμπελ (Elberfelder Bibel) αναφέρεται:
Ιεχωβά. Διατηρήσαμε αυτό το όνομα του Θεού της Διαθήκης του Ισραήλ επειδή ο αναγνώστης το έχει συνηθίσει για χρόνια.
Πέρα από τη μακραίωνη και ευρεία χρήση της μορφής Ιεχωβά, σύγχρονοι λόγιοι υποστηρίζουν ότι «στην Εβραϊκή [το όνομα του Θεού] προφέρεται Ιεχωβά [Yehowah]» καί ότι έτσι «πιθανώς προφερόταν στους βιβλικούς χρόνους»[68]. Εκτενής ανάλυση και σύγχρονη έρευνα που φανερώνει ότι το Τετραγράμματο προφερόταν από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα ως Ιεχωβά (Y.eH.oW.aH) έχει παρουσιαστεί από τον λόγιο της Εβραϊκής Ζεράρ Γκερτό (Gérard Gertoux)[69].
Η κριτική που έχει ασκηθεί όσον αφορά τη μορφή Ιεχωβά θεωρεί ότι είναι μία «συγκριτικά πρόσφατη επινόηση»[70]—παρά το γεγονός ότι η μορφή αυτή μαρτυρείται ήδη από τον 11ο αιώνα—, ενώ σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη των λογίων, η απόδοση αυτή αποτελεί «ανακριβή» ή ακόμη και «εσφαλμένη» μεταγραφή[71]. Ένας από τους λόγους που υποστηρίζουν αυτή την άποψη είναι η γραμματική ανακολουθία αυτής της μεταγραφής σύμφωνα με την εβραϊκή γλώσσα, όπως αναφέρει η Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια: «Αυτή η προφορά [Ιεχωβά] είναι από γραμματικής άποψης αδύνατη»[72]. Από την άλλη πλευρά, λόγιοι τονίζουν ότι η άποψη που θεωρεί τη μορφή Ιεχωβά βαρβαρισμό «είναι γνωστό μεταξύ των λογίων ότι είναι εσφαλμένη» και ότι «έχει απορριφτεί από Εβραϊστές όλων των δογμάτων, και με την υποστήριξη της Συνόδου του Βατικανού για την προπαγάνδα»[73].
Κάποιοι λόγιοι προτείνουν και κάποιες άλλες μεταγραφικές αποδόσεις όπως «Ιαχουβά» (Yahuwa), «Ιαχουά» (Yahuah) και «Ιεχουά» (Yehuah). Άλλοι πιστεύουν ότι η αρχική προφορά του Τετραγράμματου έχει χαθεί προ καιρού και κατά συνέπεια ότι δεν είναι δυνατόν να επιβεβαιωθεί η ακριβής μορφή της[1].
Ενδεικτική χρήση στην ελληνική και διεθνή γραμματεία
Αποσπάσματα από σχολικό βιβλίο Θρησκευτικών της Δ' τάξης Γυμνασίου (1933, 1937).
Υπάρχουν ποικίλες αναφορές αυτής της μορφής του ονόματος του Θεού της Αγίας Γραφής στην ελληνική γραμματεία (όπως και στην αγγλική αντίστοιχα). Στη συνέχεια παραθέτονται ενδεικτικά κάποια σύγχρονα έργα λόγου και τέχνης που κάνουν χρήση της συγκεκριμένης μορφής.
Ποίηση και Λογοτεχνία
Ελληνική
Ανδρέας Εμπειρίκος, Οκτάνα.
Νίκος Καζαντζάκης, Ο Τελευταίος Πειρασμός.
Γρηγόριος Ξενόπουλος, Η Ζωή Μου σαν Μυθιστόρημα.
Εμμανουήλ Ροΐδης, Aθησαύριστα κείμενα.
Γιώργος Σεφέρης, Άσμα Ασμάτων, Μεταγραφή[74] και Μεταγραφή της Αποκάλυψης.
Άγγελος Τερζάκης, Θυσία του Αβραάμ (με συλλαβισμό «Γεχωβά»).
Ξένη
Άλλεν Γκίνσμπεργκ, World Karma[75].
Στίβενς Γουάλας, Academic Discourse at Havana[76].
Ουμπέρτο Έκο, Το Όνομα του Ρόδου.
Ράντγιαρντ Κίπλινγκ, Οι Εφτά Θάλασσες[77].
Μπαρτολομέους Κρασέλιους, Ιεχωβά, Τώρα θα σε Λατρέψω (Jehovah, Let Me Now Adore Thee)[78].
Τζακ Λόντον, Ο Θαλασσόλυκος[79], Η σιδερένια φτέρνα[80], κ.α.[81]
Τζον Μίλτον, Ο Χαμένος Παράδεισος και ποιητικά έργα[82].
Τόμας Μουρ, Το Άσμα της Μαριάμ.
Ονορέ ντε Μπαλζάκ, Δύο Ποιητές, Σεραφίτα, κ.α.[83].
Γουίλιαμ Μπλέικ, Οι Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης, κ.α.[84].
Νταν Μπράουν, Κώδικας Da Vinci[85].
Πάμπλο Νερούντα, Κάντο Χενεράλ.
Βίκτωρ Ουγκώ, Οι Άθλιοι.
Έντγκαρ Άλλαν Πόε, The Imp Of The Perverse [86].
Τζαίημς Τζόυς, Finnegan's Wake.
Γρηγόριος Ξενόπουλος, αυτοβιογραφικό έργο Η ζωή μου σαν μυθιστόρημα (1939).
Εκδόσεις της Αγίας Γραφής
Η Βίβλος, εκδόσεις La Cle, 1979[87].
Τα Ιερά Γράμματα Μεταφρασθέντα εκ των Θείων Αρχετύπων (Νεοελληνική Μετάφραση), Νεόφυτος Βάμβας, Βιβλική Εταιρία, 1850 (μορφή «Ιεοβά»)[88].
Αγία Γραφή, Βίβλος: Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Ερμηνευτική απόδοση Ιωάννη Θ. Κολιτσάρα, Εκδ. Κ. Κουμουνδουρέα, 1981.
Η Καινή Διαθήκη μετά Συντόμου Ερμηνείας, υπό Παναγιώτη Τρεμπέλα, εκδόσεις Ζωή, 1953.
Η Αγία Γραφή-Μετάφραση Νέου Κόσμου, εκδόσεις Β.Φ.Ε.Σκοπιά, 1960/1997.
Το Άσμα Ασμάτων, Θάνος Καρμπώνης, εκδόσεις Ελληνικό Ινστιτούτο της Βίβλου.
Κοέλεθ—Βιβλική Λογοτεχνία, Τόμος Β', εκδόσεις Παπαδημητρίου Γ., 1951 (μορφή «Γιεοβά»).
Harvard Classics: Το Βιβλίο των Ψαλμών, 1914[89].
Θεολογικά και Εγκυκλοπαιδικά έργα
Καθηγητής Χρήστος Ανδρούτσος, Δογματική της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, 1956[90].
Αρχιμανδρίτης Ιωήλ Γιαννακόπουλος, Η Παλαιά Διαθήκη Κατά τους Ο' , 1976[91].
Λόγιος της Ελληνικής και μεταφραστής της ΚΔ Έντγκαρ Γκούντσπιντ , Η Ιστορία της Καινής Διαθήκης, 1916[92].
Θεολόγος Τζον Γούεσλι, Περί της Επί του Όρους Ομιλίας, 1755[93], Ύμνοι[94], κ.α.
Θεολόγος Ρίτσαρντ Γουότσον, Θεολογικά Θεσπίσματα, 1851[95].
Ανθρωπιστής και θεολόγος Ντεζιντέριους Έρασμος, Μωρίας Εγκώμιον, 1509[96].
Ευαγγελικός ιεραπόστολος Ιωνάς Κιγκ, 1852[97].
Θεολόγος και Βιβλικός λόγιος Άνταμ Κλαρκ, Σχολιολόγιο του Κλαρκ, 1826[98].
Βιβλικός λόγιος Ε. Γ. Μπούλινγκερ, The Companion Bible, 1922[99], Πως να Απολαμβάνετε τη Βίβλο, 1916[100], κ.α.
Άγιος Νεκτάριος Αιγίνης, Ορθόδοξος Ιερά Κατήχησις, 1899[101].
Πίτερ Κρίστοφερ Νέλσον, Λεκτικές Μελέτες στη Βιβλική Εβραϊκή, Αραμαϊκή, Ελληνική και Λατινική, 1941[102].
Αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος Σαχάρωφ, Η Ζωή Του Ζωή Μου, 2001[103].
Βασίλειος Στεφανίδης, Εκκλησιαστική Ιστορία, 1959[104].
Παναγιώτης Τρεμπέλας, Δογματική της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, 1959[105]· Μωυσής: Ο Ελευθερωτής του Ισραήλ, 1970[106]· Υπόμνημα εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, 1983[107].
Βιβλικός λόγιος Σάμιουελ Τρετζέλις, An Account of the Printed Text of the Greek New Testament, 1854[108].
Θεολόγος Τζον Φλέτσερ, Τα Έργα του Αιδ. Τζον Φλέτσερ, 1845[109].
Βιβλικός λόγιος Μάθιου Χένρι, Σχολιολόγιο της Βίβλου, 1706[110].
Αλεξάντερ Χίσλοπ, Οι Δύο Βαβυλώνες, 1853/1916[111].
Βήματα Πίστης και Ζωής (βιβλίο Θρησκευτικών της Α' τάξης 1ου κύκλου ΤΕΕ), Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, 2000, μορφή «Γιεχωβά»[112].
Ερμηνεία Περικοπών εκ της Παλαιάς Διαθήκης, δια την Δ' Τάξιν του Γυμνασίου, Ηλία Π. Μηνιάτη, Εγκρίσει του Υπουργείου της Παιδείας και της Ιεράς Συνόδου, 1933, 1937.
Πλήρες Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν των Άγιων Γραφών, εκδόσεις Δ. Υπερηφάνου.
Η Εικονογραφημένη Ζωή του Ιησού (The Illustrated Life of Jesus), Χέρσελ Χομπς (Herschel Hobbs) και οι Εκδότες του Biblical Illustrator, 2000[113]
Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας.
Εγκυκλοπαίδεια Δομή, 7ος τόμος.
Ο Κόσμος της Βίβλου: Η Παλαιά Διαθήκη, Εκδ. Α. Δεληθανάση, 1987[114].
Σύγχρονη Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια, Arnoldo Mondadori, 2007[115].
Νίκος Καζαντζάκης, Ο Τελευταίος Πειρασμός (1955).
Χειρόγραφα του Γουίλιαμ Μπλέικ (1793).
Ιστορικά, Φιλοσοφικά και άλλα έργα
Καρλ Γιουνγκ, όρος της ψυχολογίας «κόμπλεξ του Ιεχωβά».
Γιόχαν Γκίζελερ, Εγχειρίδιο Εκκλησιαστικής Ιστορίας, 1857[116].
Έντουαρντ Γκίμπον (Εδουάρδος Γίββων), Η Ιστορία της Παρακμής και της Πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, 1776-89[117].
Τζορτζ Χέρμπερτ Γουέλς, Επίτομη Παγκόσμια Ιστορία[118], 1922.
Νίκος Δήμου, Ασκήσεις ελευθερίας, 2006, εκδόσεις Τυπωθήτω[119].
Άλφρεντ Έντερσαϊμ, Ο Ναός–Η Διακονία και οι Υπηρεσίες του, Η Ζωή και η Εποχή του Ιησού του Μεσσία.
Κορνήλιος Καστοριάδης, Η Αρχαία Ελληνική Δημοκρατία και η Σημασία της για μας Σήμερα, 1986[120].
Γιάννης Κορδάτος, Προλεγόμενα στο Ομηρικό Ζήτημα[121], 1939.
Φ. Μέγιερ, Αβραάμ, Μωυσής, εκδόσεις Ο Λόγος.
Ρίτσαρντ Ντόκινς, Η περί Θεού αυταπάτη, 2006[122].
Γουίλ Ντουράν, Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού, 1969, στα ελλ. Εκδόσεις Αφοί Συρόπουλοι.
Ιωάννης Παπασταύρου, Αρχαία Ιστορία.
Μάριος Πλωρίτης, αρθρογραφία στο Βήμα[123], 2001-2006.
Μπέρτραντ Ράσελ, Κείμενα για τη Θρησκεία[124], Οι Πατέρες[125].
Στήβεν Ράνσιμαν, The medieval Manichee: A study of the Christian dualist heresy,[126] 1947.
Αρθούρος Σοπενχάουερ, Δοκίμια[127].
Σίγκμουντ Φρόυντ, Η Σημασία των Φωνηεντικών Ακολουθιών, Η Ερμηνεία των Ονείρων (εκδ. 1925).
Ντέιβιντ Χιουμ, Η Φυσική Ιστορία της Θρησκείας[128].
Ο Κόσμος της Βίβλου, Η Παλαιά Διαθήκη, εκδόσεις Gallimard-Δεληθανάση.
Τα Ονόματα του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη, εκδόσεις Κ. Κερτσόπουλος (με ορθογραφία «Ιεχοβά»).
Ιησούς, οι Μαρτυρίες, εκδόσεις Κονιδάρη.
Το Βιβλίο του Μόρμον, έκδοση Εκκλησία του Ιησού Χριστού των Αγίων των Τελευταίων Ημερών.
Τέχνες
Μουσική
Τζουζέπε Βέρντι, Ναμπούκο[129].
Μπιλ Κλίντον, Στην Παρουσία του Ιεχωβά, μουσική συλλογή The Bill Clinton Collection[130].
Μοντέστ Μούσοργκσκι, Ιησούς του Ναυή[131], Η Ήττα του Σενναχειρείμ.
Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, Καντάτες[132].
Ρόμπερτ Σούμαν, Βαλτάσαρ.
Φραντς Σούμπερτ, Ο Παντοδύναμος[133].
Αντρέας Χάμμερσμιτ, 84ος Ψαλμός[134].
Γκέοργκ Φρίντριχ Χέντελ, Εσθήρ[135], Αθαλία[136], Σαμψών[137], Σολομών[138].
Κινηματογράφος
Μόντυ Πάιθον, Ένας Προφήτης μα Τι Προφήτης (Life of Bryan), 1979.
Ο Ιντιάνα Τζόουνς και Η Τελευταία Σταυροφορία, 1989.
Η μορφή Γιαχβέ
Σήμερα, η μεταγραφή «Γιαχβέ» θεωρείται ως ορθότερη ανακατασκευή της προφοράς του Τετραγράμματου[139], αν και θεωρείται από μερίδα επιστημόνων ως μια πλασματική ανακατασκευή που δεν βρίσκει αντίκρισμα στο ιστορικό της εβραϊκής γλώσσας.[140].
Η χρήση του ονόματος "Γιαχβέ"
Λόγω της υπερβολικής ευλαβείας των Ισραηλιτών και κατά παρεξήγησιν του Λευιτικού 24/κδ΄ 16, (το οποίο όμως απαγόρευε τη βλασφημία και όχι την προφορά του ονόματος του Θεού), απέφευγαν να προφέρουν το όνομα «Γιαχβέ». Έτσι με τον καιρό ξεχάστηκε η σωστή προφορά τού ονόματος, καθώς οι Ισραηλίτες δεν είχαν φωνήεντα, αλλά έγραφαν μόνο τα σύμφωνα των λέξεων.
Μετά τον 6ο μ.Χ. αιώνα όμως, οι Μασορίτες (Ιουδαίοι λόγιοι τής εποχής εκείνης), έβαλαν δικά τους φωνήεντα στις εβραϊκές λέξεις. Στο Τετραγράμματο «ΓΧΒΧ», επειδή δεν γνώριζαν τη σωστή προφορά της λέξης «Γιαχβέ», προσέθεσαν αυθαίρετα φωνήεντα από τις λέξεις: «Αδωνάι»(Κύριος) και «Ελοχίμ» (Θεός). Έτσι το τετραγράμματο «ΓΧΒΧ» έγινε: «Ιεχωβά». Πολλοί προτιμούν αυτή τη μορφή, λόγω συνήθειας, και όχι ακρίβειας.
Εκτιμήσεις και χρήση της απόδοσης "Γιαχβέ"
Η μεγαλύτερη μερίδα έγκριτων Βιβλικών λογίων θεωρούν γενικά ως πιο ορθή και ακριβή την μορφή Γιαχβέ, η οποία αποτελεί λόγια ανακατασκευή του Τετραγράμματου[141]. Τονίζουν ότι η συντομευμένη μορφή του ονόματος είναι Γιαχ (Yah ή Jah στην εκλατινισμένη μορφή), όπως στο εδάφιο Ψαλμοί 89:8 και στην έκφραση «Αλληλούια» ή «Αλλελουγιάχ», που σημαίνει «αινείτε τον Γιαχ». (Ψαλμοί 104:35· 150:1, 6) Επίσης, οι μορφές Ιεχώ, Ιώχ, Ιάχ και Ιαχού, οι οποίες βρίσκονται στην εβραϊκό συλλαβισμό ονομάτων όπως Ιωσαφάτ, Ιεχωσαφάτ και Σεφατίας, μπορούν όλες να παραχθούν τόσο από τη μορφή «Γιαχβέ» όσο και από την μορφή «Ιεχωβά». Οι ελληνικές μεταγραφές του ονόματος από τους πρώτους Χριστιανούς συγγραφείς οδηγούν σε συλλαβισμούς όπως Ιαβέ (I·a·be΄) και Ιαουέ (I·a·ou·e΄). Παρ' όλα αυτά, δεν υπάρχει καμία συμφωνία μεταξύ των λογίων στο συγκεκριμένο θέμα, καθώς άλλοι είναι υπέρμαχοι και άλλων μεταγραφικών αποδόσεων, όπως «Ιαχουβά» (Yahuwa), «Ιαχουά» (Yahuah) και «Ιεχουά» (Yehuah).
Εβραίοι λόγιοι θεωρούν γενικά ως πιο πιθανή αποκατεστημένη μορφή του Τετραγράμματου τη μορφή «Γιαχβέ». Τονίζουν ότι η συντομευμένη μορφή του ονόματος είναι Γιαχ (Yah ή Jah στην εκλατινισμένη μορφή), όπως στο εδάφιο Ψαλμοί 89:8 και στην έκφραση «Αλληλούια» ή «Αλλελουγιάχ» (που σημαίνει «αινείτε τον Γιαχ». (Ψαλμοί 104:35· 150:1, 6) Επίσης, οι μορφές Ιεχώ, Ιώχ, Ιάχ και Ιαχού, οι οποίες βρίσκονται στον εβραϊκό συλλαβισμό ονομάτων όπως Ιωσαφάτ, Ιεχωσαφάτ και Σεφατίας, μπορούν όλες να παραχθούν τόσο από τη μορφή «Γιαχβέ» όσο και από την μορφή «Ιεχωβά». Οι ελληνικές μεταγραφές του ονόματος από τους πρώτους Χριστιανούς συγγραφείς οδηγούν σε συλλαβισμούς όπως Ιαβέ (I·a·be΄) και Ιαουέ (I·a·ou·e΄). Παρ' όλα αυτά, κάποιοι είναι υπέρμαχοι και άλλων μεταγραφικών αποδόσεων, όπως «Ιαχουβά» (Yahuwa), «Ιαχουά» (Yahuah) και «Ιεχουά» (Yehuah). Εντούτοις, ο παραδοσιακός Ιουδαϊσμός διδάσκει ότι η αρχική προφορά του Τετραγράμματου έχει χαθεί.[142].
Και για την μεταγραφή Γιαχβέ υπάρχουν επιφυλάξεις όσον αφορά στο αν είναι πιστή ηχητική αναπαραγωγή του Τετραγράμματου. Συγκεκριμένα έχει λεχθεί ότι "ενώ πιθανόν να είναι ορθή, δεν υποδεικνύεται συγκεκριμένα στο Μασοριτικό κείμενο" (The International Standard Bible Encyclopedia, τόμ. 2, σελ. 97). Το βιβλίο Practical Christian Theology: Examining the Great Doctrines of the Faith, του Floyd H. Barackman (Kregel Publications, 2001, σελ. 66), αναφέρει: "Οι λόγιοι πιστεύουν ότι το Γιαχβέ (Yahweh ή Jahveh) πλησιάζει περισσότερο στην αρχική προφορά αλλά αυτό δεν είναι βέβαιο". Το βιβλίο Ancient Israel, του H.M. Orlinsky (Cornell University Press, 1960, σελ. 33), αναφέρει: "Πολλοί λόγιοι πιστεύουν ότι η αρχική προφορά του ΓΧΒΧ ήταν Γιαχβέ. Οι αποδείξεις όμως για αυτή την άποψη δεν είναι καθοριστικές και υπάρχουν πολύ σημαντικές διαφορές ως προς τις απόψεις για το τι σήμαινε αυτός ο όρος αρχικά".
Η μορφή "ΠΙΠΙ"
Η μορφή του τετραγράμματου με τους ελληνικούς χαρακτήρες ΠΙΠΙ, «αποτελεί παλαιογραφική απόδοση του יהוה»[143] την οποία χρησιμοποιούσαν στη θέση του ανέκφραστου τετραγράμματου[144]. Όπως σημειώνει ο Κωνσταντίνος Οικονόμος: «Εντεύθεν αμαθείς τινες της εβραΐδος βλέποντες...τα εβραϊκά ταύτα στοιχεία παρόμοια προς τα ελληνικά ΠΙΠΙ, ανεγίνωσκον την λέξιν πιπί... Ομοιάζουσι δε ταύτα τα γράμματα προς τα του εβραϊκού τετραγραμμάτου...αυτοί δε οι ερμηνείς, οι Ο', το τετραγράμματον ηρμήνευσαν "Κύριος"»[145].
Το έργο Εις το ΠΙΠΙ, το οποίο παραδοσιακά αποδίδεται στον Ευάγριο Ποντικό (345-399) ενώ κατ' άλλους ανήκει στον Ωριγένη[146], αναφέρει: «Δέκα ὀνόμασι παρ΄ Ἑβραίοις ὀνομάζεται ὁ θεός. Ὧν ἓν μὲν Ἀδωναῒ λέγεται, ὅ ἐστιν κύριος, ἕτερον δὲ Ἰά, ὃ αὐτὸ ἐν τῷ ἑλληνικῷ εἰς τὸ κύριος μετελήφθη. Ἕτερον δέ τι παρὰ ταῦτά ἐστι, τὸ τετραγράμματον, ἀνεκφώνητον ὂν παρ΄ Ἑβραίοις, ὃ καταχρηστικῶς παρὰ μὲν αὐτοῖς Ἀδωναῒ καλεῖται, παρὰ δὲ ἡμῖν κύριος. Τοῦτο δὲ φασὶν ἐπὶ τῷ πετάλῳ τῷ χρυσῷ τῷ ἐπὶ τοῦ μετώπου τοῦ ἀρχιερέως γεγράφθαι κατὰ τὸ ἐν τῷ νόμῳ εἰρημένον "ἐκτύπωμα σφραγῖδος ἁγίασμα κυρίῳ πιπι". Τὰ δὲ λοιπὰ ὀνόματά ἐστιν ταῦτα• ῎Ηλ, Ἐλωείμ, Ἀδών, Σαβαώθ, Σαδδαΐ, Αἰϊὲ ἐσεριὲ καὶ τὰ προγεγραμμένα τρία, ὧν ἐστὶν τὸ τετραγράμματον, τούτοις γραφόμενον τοῖς στοιχείοις ἰὼθ י, ἣ, οὐαὺ ו, ἤθ ה. πιπι ὁ θεός. Τὸ ἐπὶ τοῦ κυρίου ταττόμενον ἀνεκφώνητον ὄνομα διὰ τεσσάρων γράφεται στοιχείων, διὰ τοῦ ἰώθ, διὰ τοῦ ἣ ה, διὰ τοῦ οὐὰβ καὶ διὰ τοῦ ἤθ ה. Τούτων μέσον παρεντεθὲν μετὰ τὰ πρῶτα δύο παρ΄ Ἑβραίοις στοιχεῖον καλούμενον σέν, ὅ ἐστιν ὀδόντες, ὡς εἶναι τὸν εἱρμὸν τῶν πέντε γραμμάτων οὕτως• ἀρχὴ αὕτη, ὀδόντες ἐν αὐτῇ ὁ ζῶν. Ἑρμηνεύεται τὰ τέσσαρα στοιχεῖα, τὸ ἰὼθ ἀρχή, καὶ διὰ τοῦ ἣ ה αὕτη, καὶ διὰ τοῦ οὐαὺ ἐν αὐτῇ καὶ διὰ τοῦ ἢθ ὁ ζῶν». «Με δέκα ονόματα από τους Εβραίους ονομάζεται ο Θεός: Αφενός από κάποιους λέγεται Αδωναῒ, που είναι το Κύριος, άλλο είναι το Ιά, που αυτό στην ελληνική γλώσσα άλλαξε στο Κύριος. Κάτι άλλο πάλι εκτός από αυτά είναι το τετραγράμματο, που δεν προφέρεται από τους Εβραίους, το οποίο καταχρηστικώς καλείται από αυτούς Αδωναῒ, και από εμάς Κύριος. Και αυτό λένε πως ήταν γραμμένο πάνω στο χρυσό πέταλο που υπήρχε πάνω στο μέτωπο του αρχιερέα σύμφωνα με αυτό που είχε ειπωθεί στο Νόμο «αποτύπωμα σφραγίδας αγίασμα στον Κύριο, πιπι'". Και τα υπόλοιπα ονόματα είναι αυτά: Ηλ, Ελωείμ, Αδών, Σαβαώθ, Σαδδαΐ, Αἰϊὲ ἐσεριὲ και αυτά τα τρία που έχουμε γράψει προηγουμένως, τα οποία είναι το τετραγράμματο, που γράφεται με τα γράμματα ιώθ, χε, ουάβ, ήθ. ΠΙΠΙ, ο Θεός. Το όνομα που τίθεται στον Κύριο και δεν εκφωνείται γράφεται με τέσσερα στοιχεία: με το ιώθ, με χε, με το ουάβ και με το ηθ ה. Στο μέσο αυτών παρεντίθεται μετά τα πρώτα δύο γράμματα ένα γράμμα από τους Εβραίους που καλείται σεν, που σημαίνει «δόντια», έτσι όπως είναι η λογική σειρά του λόγου των πέντε γραμμάτων: Αυτή είναι η αρχή, δόντια, μέσα σε αυτή, ο ζωντανός. Τα τέσσερα στοιχεία ερμηνεύονται, το ιώθ ως αρχή, και με το χε αυτή, και με το ουάβ μέσα σε αυτή και με ήθ ο ζωντανός».
Θεολογική σημασία
Στον Ιουδαϊσμό
Ο Ιουδαίος αρχιερέας φορούσε πάνω στο μέτωπο και κάτω από το τουρμπάνι του μια χρυσή πλακέτα που ανέγραφε: «Η Αγιότητα ανήκει στον Ιεχωβά»[147]
Σύμφωνα με τον Ιουδαϊσμό, το τετραγράμματο יהוה είναι «το ξεχωριστό προσωπικό όνομα του Θεού του Ισραήλ», κατέχει δηλαδή τη «διακεκριμένη λειτουργία ως ο προσδιορισμός του Θεού του Ισραήλ»[148]. «Ο Θεός έδωσε στον λαό Ισραήλ ένα εξαιρετικό προνόμιο: τους αποκάλυψε το προσωπικό του όνομα»· αποτελούσε προνόμιο καθώς με αυτό τον τρόπο «δεν λάτρευαν μια ανώνυμη και απόμακρη θεότητα», αλλά έναν «προσωπικό μάλλον παρά υπερβατικό Θεό»[149]. Αυτή η γνώση μεταδιδόταν μέσω της εκπαίδευσης στα παιδιά τους[150]. Η προφορά του Τετραγραμμάτου άρχισε να θεωρείται ταμπού πιθανώς από τον 2ο αιώνα ΠΚΧ και κατά συνέπεια οι Ορθόδοξοι Ιουδαίοι το αντικαθιστούν κατά την ανάγνωση των Γραφών με τον τίτλο Αδωνάι (Κύριος) και στην καθημερινή ομιλία με τη λέξη χαΣέμ, που σημαίνει «το Όνομα». Οι υπέρμαχοι της γλωσσικής καθαρότητας δεν κάνουν καμία απόπειρα ανακατασκευής του ονόματος και γράφουν απλώς τα τέσσερα σύμφωνα (JHVH/YHVH) ενώ άλλοι λόγιοι το αποδίδουν είτε Γιαχβέ (Jahveh/Yahveh) είτε με την πιο διαδεδομένη ως σήμερα μεταγραφή Ιεχωβά (Jehovah)[151].
Όσον αφορά στο καθένα από τα ονόματα που αποδίδονται στον Θεό, η Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια αναφέρει ότι «είναι περισσότερα πράγματα από έναν απλό διακριτικό τίτλο. Αντιπροσωπεύει την εβραϊκή αντίληψη της θεϊκής φύσης ή χαρακτήρα, και της σχέσης του Θεού με το λαό Του. Αντιπροσωπεύει τη Θεότητα όπως αυτή είναι γνωστή στους λάτρεις της και όλα τα χαρακτηριστικά που φέρει ως προς εκείνους και τα οποία αποκαλύπτονται σε εκείνους μέσω της δράσης της για λογαριασμό τους»[152].
Στον Χριστιανισμό
Ορθόδοξη Εκκλησία
Η Ορθόδοξη Εκκλησία θεωρεί ότι το τετραγράμματο, σε κάθε μορφή (Γιαχβέ ή Ιεχωβά), αποτελεί αναφορά στον ένα, Τριαδικό Θεό που αποδίδεται στην επιστολή της εν Νικαία συνόδου κατά Αρείου και των συν αυτώ ως Θεός ή ως Κύριος[153].
Σύμφωνα με τον 1ο Κανόνα της B' Οικουμενικής Συνόδου, η Ορθόδοξη Εκκλησία αποδέχεται ότι:
"Ώρισαν οι εν Κωνσταντινούπολει συνελθόντες άγιοι Πατέρες, μη αθετείσθαι την πίστιν των Πατέρων των τριακοσίων δέκα οκτώ, των εν Νικαία της Βιθυνίας συνελθόντων άλλα μένειν εκείνην κυρίαν, και αναθεματισθήναι πάσαν αίρεσιν...".
Με βάση αυτόν τον Δογματικό όρο των 318 πατέρων στη Νίκαια [154]
"Τον Θεόν ομολογούμεν Πατέρα και τον Υιόν και το Άγιον Πνεύμα...τω Αδάμ, τω Νώε, τω Αβραάμ, τω Ισαάκ, τω Ιακώβ, Σαμουήλ τε και Δαυίδ, Ηλίου και Ελισσαίω· και τοις λοιποίς άπαξ προφήταις· Θεόν αυτόν όντα της Καινής και Παλαιάς Διαθήκης."
Ο Πατέρας, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα είναι πρόσωπα του ενός Κυρίου Θεού, του ενός Γιαχβέ/Ιεχωβά. Όπως ο Πατέρας είναι Θεός, ο Υιός είναι Θεός, το Πνεύμα είναι Θεός, όχι όμως τρεις θεοί, έτσι και ο Πατέρας είναι Γιαχβέ/Ιεχωβά, και ο Υιός είναι Γιαχβέ/Ιεχωβά, και το Άγιο Πνεύμα είναι Γιαχβέ/Ιεχωβά, όχι όμως τρεις Γιαχβέ/Ιεχωβά, αλλά Ένας[155]. Για τους Ορθοδόξους, "ο Ιησούς Χριστός της Καινής Διαθήκης είναι αυτός ούτος ο Γιαχβέ της Παλαιάς Διαθήκης", "η κατά κυριολεξίαν ενσάρκωση του Γιαχβέ" ή "ακριβέστερον ειπείν, ο Ιησούς Χριστός είνε ο Γιαχβέ Υιός"[156] δηλ. "ο Χριστός είναι Γιαχβέ και αυτός, ως ο Πατήρ του"[157]. Σύμφωνα με τους Πατέρες, στο συμβάν της βιβλικής διήγησης όπου το όνομα αυτό απεκάλυψε ο ίδιος ο Θεός στον Μωυσή κατά τη θεοφάνεια της φλεγόμενης βάτου[158], "όσα λέει ο Θεός τα λέει διαμέσου του Λόγου του, του άσαρκου Υιού"[159]. Σύμφωνα με τον Μ. Αθανάσιο, "υπόστασις μία εστιν η λέγουσα «εγώ ειμί ο ων»" και έτσι, ο Θεός που μιλά στο θαύμα της καιομένης βάτου είναι ο Υιός, ο άσαρκος Χριστός ή αλλιώς ο Γιαχβέ-Λόγος[160].
Από τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι για την Ορθόδοξη Εκκλησία, ως Αγία Τριάδα ορίζεται ο Θεός του Αβραάμ, Ισαάκ και Ιακώβ, ο Θεός της Καινής και Παλαιάς Διαθήκης που δεν είναι άλλος από τον Γιαχβέ/Ιεχωβά. Τα ονόματα αυτά εκφράζουν τον ένα Θεό στην ουσία του, επειδή τα ονόματα του Θεού είναι δηλωτικά ιδιοτήτων της θείας ουσίας[161], και η Ορθόδοξη Εκκλησία θεωρεί ότι η επίκληση του Θεού πρέπει να γίνεται με βάση την παράδοση της Καινής Διαθήκης και την Ορθόδοξη Πατερική ερμηνεία. Κατά συνέπεια, δεν θεωρεί υποχρεωτική τη χρήση του εβραϊκού ονόματος του Θεού, ούτε ότι συνδέεται με οποιονδήποτε τρόπο με τη σωτηρία του πιστού.
Χρήση του Γιαχβέ/Ιεχωβά στην Καινή Διαθήκη και στους Πατέρες της Εκκλησίας
Ειδικότερα το όνομα Γιαχβέ/Ιεχωβά, ούτε από την Καινή Διαθήκη παραδίδεται, ούτε από την Πατερική ερμηνεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Κάθε φορά που υπάρχει λόγος, γίνεται χρήση της ελληνικής απόδοσης Ο Ων ή Κύριος, όπως φαίνεται από τα σχόλια των Πατέρων επάνω στο γνωστό εδάφιο της "αποκάλυψης του θείου ονόματος", Εξ. 3:14:
"Ο Ων δε εξαπέσταλκέν με, φησίν ο Μωυσής" (Κλήμ. Αλεξ., Στρωμ. 1.25.166)
"Είπε γαρ κύριος προς Μωσήν· Ο Ων τούτο μοι εστίν το όνομα." (Ωριγένους, Εις το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, 2.13.95)
"Όταν γουν λέγη· Εγώ ειμί ο Ων, και το Εγώ ειμί Κύριος ο Θεός, και όπου ποτέ λέγει η γραφή ο Θεός, ημείς αναγινώσκοντες ουδέν έτερον ή αυτήν την άκατάληπτον αυτού ουσίαν." (Μ. Αθανασίου, Επιστολή περί της εν Νικαία συνόδου, 26.3)
"Δια τι μη είπεν, Εν μορφή Θεού γενόμενος, αλλ' Υπάρχων; Ίσον εστί τούτο του ειπείν, Εγώ ειμί ο Ων." (Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Προς Φιλιππησίους, 62.223)
κατά τον ίδιο τρόπο, σημαντικά πρόσωπα της Εκκλησιαστικής παράδοσης όπως ο Κλήμης Αλεξανρείας, ο Ωριγένης, ο Ευσέβιος Παμφίλου, ο Επιφάνιος Επίσκοπος Σαλαμίνος και ο Θεοδώρητος Κύρου, παραδίδουν τις μέχρι σήμερα ακολουθούμενες αποδόσεις του τετραγράμματου στα ελληνικά ως εξής:
Ιαουέ ως "ο Ων και ο εσόμενος" (Κλήμ. Στρωματ. 5.6.34)
Ιαή ως Κύριος (Ωριγ. Εις Ψαλμούς, 12.1104)
Ια και Ιαώ "επώνυμα εστί του ενός και αυτού Θεού" (Ωριγ. Κατά Κέλσ. 6.32)
Ια ως Κύριος (Ευσεβ., Εις τους Ψαλμούς, 24.65)
Ια ως Κύριος (Επιφ., Κατά Αιρέσ. 2.86)
Ιαβέ ως "ος ην και εστίν ο αεί Ων" (Επιφ., Κατά Αιρέσ. 2.86)
Ια ως Κύριος (Θεοδώρ., Εις τους Ψαλμούς, 80.1980)
Ιαβέ ως ο Ων (Θεοδώρ., Ερωτήσεις εις τη Γένεσιν, 112.11-18)
Και στην Κ.Δ. όμως, είναι ενδεικτική η περίπτωση απόδοσης εδαφίων με ελληνικές λέξεις, εδάφια που στην Π.Δ. περιέχουν την λεγόμενη αποκάλυψη του ονόματος:
"Θεός του Αβραάμ, Θεός του Ισαάκ, Θεός του Ιακώβ (Μαρκ. 12:26, Λουκ. 20:37). Με το Θεός αποδίδει ο Μάρκος και ο Λουκάς τις παραθέσεις από το Εξ. 3:15.
Γενικά, στην Κ.Δ. εκτός από λίγες περιπτώσεις, απουσιάζουν οι περισσότερες παλαιοδιαθηκικές προσφωνήσεις του Θεού και αντί αυτών συναντώνται οι εξής[162]:
Επτά αναφορές με το "Κύριος ο Θεός σου" (Ματθ. 4:7.10, 22:37, Μαρκ. 12:30, Λουκ. 4:8.12, 10:27).
300 περίπου αναφορές με την ελληνική λέξη "Θεός", στα τέσσερα ευαγγέλια.
Άλλες 275 φορές, έχουμε τη χρήση του Πατήρ-Πατρός (που για την Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελεί αναφορά στο Πρώτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας).
Οι περισσότερες αναφορές στο βιβλίο των Πράξεων γίνονται με το "Θεός" (163 φορές) και με το "Κύριος" (103 φορές) αν και υπάρχουν μερικές αναφορές που θυμίζουν την Π.Δ. όπως "Κύριος του ουρανού και της γης" (17:24), "Κύριος όλων" (10:36), "Θεός Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ" (3:13, 7:32), "Θεός των πατέρων ημών" (3:13, 5:30, 22:14, 24:14) και "Θεός της δόξης" (7:2).
Στις επιστολές της Κ.Δ. οι αναφορές στον Θεό ποικίλουν. Γίνεται χρήση του "Αββά" (Ρωμ. 8:15), "Κτίστης" (Α' Πετρ. 4:5), "Πατήρ της δόξης" (Εφεσ. 1:17), "Πατήρ των φώτων" (Ιακ. 1:7), "Πατήρ των Οικτιρμών" (Β' Κορ. 1:3), "Νομοθέτης" (Ιακ. 4:2), "Θεός ο αόρατος" (Κολ 1:15), "Θεός Σωτήρας" (Α' Τιμ 1:1) κ.ά.
Στην Αποκάλυψη του Ιωάννη, ο Θεός περιγράφεται ως "ο ών καί ο ήν καί ο ερχόμενος" (1:4), "Κύριος ό Θεός ο Παντοκράτωρ" (4:8), "Θεός ζων" (7:2), "Θεός του ουρανού" (11:13) κ.ά.
Απουσιάζει έτσι η επίκληση του ονόματος Γιαχβέ/Ιεχωβά από την Καινή Διαθήκη.
Το πλήθος των θείων ονομάτων
Κάτι που εξαρχής γίνεται αντιληπτό στον μελετητή της Παλαιάς Διαθήκης είναι η πολλαπλότητα των ονομάτων του Θεού, τα οποία ο ίδιος χαρακτηρίζει έτσι, ενώ η χρήση προσωπικών αντωνυμιών διευκρινίζει ότι πρόκειται πράγματι περί θείων ονομάτων.
Για παράδειγμα, στο Εξ. 6:2-3, ένα από τα εδάφια που συντελείται η αποκάλυψη του ονόματος του Θεού, συναντάμε τρία ονόματα[163]: Γιαχβέ, Θεός και Παντοδύναμος.
Και βέβαια αυτά δεν είναι τα μόνα ονόματα:
"ο γάρ Κύριος ο Θεός ζηλωτόν όνομα, Θεός ζηλωτής εστί" (Εξ. 34:14)
Στο χωρίο αυτό, κατά δήλωση του Θεού, το όνομά του είναι "ζηλότυπος" (δηλ., σύμφωνα με την Πατερική ερμηνεία, δεν αποδέχεται τη λατρεία άλλων θεών).
"Αλλά συ, Κύριε, πατήρ ημών ρύσαι ημάς απ' αρχής το όνομα σου έφ' ημάς εστί (Ησ. 63:16)
Εδώ το όνομα του θεού δηλώνεται ως "Λυτρωτής μας" («ρύσαι ημάς»).
"Τάδε λέγει Κύριος o Ύψιστος, ο εν υψηλοίς κατοικών τον αιώνα, άγιος εν άγίοις όνομα αυτώ" (Ησ. 57:15)
Σύμφωνα με το κείμενο, το όνομα του Θεού είναι "Άγιος".
Επίσης:
Στο Ψαλμ. 16:2 ο Θεός καλείται Αδωνάι, δηλ. Κύριος.
Στο Ψαλμ. 132:2 ο Θεός καλείται Αβίρ, δηλ. Ισχυρός
Στο εδάφιο Νεεμ. 10:29 ο Θεός καλείται ως Έλωχίμ (Θεός ή Θεοί)
Στο εδάφιο Αμώς 5:16 τα ονόματα του Θεού είναι πολλά: Ελωχίμ, Γιαχβέ, Αδωνάι,
Εξίσου πολλά εμφανίζονται και στο Ησ. 47:4 (και παρ' όλ' αυτά το κείμενο γράφει σε ενικό αριθμό Όνομα): Λυτρωτής, Κύριος των δυνάμεων, Άγιος του Ισραήλ (Γκοέλ, Γιαχβέ, Σαβαώθ, Καδώς).
Επίσης, στον Αβραάμ ο θεός έγινε γνωστός με το όνομα Θεός Παντοκράτωρ ή Ελ Σαντάγι (Γεν. 17:1) όπως και στον Ιακώβ (Γεν. 35:11).
Αποφυγή εντεταλμένης χρήσης εβραϊκών ονομάτων στην Καινή Διαθήκη
Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση όπου ο Ιησούς στα τελευταία λόγια του επάνω στο Σταυρό, ενώ επικαλείται τον Θεό, τον προσφωνεί όχι Γιαχβέ/Ιεχωβά, αλλά "Ελωί" (στα αραμαϊκά): "Ελωί, Ελωί, λαμά, σαβαχθανί" (Μαρκ. 15:34).
Το ίδιο μας παραδίδει και ο Ματθαίος, δηλ. μια επίκληση στον Θεό όχι με το Γιαχβέ/Ιεχωβά αλλά με το εβραϊκό "Ηλί": "Ηλί, Ηλί, λαμά σαβαχθανί" (Ματθ. 27:46).
Έτσι, σε δύο περιπτώσεις επίκλησης του θεού στα εβραϊκά που έχουν διατηρηθεί στην Κ.Δ. δεν περιέχεται το Γιαχβέ/Ιεχωβά αφαιρώντας έτσι την όποια σπουδαιότητα του τετραγράμματου. Επιπλέον όμως, και οι δύο ευαγγελιστές, σπεύδουν να μεταφράσουν στα ελληνικά την προσφώνηση "Ελωί" και "Ηλί", κάνοντας έτσι φανερό ότι η επίκληση του Θεού στα εβραϊκά δεν αποτελεί κάποιου είδους εντολή για τους Χριστιανούς ή έστω, δεν παρουσιάζει κάποια ιδιαιτερότητα για τους πιστούς η χρήση του στα εβραϊκά.
Επίσης, η χρήση του Αλληλούια (Hallelu-Yah = Αινείτε τον Γιαχ[βέ]) που συναντάμε μόνο στα εδάφια Αποκ. 19:1.3.4.6 δεν προτρέπει σε κάποια χρήση του εβραϊκού ονόματος, αλλά αποτελεί μορφή λατρευτικού αίνου[164] όπως φαίνεται από το εδάφιο Αποκ. 19:5 που κάνει χρήση της μορφής αυτής στα ελληνικά, και μάλιστα χωρίς διάκριση, ανάμεσα στα εδάφια που χρησιμοποιούν την εβραϊκή λέξη:
"Καί φωνή από τού θρόνου εξήλθε λέγουσα· αινείτε τον Θεόν ημών"
Σε εφαρμογή αυτού του λατρευτικού αίνου, η Ορθόδοξη Εκκλησία χρησιμοποιεί τις εκφράσεις Αλληλούια, Αινείτε το θεό ή Δόξα σοι ο θεός εφόσον ούτε και η Κ.Δ. δεν παρουσιάζει κάποια εμμονή στη χρήση της εβραϊκής λέξης και την παραδίδει και μεταφρασμένη.
Σε μια παρόμοια περίπτωση με τις δύο προηγούμενες, ο Απ. Παύλος παραδίδει στην Α' προς Κορινθίους επιστολή του, ευχή της παλαιστινής κοινότητας από τις λατρευτικές της συνάξεις. Πρόκειται για το "Μαραναθά" (Α' Κορ. 16:22) το οποίο σημαίνει "Έρχου, Κύριε" ή "ο Κύριος έρχεται". Και αυτό όμως, σε άλλο σημείο της Κ.Δ. αποδίδεται στα ελληνικά όπως στο Αποκ. 22:20: "ναί έρχου, Κύριε Ιησού".
Το ίδιο εφαρμόζει και ο Μάρκος όταν μας παραδίδει λόγιο του Ιησού που αποτελεί παράθεση από το Δευτερονόμιο:
"άκουε, Ισραήλ, Κύριος (τετραγράμματο στο εβρ.) ο Θεός ημών, Κύριος (τετραγράμματο στο εβρ.) είς εστι· αγαπήσεις Κύριον (τετραγράμματο στο εβρ.) τόν Θεόν σου εξ όλης τής καρδίας σου καί εξ όλης τής ψυχής σου καί εξ όλης τής διανοίας σου καί εξ όλης τής ισχύος σου." (Μαρκ. 12:29-30)
Στο Δευτερονόμιο (6:4-5), τα εδάφια αυτά περιέχουν τρεις φορές το τετραγράμματο (όπως σημειώνεται στις παρενθέσεις) παρ' όλ' αυτά όμως, η απόδοση στην Κ.Δ. γίνεται με το ελληνικό "Κύριος". Το ίδιο συμβαίνει και στην Πατερική παράδοση από τα πρώτα χρόνια της αρχαίας εκκλησίας:
"αγαπήσεις γαρ Κύριον τον Θεόν σου εξ όλης της καρδίας σου και τον πλησίον σου ως σεαυτόν" (Ιγνατίου, Επιστολή προς Σμυρναίους, 6.2 (περ. 110 μ.Χ.))
"Πάς γάρ ος αν επικαλέσηται το όνομα Κυρίου σωθήσεται" (Ρωμ. 10:13)
Στην Προς Φιλιππησίους επιστολή (2:5-10), φανερώνεται πως το όνομα που βρίσκεται πάνω από κάθε άλλο, είναι πλέον το όνομα του "Κυρίου"[165] και του "Θεού"[166], Ιησού Χριστού:
Να υπάρχει μεταξύ σας το ίδιο φρόνημα που είχε κι ο Ιησούς Χριστός
ο οποίος, αν και ήταν θεός, δε θεώρησε την ισότητα του με το θεό αποτέλεσμα αρπαγής,
αλλά τα απαρνήθηκε όλα, πήρε μορφή δούλου κι έγινε άνθρωπος -και όντας πραγματικός άνθρωπος ταπεινώθηκε θεληματικά υπακούοντας μέχρι θανάτου, και μάλιστα θανάτου σταυρικού.
Γι' αυτό και ο θεός τον ανέβασε πολύ ψηλά και του χάρισε το όνομα που είναι πάνω απ' όλα τα ονόματα.
Έτσι, στο όνομα του Ιησού όλα τα επουράνια, τα επίγεια και τα υποχθόνια θα προσκυνήσουν,
και κάθε γλώσσα θα ομολογήσει ότι Κύριος είναι ο Ιησούς Χριστός, για να δοξάζεται έτσι ο θεός
Πατέρας.
Πλέον, η Καινή Διαθήκη έκανε γνωστό στον άνθρωπο ότι ο "Κύριος" (τετραγράμματο στο εβρ.) και ο "Θεός" είναι ο Χριστός, και το δικό του όνομα και κανένα άλλο, είναι αυτό που οι Χριστιανοί (όπως είναι πλέον το όνομα των πιστών[167]) οφείλουν να επικαλούνται για τη σωτηρία τους[168].
Το όνομα του Ιησού Χριστού είναι ο πλούτος της Εκκλησίας[169], η καθημερινή και αδιάκοπη ενασχόληση των πιστών[170], ενώ υπέρτατη χαρά για τους Χριστιανούς είναι να "καταξιώνονται ατιμασθήναι" (Πράξ. 5:41) και "αποθανείν...υπέρ του ονόματος του Κυρίου Ιησού" (Πράξ. 21:13).
Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία
Απεικόνισης της Τριαδικής Ασπίδας (Scutum Fidei) με χρήση λατινικής μορφής του Τετραγράμματου IEVE («ΙΕΒΕ» στα ελληνικά), χειρόγραφο του 12ου αιώνα.
Για τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία το Τετραγράμματο θεωρείται «αυτο-ονοματοδοσία του Θεού», του "αληθινού Θεού". Η αποκάλυψη του ονόματος του Θεού προς τον άνθρωπο σημαίνει ότι ο Θεός «κάνει τον εαυτό του κλητό» που ως αποτέλεσμα «παράγει σχέση» ανάμεσα σε Αυτόν και στον άνθρωπο[171]. Επίσης, το Τετραγράμματο αποτελεί περιγραφή της φύσης του Θεού. Η φύση του αυτή, όπως αναφέρει και η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, χαρακτηρίζεται καλύτερα από την Ύπαρξη (Being). Οι λέξεις Γιαχβέ/Ιεχωβά αναφέρονται σαφώς και στα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδας που σύμφωνα με τη φύση τους είναι "το Άλφα και το Ωμέγα, η αρχή και το τέλος, ο Ων και ο Ην και ο Ερχόμενος, ο Παντοκράτωρ" (Αποκάλυψη 1:8)[172]
Προτεσταντισμός
Οι Προτεστάντες είναι της άποψης ότι το Γιαχβέ/Ιεχωβά αναφέρεται και στα τρία πρόσωπα της θεότητας.[173].
Ο Ιερώνυμος Ζάνχιος (Jerome Zanchius), Ιταλός κληρικός της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης, στο έργο του "Ομολογία της Χριστιανικής Θρησκείας" (De Religione Christiana Fides) (1585), αναφέρει:
"Περί του ενός αληθινού Θεού, αιώνιου Πατέρα, Γιου, και Αγίου Πνεύματος. Έτος 1572.
1. Υπάρχει ένας μόνο Ιεχωβά, Δημιουργός του ουρανού και της γης, και Θεός του Ισραήλ.
2. Και αυτός ο Θεός, αν και είναι ο ένας μοναδικός Ιεχωβά, εντούτοις δεν είναι Αυτός ένας, παρά μόνο Ελοχίμ, το πλήθος και τα ονόματα του οποίου ο Γιος του Θεού φανέρωσε εν σαρκί, ξεκάθαρα και ολοφάνερα τα αποκάλυψε σε εμάς, χωρίς καμία αμφιβολία, ότι είναι συγκεκριμένα ο αιώνιος Πατέρας, ο αιώνιος Γιος, και το αιώνιο Άγιο Πνεύμα.
3. Επιπλέον αυτοί οι τρεις Ελοχίμ είναι πραγματικές οντότητες, και είναι αδιαίρετες, ζώσες, με κατανόηση και θέλημα· και συνεπώς (όπως η εκκλησία συνήθιζε να αναφέρει) πραγματικά πρόσωπα.
4. Και ο Πατέρας, ο Γιος, και το Άγιο Πνεύμα είναι τόσο ξεχωριστά [πρόσωπα] μεταξύ τους, καθώς το ένα δεν είναι το ίδιο με το άλλο.
5. Εντούτοις το κάθε [πρόσωπο] είναι ο αληθινός Ιεχωβά.
6. Εντούτοις δεν υπάρχουν συνεπώς πολλοί Ιεχωβά, αλλά μόνο ένας Ιεχωβά."
Κάποιοι Προτεστάντες αναφέρουν ότι αυτό το όνομα εμπεριέχει κάποιες μεταφυσικές ιδέες όπως η ανεξαρτησία του Θεού, η απόλυτη σταθερότητά του, η πιστότητα στις υποσχέσεις του και η αμεταβλησία στα σχέδιά του. (Driver, "Hebrew Tenses", 1892, p. 17).
Μάρτυρες του Ιεχωβά
Σύμφωνα με τους Μάρτυρες του Ιεχωβά, η Αγία Γραφή φανερώνει ότι «ο Θεός έδωσε στον εαυτό του ένα όνομα γεμάτο νόημα», το οποίο «σημαίνει ότι ο Θεός μπορεί να εκπληρώσει οποιαδήποτε υπόσχεση δίνει και ότι μπορεί να πραγματοποιήσει οποιονδήποτε σκοπό έχει στο νου του»[174]. Ο Ιεχωβά είναι ο Παντοδύναμος Θεός και Πατέρας του Ιησού Χριστού, ο οποίος αποκάλυψε το προσωπικό του όνομα «Ιεχωβά» μέσα στο λόγο Του την Αγία Γραφή. Η χρήση του προσωπικού ονόματος του Θεού απαιτείται για να μπορέσει να οικοδομήσει ένας άνθρωπος προσωπική σχέση με τον Θεό και τελικά να σωθεί. (Πράξεις 2:21)
Άλλες ομάδες
Η Εκκλησία του Ιησού Χριστού των Αγίων των Τελευταίων Ημερών αποδίδει το Τετραγράμματο ως "Ιεχωβά", ενώ ταυτίζει το πρόσωπο "Ιεχωβά" με τον Ιησού Χριστό και αποκαλεί τον Θεό Πατέρα με το όνομα Ελοχίμ.
Οι Ροδόσταυροι του τάγματος AMORC θεωρούν ότι το Τετραγράμματο περιγράφει το σύμβολο της Τριάδας μέσα σ’ ένα κύκλο, και το αποκαλούν «το σύμβολο της δημιουργίας».[175]
Ιστορική αναδρομή της χρήσης
Το τετραγράμματο (περ. 600 π.Χ.) στην "ιερατική ευλογία", το αρχαιότερο διαθέσιμο βιβλικό απόσπασμα.
Από την αρχή μέχρι και τη βαβυλωνιακή εξορία
Σύμφωνα με την Αγία Γραφή, οι πρωτόπλαστοι γνώριζαν και χρησιμοποιούσαν το Θεϊκό Όνομα[176]. Το βιβλικό υπόμνημα καταγράφει ότι γενικά στον προκατακλυσμιαίο κόσμο γινόταν χρήση του Ονόματος [177]. Κατά την περίοδο των πατριαρχών, λίγο μετά δηλ. το 1900 π.Χ., ο Αβραάμ ονομάτισε έναν ιερό τόπο "Ιεοβά-ιρέ", που σημαίνει "Ο Ιεοβά θα δει"[178]. Γύρω στα τετρακόσια χρόνια μετά λέγεται ότι ο Θεός είπε στον Μωυσή: "Αποκαλύφθηκα στον Αβραάμ, τον Ισαάκ και τον Ιακώβ ως Θεός Παντοκράτορας· και δεν τους επέτρεψα να Με γνωρίσουν με το όνομά Μου ΓΧΒΧ" [179].
Η Μωαβιτική Λίθος, που χρονολογείται γύρω στο 850 π.Χ., περιέχει το Τετραγράμματο.
Αυτό το εδάφιο αποτελεί για πολλούς απόδειξη ότι για πρώτη φορά το όνομα του Θεού αποκαλύφθηκε στον Μωυσή[180], και δικαιολογούν τις προηγούμενες περιπτώσεις αναφοράς του Ονόματος στο βιβλίο της Γένεσης ως αναχρονισμούς του Μωυσή[181]. Άλλοι πιστεύουν ότι κάτι τέτοιο δεν εξηγεί ικανοποιητικά τις ανωτέρω περιπτώσεις χρήσεις του ονόματος και, συνυπολογίζοντας το λεξιλόγιο και τη σύνταξη του εν λόγω εδαφίου, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η άγνοια του ονόματος του Θεού πριν από την εποχή του Μωυσή δεν αφορούσε τη λέξη καθαυτή αλλά το ότι δεν γνώρισαν στην πράξη τι σημαίνει το Όνομα, πώς αυτό αποτελεί εγγύηση για την εκπλήρωση των υποσχέσεων του Θεού.[182]
Ορισμένοι ορθολογιστές επιστήμονες έχουν μια πολύ διαφορετική άποψη για τα γεγονότα, υποστηρίζοντας ότι το Τετραγράμματο μπορεί να προέρχεται από ονόματα τοπικών θεοτήτων της Παλαιστίνης και ότι ενσωματώθηκε στη λατρεία των Εβραίων από την εποχή που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. Σε γενικές γραμμές, πάντως, το όλο ζήτημα είναι δύσκολο να αναλυθεί επιστημονικά λόγω του ότι σχετίζεται με μια πολύ μακρινή για εμάς περίοδο.
Όπως και αν έχουν τα πράγματα για την προϊστορία του Τετραγράμματου, είναι γεγονός ότι, από την εποχή που οι Ισραηλίτες οργανώθηκαν ως έθνος, η χρήση του τόσο στη λατρεία όσο και στον καθημερινό λόγο ήταν συχνή. Είναι χαρακτηριστικό ότι το Τετραγράμματο είναι ο πιο συχνός προσδιορισμός του Θεού στις Εβραϊκές Γραφές· στην πραγματικότητα περιλαμβάνεται στις λέξεις με τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης στο κείμενο, απαντώντας σύμφωνα με το Μασοριτικό Κείμενο 6.823 φορές. Είναι επίσης ενδεικτικό ότι το Θεϊκό Όνομα χρησιμοποιούταν στους χαιρετισμούς των Ισραηλιτών[183] και στην ονοματοδοσία τους. Για παράδειγμα, στην εβραϊκή τους μορφή τα ονόματα Ιωάννης, Ζαχαρίας, Ηλίας και Ιησούς έχουν ως συνθετικό τους το Τετραγράμματο σε συντετμημένη μορφή[184].
O Πάπυρος Νας, 2oς-1ος αιώνας ΠΚΧ.
Η εικόνα που παρουσιάζουν οι Εβραϊκές Γραφές για τη χρήση του Θεϊκού Ονόματος στον καθημερινό λόγο των αρχαίων Ισραηλιτών έχει επιβεβαιωθεί από τα όσα έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Επί παραδείγματι, κοντά στην Ιερουσαλήμ βρέθηκε μια εβραϊκή επιγραφή του 8ου αι. που αναγράφει: «Ο Ιεχωβά είναι ο Θεός όλης της γης»[185]. Του ίδιου αιώνα είναι μια πήλινη επιστολή από την περιοχή της Αράδ, στην οποία εύχεται ο αποστολέας στον παραλήπτη: «Είθε ο Ιεχωβά να ζητεί την ειρήνη σου»[186]. Συνολικά υπάρχουν δεκαεννιά περιπτώσεις όπου εμφανίζεται το τετραγράμματο στα αρχεία της Αράδ και αναμένεται να υπάρξουν και άλλες, σύμφωνα με το Θεολογικό Λεξικό της Παλαιάς Διαθήκης[187]. Φημισμένες για την αναφορά τους στο όνομα του Θεού είναι οι πήλινες Επιστολές της Λαχείς, οι οποίες μάλλον γράφτηκαν από έναν Εβραίο συνοριοφύλακα κατά τη διάρκεια του πολέμου με τους Βαβυλωνίους. Από τα οχτώ αναγνώσιμα θραύσματα, τα επτά αρχίζουν με χαιρετισμό του αποστολέα που περιέχει το Τετραγράμματο. Όλα αυτά εξηγούν, με τη σειρά τους, το πώς οι γειτονικοί λαοί γνώριζαν το Όνομα του Θεού των Εβραίων. Συγκεκριμένα, το 1868 βρέθηκε μια πλάκα με κείμενο του Μωαβίτη Βασιλιά Mesha στο οποίο αναφέρει τις νίκες του επί των Ισραηλιτών και τη λαφυραγώγηση των ιερών «σκευών του Γιαχβέ»[188]. Τούτη η πλάκα, που είναι γνωστή κυρίως ως Μωαβιτική Λίθος, χρονολογείται στα μέσα του 9ου αι. π.Χ. Πρόσφατα ο J. Gertoux υποστήριξε, επιπλέον, ότι μια αιγυπτιακή τοιχογραφία του 14ου αι. π.Χ. φαίνεται να λέει ότι κάποιος νομαδικός λαός που ανήκει στον/στο "γεχουα" ήταν υποταγμένος στους Αιγυπτίους και ότι αυτό πιθανώς αναφέρεται στους Εβραίους και τον Θεό τους. Αν η εικασία του Gertoux επιβεβαιωθεί στο μέλλον και δεν πρόκειται απλώς για κάποιο τοπωνύμιο, όπως θεωρείται γενικά μέχρι σήμερα, αυτή θα είναι η αρχαιότερη διαθέσιμη εξωβιβλική μαρτυρία του Ονόματος.
Μετά την επιστροφή από τη βαβυλωνιακή εξορία
Τα πράγματα, ωστόσο, για τη χρήση του Θεϊκού Ονόματος, ειδικά στον προφορικό λόγο, επρόκειτο να αλλάξουν κάποια στιγμή μετά την επιστροφή των Ιουδαίων από τη Βαβυλώνα και την ολοκλήρωση των Εβραϊκών Γραφών[189]. Όπως λέει ο Ντέιβιντ Κλάινς (David J.A. Clines): «Μεταξύ του πέμπτου και του δεύτερου αιώνα Π.Κ.Χ., ο Θεός έπαθε ένα τρομερό ατύχημα: έχασε το όνομά του. Πιο συγκεκριμένα, οι Ιουδαίοι σταμάτησαν να χρησιμοποιούν το προσωπικό όνομα του Θεού, Γιαχβέ, και άρχισαν να αναφέρονται στον Γιαχβέ με διάφορες περιφράσεις: Θεός, ο Κύριος, το Όνομα, ο Άγιος, η Παρουσία, ακόμα και ο Τόπος. Ακόμα και εκεί που ήταν γραμμένο το όνομα Γιαχβέ στο Βιβλικό κείμενο, οι αναγνώστες πρόφεραν το όνομα ως Αδωνάι. Με την τελική πτώση του ναού, ακόμα και οι σπάνιες θρησκευτικές τελετές στις οποίες χρησιμοποιούνταν το όνομα έπαψαν• μάλιστα ξεχάστηκε ακόμα και η προφορά του ονόματος»[190].
Η μείωση της χρήσης του Ονόματος, ιδιαίτερα στον προφορικό λόγο, σχετίζεται ιστορικά με την επέκταση του ελληνιστικού πολιτισμού, η οποία και δημιούργησε δύο ισχυρά ρεύματα. Στο πρώτο ρεύμα ανήκαν οι συντηρητικοί Ιουδαίοι που πίστευαν ότι υπήρχε κίνδυνος αλλοτρίωσης της θρησκευτικής και εθνικής τους ταυτότητας, και αυτοί αμύνθηκαν τηρώντας πιο σχολαστικά τον Νόμο του Μωυσή. Σε αυτό συμπεριελήφθη και η αυστηρότερη τήρηση της βιβλικής εντολής «δεν πρέπει να κάνεις κακή χρήση του ονόματος του Γιαχβέ, του Θεού σου»[191], με αποτέλεσμα να περιοριστεί η προφορά του Ονόματος, ιδίως έξω από τον Ναό. Το Μισνά—αν και μεταγενέστερο έργο—δίνει κάποιες πληροφορίες για τις απόψεις που υπήρχαν όταν αυτό γράφτηκε. Συγκεκριμένα, το χωρίο Sotah 7:6 λέει: «Στον Ναό πρόφεραν το Όνομα όπως ήταν γραμμένο, άλλα στις επαρχίες χρησιμοποιούνταν μια υποκατάστατη λέξη». Από την άλλη μεριά, εθεωρείτο πρέπον το Όνομα να περιλαμβάνεται στους χαιρετισμούς[192]. Ωστόσο, ανάμεσα στα αμαρτήματα που απέκλειαν κάποιον από τη ζωή του «μέλλοντος αιώνος» ήταν και η προφορά του Ονόματος[193]. Το ότι πράγματι τον 1ο αιώνα υπήρχε η τάση αποφυγής της προφοράς του Θεϊκού Ονόματος τεκμηριώνεται από τα λεγόμενα του Εβραίου ιστορικού Ιώσηπου, που δηλώνει: «Τότε ο Θεός αποκάλυψε [στον Μωυσή] το όνομά Του, το οποίο μέχρι σήμερα δεν έχει φτάσει σε αφτιά ανθρώπων, και εγώ απαγορεύεται να το προφέρω»[194].
Στο δεύτερο ρεύμα υπήρχαν οι Ιουδαίοι που τους ενδιέφερε να κηρύξουν ή και να διαδώσουν την πίστη τους στον ελληνορωμαϊκό κόσμο[195]. Η χρήση των γνωστών ελληνικών όρων «Θεός» ή «Κύριος» φαινόταν πιο πρακτική από ένα εβραϊκό όνομα που θα ανήγαγε τον Θεό της Βίβλου απλώς σε εθνικό ή φυλετικό Θεό των Ιουδαίων. Το ζήτημα, ωστόσο, δεν περιορίστηκε στον τρόπο έκφρασης της ιουδαϊκής πίστης στους Εθνικούς. Για μερικούς Εβραίους που είχαν γαλουχηθεί με την ελληνική φιλοσοφία, όπως τον Φίλωνα τον Αλεξανδρέα, η ιδέα ότι ο Θεός μπορεί να προσδιοριστεί με ένα όνομα φαινόταν ασυμβίβαστη με το ακατάληπτο της μεγαλειότητάς Του, θέση που τονιζόταν στον Πλατωνισμό[196] και η οποία χρησιμοποιήθηκε στο πλαίσιο της προσέγγισης ιουδαϊσμού και ελληνισμού[197].
...συνεχίζεται
Η Μετάφραση των Εβδομήκοντα και το Τετραγράμματο
Απόσπασμα από τα Εξαπλά του Ωριγένη. Φαίνεται το Τετραγράμματο σε αρχαίους εβραϊκούς χαρακτήρες.
Στα αρχαιότερα σωζόμενα σπαράγματα χειρογράφων της ελληνικής Μετάφρασης των Εβδομήκοντα, τα οποία χρονολογούνται πριν από το 150 Κ.Χ. (ή ακόμη και το 250 Κ.Χ.[198]), καταγράφεται το Τετραγράμματο είτε κατά κύριο λόγο με τους τέσσερις εβραϊκούς χαρακτήρες יהוה (ή την οπτική/σχηματική μεταφορά των τεσσάρων εβραϊκών γραμμάτων σε κάποια εξαπλικά χειρόγραφα ως ΠΙΠΙ[199]) είτε με τη φωνητική μεταγραφή ΙΑΩ[200] και δεν αντικαθίσταται με τίτλους όπως Κύριος και Θεός, πράγμα που συμβαίνει στα μεταγενέστερα αντίγραφα[201]. Βάσει αυτού πιστεύεται ότι η Μετάφραση των Εβδομήκοντα παραποιήθηκε[202] αρκετά νωρίς, ενώ έχει προταθεί η άποψη ότι η ολική χρήση της λέξης κύριος αντί του Tετραγράμματου στο κείμενο της Μετάφρασης των Ο' ήταν πρωτίστως έργο χριστιανών γραμματέων[203].
Αυτή η αλλαγή που παρατηρείται από τα αρχαιότερα προς τα νεότερα χειρόγραφα, η οποία καταλήγει τελικά στην αντικατάσταση του Τετραγράμματου με τον όρο Κύριος, αποτέλεσε απομάκρυνση από την αρχική μορφή του κειμένου της μετάφρασης των Εβδομήκοντα. Μάλιστα ο Ωριγένης, σχολιάζοντας το εδάφιο Ψαλμός 2:2, έγραψε για τη μετάφραση των Εβδομήκοντα: «Στα πιο ακριβή χειρόγραφα ΤΟ ΟΝΟΜΑ εμφανίζεται με εβραϊκούς χαρακτήρες, όχι όμως με σημερινούς εβραϊκούς [χαρακτήρες], αλλά με τους πιο αρχαίους»[204]. Παρόμοια άποψη διατυπώνει και ο Ιερώνυμος[205]. Είναι σαφές ότι κατά τον Ωριγένη και τον Ιερώνυμο τα ελληνικά χειρόγραφα που περιείχαν το Τετραγράμματο με παλαιοεβραϊκούς χαρακτήρες ήταν τα καλύτερα αντίγραφα της μετάφρασης των Εβδομήκοντα. Μάλιστα, η μεταγραμματισμένη μορφή ΙΑΩ εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται τον 3ο αιώνα από Χριστιανούς και μη, όπως φανερώνεται επί παραδείγματι στα κείμενα του Ωριγένη αλλά και του ιστορικού Διόδωρου Σικελιώτη[206], ακόμη και κατά τον 6ο αιώνα, όπως φαίνεται από τον Μαρκαλιανό κώδικα (codex Marchalianus)[207]. Ο George Howard σχολιάζει ότι καθώς σε κανένα από τα προχριστιανικά αντίγραφα της μετάφρασης στων Εβδομήκοντα δεν μεταφράζεται το Τετραγράμματο ως Κύριος, «μπορούμε να πούμε πλέον με σχετική βεβαιότητα ότι επρόκειτο για ιουδαϊκή πρακτική πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την περίοδο της Καινής Διαθήκης να γράφεται το θεϊκό όνομα με παλαιοεβραϊκούς ή τετράγωνους αραμαϊκούς χαρακτήρες ή με μεταγραφή απευθείας στο ελληνικό Βιβλικό κείμενο», γεγονός που «παρουσιάζει χτυπητή αντίθεση με τα χριστιανικά αντίγραφα της μετάφρασης τον Εβδομήκοντα και τις παραθέσεις από εκείνη στην Καινή Διαθήκη όπου μεταφράζει το Τετραγράμματο ως κύριος ή θεός»[208].
Σε αντίθεση με την παραπάνω εκδοχή, έχει προταθεί από ερευνητές ότι η μετάφραση των Ο' ξεκίνησε με τη χρήση του Κύριος από τα πρώτα της βήματα[209] αντί του Τετραγράμματου, σε ένα ενδιάμεσο σταθμό αντικαταστάθηκε με τον παλαιστινιακό αρχαϊσμό του Τετραγράμματου με εβραϊκούς χαρακτήρες και πιθανώς ως τελευταίο στάδιο εμφανίστηκε η μορφή ΙΑΩ, το οποίο χρησιμοποιήθηκε και από μεταγενέστερους συγγραφείς όπως ο Ωριγένης και ο Ιερώνυμος. Ο ισχυρισμός ότι οι προαναφερθέντες αρχαίοι συγγραφείς ισχυρίζονταν ότι οι Ο' χρησιμοποιούσαν εξαρχής το Τετραγράμματο[210] δεν γίνεται αποδεκτός από άλλους αφού θεωρείται πως οι αναφορές αυτές αφορούσαν μόνο τα χειρόγραφα που εκείνοι είχαν στα χέρια τους[211]. Έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι το Κύριος δεν χρησιμοποιήθηκε μόνο ως υποκατάστατο ή μετάφραση του Τετραγράμματου αλλά και άλλων εβραϊκών τίτλων για τον Θεό και μάλιστα αποτέλεσε τη λέξη που κατ' εξοχήν αντικατέστησε το θεϊκό όνομα[212]. Όσον αφορά την φράση του Ωριγένη περί των αρχαιότερων χειρογράφων, ο Albert Pietersma προβάλει την άποψη ότι η φράση αυτή που αναφέρεται στα χειρόγραφα, δεν μας βεβαιώνει και για το γεγονός ότι ο Ωριγένης θεωρούσε επίσης αυθεντική και ακριβή τη χρήση του Τετραγράμματου[213].
Απόσπασμα από το κείμενο της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα των εδαφίων Αββακούμ 2:19, 20, στο οποίο περιέχεται το Τετραγράμματο όνομα του Θεού με αρχαίους εβραϊκούς χαρακτήρες.
Σύμφωνα με τον Bruce Metzger, οι αφοσιωμένοι ελληνιστές Ιουδαίοι γραμματείς είχαν τόσο ισχυρή επιθυμία να διατηρήσουν ανέπαφο το ιερό όνομα του Θεού ώστε όταν μετέφραζαν τις Εβραϊκές Γραφές στην Ελληνική αντέγραφαν ακριβώς τα τέσσερα γράμματα εν μέσω του ελληνικού κειμένου[214]. Εντούτοις, δεν υπάρχει συμφωνία των ειδικών στο αν η όποια παρουσία του Τετραγράμματου στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ήταν η αρχική πρακτική[215] ή αν χρησιμοποιούνταν εξ αρχής το Κύριος και το Τετραγράμματο αποτελεί αρχαϊσμό της ρωμαϊκής εποχής[216] ενώ αποτελεί γεγονός ότι παγιώθηκε μεταξύ των ελληνόφωνων Ιουδαίων η παράδοση ή συνήθεια να αντικαθιστούν κατά τη δημόσια ανάγνωση των Γραφών το Τετραγράμματο με τη λέξη Κύριος, ενώ οι εβραιόφωνοι αντίστοιχα με τη λέξη Αδωνάι (Κύριος)[217]. Επίσης, για κάποιους ερευνητές, οι απόψεις περί αντικατάστασης του Τετραγράμματου με το Κύριος από χριστιανούς αντιγραφείς, δεν εξηγούν για ποιον λόγο δεν διόρθωσαν και τη λέξη "Δεσπότης" που χρησιμοποίησε ο Ιώσηπος, βάζοντας επίσης στη θέση του το Κύριος[218], μια που το δεσπότης αποδίδει το Τετραγράμματο μολονότι σπανιότατα στους Ο'[219] (εμφανίζεται μία μόνο φορά στο Ιερ. 15:11, και άλλες 20 φορές περίπου με τη μορφή "δέσποτα κύριε" ή κύριος ο δεσπότης), καθώς η αρχική επιλογή των μεταφραστών εικάζεται ότι ήταν το Κύριος αντί του δεσπότης[220] που, όπως φαίνεται από τη χρήση του σε μεταγενέστερα έργα, αποτελεί παρείσφρηση της ελληνιστικής εποχής[221].
Είναι γεγονός ότι ενώ το Τετραγράμματο αποτελούσε για τους Ιουδαίους το υψηλό, άγιο και μεγαλειώδες όνομα του Θεού, σταδιακά οι Ιουδαίοι της Διασποράς άρχισαν να θεωρούν τον όρο Κύριος όχι απλά έναν τίτλο αλλά ένα πλήρες όνομα για τον Θεό. Εντούτοις, η λέξη Κύριος δεν αποτέλεσε συνώνυμο του Τετραγράμματου αλλά ένα «ερμηνευτικό ισοδύναμο» του θεϊκού ονόματος[222], έναν "τίτλο" που χρησιμοποιούταν για την «αναφορά στο Θεό χωρίς να ειπωθεί το όνομά Του»[223]. Αυτό συμβαίνει καθώς ο όρος κύριος είναι δυνατόν να χρησιμοποιείται τόσο για τις ανθρώπινες εξουσίες όσο και για τον Θεό, σε αντίθεση με το Τετραγράμματο που αναφέρεται αποκλειστικά και μόνο στον Θεό. Στην Αγία Γραφή ο όρος κύριος χρησιμοποιείται αναφορικά με ψεύτικους θεούς, ανθρώπους που κατέχουν κάτι, σε ανθρώπους που έχουν εξουσία επάνω σε άλλους, στην κεφαλή της οικογένειας, κ.ο.κ.[224]. Παρ' όλ' αυτά όμως, αν θεωρήσουμε ότι ο Απόστολος Παύλος ακολούθησε την παράδοση της Διασποράς και αφαίρεσε το Τετραγράμματο από τις παραθέσεις που το περιείχαν στις Εβραϊκές Γραφές, για εκείνον "το 'Κύριος' αποτελεί τη λέξη που χρησιμοποιεί για το εβραϊκό Γιαχβέ"[225], αν και κατά βάση χρησιμοποιεί στις επιστολές του τον όρο Κύριος αναφερόμενος στον Ιησού Χριστό[226].
Εντούτοις, οι ερευνητές διαφωνούν επί του ζητήματος και αρκετοί θεωρούν ότι το Κύριος αποτελούσε όντως θεϊκό όνομα[227]. Η πρακτική, που επήλθε πρώτα από τους Ιουδαίους της Διασποράς, της αντικατάστασης του Τετραγράμματου με τον όρο Κύριος γίνεται φανερή στα έργα του Φίλωνα, του Ιώσηπου, και του βιβλίου της Σοφίας Σολομώντος[228] τα οποία δεν κάνουν χρήση του εβραϊκού Τετραγράμματου αλλά χρησιμοποιούν στη θέση του τους όρους Κύριος ή Δεσπότης[229].
Στη συλλογή των Παπύρων Φουάντ της μετάφρασης των Εβδομήκοντα το θείο όνομα εμφανίζεται στο βιβλίο του Δευτερονομίου σε διάφορα σημεία, γραμμένο με τετράγωνους εβραϊκούς χαρακτήρες μέσα στο ελληνικό κείμενο. Είναι ενδιαφέρον ότι το Τετραγράμματο εμφανίζεται και στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα την οποία περιέχει το εξάστηλο έργο του Ωριγένη Εξαπλά, που ολοκληρώθηκε γύρω στο 245 ΚΧ. Η Διεθνής Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της Αγία Γραφής[230] σχολιάζει αναφορικά με την ελληνική μετάφραση του Ακύλα της Παλαιάς Διαθήκης, η οποία χρονολογείται στις αρχές του 2ου αιώνα Κ.Χ., ότι «το Θεϊκό Όνομα (το Tετραγράμματο, ΓΧΒΧ) δεν μεταφράστηκε αλλά είναι γραμμένο με αρχαίους εβραϊκούς χαρακτήρες». Σχετικά με το ζήτημα αυτό, το Νέο Διεθνές Λεξικό της Θεολογίας της Καινής Διαθήκης (The New International Dictionary of New Testament Theology) αναφέρει στο λήμμα "Κύριος" αναφορικά με τη χρήση του στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα (Ο') της Παλαιάς Διαθήκης: «Στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων (περίπου 6.156), όμως, η λέξη κύριος αντικαθιστά το εβραϊκό κύριο όνομα του Θεού, το τετραγράμματο ΓΧΒΧ. Έτσι, η Μετάφραση των Ο' ενίσχυσε την τάση να αποφεύγεται η προφορά του ονόματος του Θεού και τελικά να αποφεύγεται εντελώς η χρήση του».
Όσον αφορά τις παραθέσεις της Παλαιάς Διαθήκης που βρίσκονται στα σωζόμενα χειρόγραφα του κειμένου της Καινής Διαθήκης, και το κατά πόσο τα αντίγραφα της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα κατά την περίοδο της συγγραφής της Καινής Διαθήκης περιείχαν το Τετραγράμματο ή όχι αποτελεί «υπερβολικά πολύπλοκο» ζήτημα, το οποίο μακράν απέχει από την οριστική διευκρίνησή του[231]. Κάποιοι λόγιοι, όπως ο George Howard, θεωρούν ότι στα πρωτότυπα αυτόγραφα της Καινής Διαθήκης οι θεόπνευστοι συγγραφείς τους περιέλαβαν το θεϊκό όνομα[232]. Αρκετοί όμως μελετητές ασκούν κριτική στις απόψεις αυτές[233].
Αν και έχει διασωθεί μέρος του Τετραγράμματου, όχι ως αυτούσιο το όνομα του θεού, αλλά μέσα σε μεταγραφές εβραϊκών ονομάτων όπως «Ιησούς», «Ιωάννης» ή «Βαρ-ιησούς» και σε όρους όπως «Αλληλούια», ο οποίος θεωρείται ότι παρατίθεται στην Καινή Διαθήκη και μεταφρασμένος[234] ως "αινείτε τον Θεόν"[235], εντούτοις είναι γεγονός ότι το Τετραγράμματο δεν εμφανίζεται σε κανένα από τα υπάρχοντα χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης, σε οποιαδήποτε μορφή, σε οποιοδήποτε σημείο του κειμένου της[236].
Υποσημειώσεις
↑ 1,0 1,1
Ο Έβερετ Φοξ, στο μεταφραστικό έργο του Τα Πέντε Βιβλία του Μωυσή (The Five Books of Moses), επισημαίνει: «Παλιές και νέες απόπειρες που έγιναν για να αποκατασταθεί η "σωστή" προφορά του ονόματος [του Θεού] στην εβραϊκή δεν τελεσφόρησαν· ούτε ο τύπος "Ιεχωβά", που ακούμε μερικές φορές, ούτε ο καθιερωμένος λόγιος τύπος "Γιαχβέ" μπορούν να αποδειχτούν πέραν πάσης αμφιβολίας». (σελ. xxix, Schocken Books, 1997)
«Ενώ έχουν προταθεί πολλά σύγχρονα ονόματα ως προφορά αυτών των γραμμάτων [σημ. του Τετραγράμματου] (Ιεχωβά, Γιαχβέ, κλπ), ο παραδοσιακός Ιουδαϊσμός διδάσκει ότι η αρχική προφορά αυτού του ονόματος του Θεού έχει ξεχαστεί». (In the Beginning: A Short History of the Hebrew Language, Joel M Hoffman, NYU Press, 2004, σελ. 44)
«Η προφορά του ΓΧΒΧ στην Παλαιά Διαθήκη ποτέ δεν θα μπορέσει να επιβεβαιωθεί, καθώς το αρχικό Εβραϊκό κείμενο χρησιμοποιούσε μόνο σύμφωνα». (The International Standard Bible Encyclopedia, τόμ. 2, σελ. 507).
Στην υποσημείωση του εδαφίου Έξοδος 6:3 η Καθολική Douay Version (Μετάφραση Ντουαί) της Αγίας Γραφής, αναφέρει: «Η πραγματική προφορά του ονόματος, το οποίο βρίσκεται στο εβραϊκό κείμενο, λόγω της μακροχρόνιας αχρησίας του είναι πλέον ουσιαστικά χαμένη».
↑ Αθανάσιος Γ. Παπαρνάκης, Η επίκληση του ονόματος του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη, Εκδόσεις Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 16, 17.
↑ Πολλοί πρόσφατοι λόγιοι εξηγούν το [ΓΧΒΧ] ως χιφίλ του [χαβάχ]: αυτός που φέρνει σε ύπαρξη, ο ζωοδότης... που δίνει ύπαρξη, δημιουργός... ο υπαίτιος των γεγονότων... αυτός που πραγματοποιεί τις υποσχέσεις του.—The Brown-Driver-Briggs Hebrew and English Lexicon, Hendrickson Publishers.
↑ Το Vine's Expository Dictionary of Biblical Words αναφέρει στο ρήμα χαγιάχ: «Συχνά αυτό το ρήμα υποδηλώνει περισσότερα πέρα από την απλή ύπαρξη ή ταυτότητα (θα μπορούσε να υποδειχθεί και με την παράλειψη του ρήματος). Μάλλον, το ρήμα αποτελεί ισχυρή δήλωση σχετικά με την ύπαρξη ή την παρουσία ενός ατόμου ή πράγματος. Επιπλέον, η απλή σημασία "γίνομαι" ή "συμβαίνω" εμφανίζεται συχνά στις αγγλικές μεταφράσεις. [...] Εφόσον το όνομα του Ιεχωβά ή Γιαχβέ ήταν ευρέως γνωστό πολύ πριν (Γε 4:1), αυτή η αποκάλυψη [στο Έξοδος 3:14] φαίνεται ότι δίνει έμφαση στο γεγονός ότι ο Θεός που σύναψε τη διαθήκη ήταν ο Θεός που τηρούσε τη διαθήκη. Έτσι, το Εξ. 3:14 είναι παραπάνω από μια απλή δήλωση ή ταυτότητα: "Είμαι αυτό που Είμαι"· αποτελεί διακήρυξη του θεϊκού ελέγχου σε όλα τα πράγματα (Ωσ. 1:9)». Επίσης, το Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας: «Το ρήμα hayah έχει δυναμική έννοια: πολύ περισσότερο από την ουδέτερη σημασία του υπάρχω, σημαίνει ένα γεγονός, μια πάντοτε παρούσα και ενεργό ύπαρξη, πάρειμι μάλλον παρά απλώς ειμί».—Μετάφραση στα Ελληνικά από τις εκδόσεις Βιβλικό Κέντρο Άρτος Ζωής, σ. 214, 1980.
↑ The Anchor Bible Dictionary, Ed. by D. N. Freedman, Doubleday, 1992, λήμμα Yahweh.
↑ Ιωάννης Καραβιδόπουλος, «Η Καινή Διαθήκη ως βασική συλλογή της χριστιανικής θρησκείας. Ο κανόνας της ΚΔ και η απόκρυφη γραμματεία», Η ιστορία της Ορθοδοξίας, Εκδόσεις Road, 2009, τόμ. 1, σελ. 245.
↑ «Όσον αφορά την κοινή άποψη ότι το όνομα Ιεχωβά εκφράζει την ιδέα της απόλυτης και αφ' εαυτού ύπαρξης, αυτή αποτελεί αποκύημα της φαντασίας της Αλεξανδρινής φιλοσοφίας, εξόχως ασυνεπούς με τη συνολική γλώσσα της Παλαιάς Διαθήκης [...] Ο Ισραήλ λάτρευε τον Ιεχωβά ως ζωντανή προσωπική δύναμη και όχι ως μεταφυσική οντότητα [...] Επαληθώς, η μεταφυσική θεώρηση της Θεότητας ως αιώνιου, άπειρου και τα όμοια δεν αποτελεί ίδιον της εξ αποκαλύψεως θρησκείας, αλλά προήλθε από τους φιλοσόφους των Εθνικών πολύ πέρα από οποιαδήποτε απόπειρα στην Παλαιά Διαθήκη». (W. Robertson Smith, The Prophets of Israel and their Place in History, 1919, A. & C. Black, σελ. 62, 63, διαθέσιμο στο διαδίκτυο εδώ)
↑ I shall be who I shall prove to be.—The Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament, Koehler, L., Baumgartner, W., Richardson, M., & Stamm, J. J. 1999, c1994-1996 (electronic ed.). E.J. Brill: Leiden; New York.
↑ The Oxford Dictionary of the Christian Church (688), Eerdmans Dictionary of the Bible (624), Nelson's New Illustrated Bible Dictionary (λήμμα «God, names of»), Tyndale Bible Dictionary (456) κ.ά.
↑ The Encyclopedia of Christianity (2:248), The International Standard Bible Encyclopedia, Revised (1:841) κ.ά.
↑ Grant R. Osborne, Baker exegetical commentary on the New Testament (Revelation), Baker Academic 2002, σελ. 60
↑ John Wesley, The Works of John Wesley, Τόμ. 1, 1840, σελ. 238
↑ Carl Friedrich Keil and Franz Delitzsch, Commentary on the Old Testament, Hendrickson 2002, Τόμ. 7 σελ. 568
↑ Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα «Εβραϊκά ονόματα», διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ.
↑
Το Λεξικό για το Σχολείο & το Γραφείο αναφέρει στο λήμμα «Ιεχωβά»: «(ο) (Ἰεχωβᾶ) {άκλιτο} μία από τις ονομασίες του Θεού (ελληνική μεταφορά από τα Εβραϊκά), όπως απαντά στο πρωτότυπο κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης». (Κέντρο Λεξικολογίας, 2004)
Αντίστοιχα, το Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας αναφέρει: «Άκλιτο Ουσιαστικό, ονομασία του Θεού του Ισραήλ στην Παλαιά Διαθήκη». (Εκδ. Γιάννης Ρίζος, 2004)
Η εγκυκλοπαίδεια Δομή δίνει τον εξής ορισμό στο άρθρο «Ιεχωβά»: «Το πιο επίσημο όνομα του θεού του Ισραήλ, το οποίο αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη». (Εκδ. 2005)
Η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια αναφέρει στο λήμμα Ιεχωβά (Γιαχβέ): «Το κύριο όνομα του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη· κατά συνέπεια οι Ιουδαίοι το αποκαλούσαν το κατ' εξοχήν όνομα, το μεγάλο όνομα, το ένδοξο και τρομερό όνομα, το κρυφό και μυστηριώδες όνομα, το ουσιώδες όνομα, το κύριο όνομα και πιο συχνά σεμ χαμεφοράς, δηλαδή το ρητό ή το ξεχωριστό όνομα». (The Catholic Encyclopedia, 1913, Τομ. 8ος, σελ. 329, διαθέσιμη εδώ στον ιστότοπο newadvent.org.
Η Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη αναφέρει: «Ιεχωβά. Το κατ' εξοχήν όνομα του Θεού παρ' Εβραίοις, άλλως Ιαβέ». (Τόμ. 12, σ. 686) Επίσης, στο λήμμα Ελοχίμ («Θεός») σχολιάζει: «[Η ονομασία Ελοχίμ] διαφέρει της ετέρας ωσαύτως ευχρήστου ονομασίας του Θεού «Ιεχωβά» κατά τούτο ότι αύτη χρησιμοποιείται μόνον επί του αληθούς Θεού, ενώ το Ελοχίμ λέγεται περί πάσης θεότητος, έτι δε και περί αρχόντων». (Τόμ. 5, σ. 494)
Το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής στο λήμμα Iαχωβάς/Iεχωβάς/Γιαχβέ δίνει τον εξής ορισμό: «(άκλ.): Κατά τη βιβλική παράδοση, το όνομα που έδωσε ο ίδιος ο Θεός στον εαυτό του». (Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών–Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 2003)
Το Νεώτερον Ορθογραφικόν και Εγκυκλοπαιδικόν Επίτομον Λεξικόν, Εκδ. Ήλιου δίνει τον εξής ορισμό: «Ιαβέ (ο), ή Ιαχβέ, και Ιεχωβά. Το ιερώτερον, αλλά και απρόφερτον όνομα, υπό το οποίον ο Θεός κατέστησε γνωστόν το όνομά του εν τη βάτω του Χωρέβ, δια του Μωυσέως εις τους Εβραίους».
Το Λεξικόν των Αγίων Γραφών του Δρ. Θεολογίας Γ. Κωνσταντίνου αναφέρει: «Το άρρητον όνομα του Θεού παρά τοις Εβραίοις [...] Η θεωνυμία Ιεοβά φαίνεται εξ αρχής γνωστή (Γέν. ε', 2)· εντεύθεν δεν πιθανόν ότι αυτός ο Θεός, ο αποκαλέσας τον άνθρωπον Αδάμ, απεκάλεσε και εαυτόν Ιεοβά». (Εν Αθήναις, 1888/1973, λήμμα Ιεοβά, σελ. 439)
Το Πλήρες Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν των Άγιων Γραφών αναφέρει στο λήμμα «Ιεχωβά»: «Το άρρητον όνομα του Θεού παρά τοις Εβραίοις». (Νέα Υόρκη, εκδ. Δ. Υπερηφάνου, 1925)
Το Μείζον Ελληνικό Λεξικό των Τεγόπουλου και Φυτράκη αναφέρει: «Ιεχωβά, ή Γιαχβέ, εβραϊκή προσωνυμία του Θεού». (Ηλεκτρονική έκδοση, εκδ. Αρμονία, 1997)
Το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Χ. Παπακυριάκου, αναφέρει: «Ιεχωβάς και Γιαχωβάς, ο, ουσ.: ο Θεός. ΕΤΥΜ. εβρ. Γιαχβέ και Ιαβέ (=το ιερό Τετραγράμματο, το πιο ιερό όνομα του Θεού) < Yahwéh ή Yahwah». (Εκδ. Κωστόγιαννος, 2004)
Το Βασικό Λεξικό Ξένων Λέξεων της Νέας Ελληνικής του Χ. Παπακυριάκου, αναφέρει: «Ιεχωβάς, ο, ουσ. ΕΤΥΜ. εβρ. Ιαχβέ και Ιαβέ = το ιερό Τετραγράμματο, το πιο ιερό όνομα του Θεού: (θρησκ.) ο Θεός». (Εκδ. Gutenberg, 1997/1999)
Το Υπερλεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας δίνει τον εξής ορισμό: «Ιεχωβά (ο), ελληνική απόδοση του Ιαβέ ή Γιαχβέ, επίσημου εβραϊκού ονόματος του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη». (Εκδόσεις Αφοι Παγουλάτου Ο.Ε., Τόμ. 3ος, σ. 1302)
Μια εγκεκριμένη από την Ιερά Σύνοδο της Ορθόδοξης εκκλησίας έκδοση της Αγίας Γραφής αναφέρει: «"Ιεχωβάς" ήταν όνομα επίσημο, που έδειχνε την τέλεια ύπαρξη του Θεού και δεν εχρησιμοποιείτο παρά μία φορά τον χρόνο από τους Εβραίους. Η λέξη "Κύριος" στην μετάφραση των Εβδομήκοντα αποδίδει τη λέξη Αδοναΐ, που εχρησιμοποιείτο αντί του Ιεχωβάς, που δεν συνήθιζαν να προφέρουν οι Εβραίοι για λόγους σεβασμού». (Αγία Γραφή, Βίβλος: Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Ερμηνευτική απόδοση Ιωάννη Θ. Κολιτσάρα, 1981, Εκδ. Κ. Κουμουνδουρέα, σελ. 134)
Το Longman Dictionary of Contemporary English αναφέρει στο λήμμα «Ιεχωβά»: «Όνομα που αποδίδεται στον Θεό στην Παλαιά Διαθήκη». (Longman House, 1987)
Η The Nuttall Encyclopaedia δίνει τον εξής ορισμό: «ΙΕΧΩΒΑ, το όνομα τού Θεού στις Εβραϊκές Γραφές ως αυθύπαρκτου, και Δημιουργού και Κυρίου όλων των πραγμάτων, σύμφωνα με την άποψη των Ιουδαίων ήταν πολύ ιερό για να προφέρεται, και το οποίο στην Εξουσιοδοτημένη Μετάφραση αποδίδεται συνήθως με τη λέξη ΚΥΡΙΟΣ με μικρά κεφαλαία». (Rev. James Wood, 1907, διαθέσιμο εδώ, στον ιστότοπο του Gutenberg Project)
Το The New Dictionary of Cultural Literacy δίνει τον εξής ορισμό στη λέξη Ιεχωβά: «Όνομα του Θεού· μια προσέγγιση του αγιότατου ονόματος του Θεού στην εβραϊκή». (Houghton Mifflin, 2002)
Το λεξικό Webster's New Explorer Dictionary And Thesaurus δίνει ως συνώνυμα στη λέξη θεότητα (με την έννοια του "όντος που λατρεύεται ως δημιουργός και άρχοντας του σύμπαντος") λέξεις όπως «Παντοδύναμος», «Θεός», «Ιεχωβά», «Κύριος» και «Υπέρτατο Ον». (Federal Street Press, New edition, 2005, σελ. 853)
Το λεξικό Webster's New World Children's Dictionary αναφέρει στο λήμμα Ιεχωβά: «Ο Θεός· ο Κύριος». (Webster's New World, Second edition, 2006, σελ. 396)
Το λεξικό The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition, ορίζει την έννοια του ουσιαστικού «Ιεχωβά» ως εξής: «Ο Θεός, ειδικά στις Χριστιανικές μεταφράσεις της Παλαιάς Διαθήκης». (Houghton Mifflin, 2000)
Το λεξικό Metaphysical Thesaurus and Metaphysical Dictionary, στους ορισμούς της ενότητας "Θεότητα", αναφέρει: «ΘΕΟΣ: Το Υπέρτατο Ον· ο Ιεχωβά· το αιώνιο και άπειρο πνεύμα· ο Δημιουργός και ο Υπέρτατος του Σύμπαντος» και «ΙΕΧΩΒΑ: Το συγκεκριμένο όνομα του Κυρίου, δηλ. του Θεού, της κύριας Θεότητας των Εβραίων». (Kessinger Publishing, 1942/2004)
Η The Protestant Theological and Ecclesiastical Encyclopedia αναφέρει: «Ιεχωβά. יהוה είναι το κύριο όνομα του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη, το οποίο περιγράφεται από τους Ιουδαίους ως "το μεγάλο όνομα" και "το μόνο όνομα"». (John Henry Augustus, Bomberger, Johann Jakob Herzog, 1860, εκδ. Lindsay & Blakiston)
Το λεξικό Dictionary of the Sacred Languages of All Scriptures and Myths, αναφέρει: «Το όνομα "Ιεχωβά" διακηρύττει με άμεσο τρόπο την Αιώνια Ύπαρξή Του και την σχέση διαθήκης Του». (Part 1, G. a. Gaskell, 1923/2003, Kessinger Publishing)
Το λεξικό The New First Dictionary of Cultural Literacy αναφέρει στο λήμμα Ιεχωβά: «Στις αγγλικές μεταφράσεις της Παλαιάς Διαθήκης, Ιεχωβά είναι ένα άλλο όνομα του Θεού». (E. D. Hirsch, Jr., Michael Stanford, William G. Rowland, 2004, Houghton Mifflin Books)
Το Wycliffe Bible Commentary σχολιάζει στο εδάφιο Γένεση 2:4: «Ιεχωβά, Κύριος ο Θεός. Για πρώτη φορά, παρουσιάζεται το όνομα Γιαχβέ ή Ιεχωβά (Έξ. 6:2, 3). Ο Ιεχωβά είναι ο προσωπικός Θεός διαθήκης του Ισραήλ, ο οποίος είναι ταυτόχρονα ο Θεός του ουρανού και της γης. Το όνομα υποδηλώνει την αιώνια αυθυπαρξία της Πηγής κάθε ύπαρξης. Εκφράζει της στοργική καλοσύνη του Θεού, την χάρη του, το έλεός του, την κυριαρχία του, και την αιώνια σχέση του με τους εκλεκτούς του». (Everett Harrison & Charles Pfeiffer, 1980, Moody Publishers, σελ. 6)
Το σχολιολόγιο The Preacher's Commentary On The Book Of Leviticus αναφέρει: «Ιδιαίτερη μοναδικότητα αποδίδεται στο θεϊκό όνομα· μετέφερε στο μυαλό των Εβραίων την ιδέα της άπειρης μεγαλειότητας και δόξας της φύσης του Ιεχωβά. [...] Το όνομα του Ιεχωβά ήταν εμφατικά άγιο και ξεχωριστό σε σχέση με όλα τα άλλα ονόματα που είναι γνωστά στη γη και στον ουρανό. [...] "Ιεχωβά" σήμαινε την αυθύπαρκτη, άπειρη, και αιώνια ύπαρξη της θεότητας, και ήταν το άφατο όνομα μέσω του οποίου Έκανε γνωστή την επιβλητική δύναμη και μεγαλειότητά Του». (W. Harvey Jellie, 2004, Kessinger Publishing, σελ. 229, 230, 294)
Το βιβλίο The Names of God αναφέρει: «Το όνομα Ιεχωβά δηλώνει ότι ο Θεός είναι προσωπικός, είναι αυθύπαρκτος, και αμετάβλητος όσον αφορά την επιθυμία του να αποκαλύπτει τον εαυτό Του κατά την προσωπική σωτηρία εκείνων που ο Ίδιος δημιούργησε». (Ken Hemphill, 2001, B&H Publishing Group, σελ. 70, 71)
Το θεολογικό έργο Elemental Theology: An Introductory Survey of Conservative Doctrine αναφέρει: «"Ιεχωβά" είναι ένα από τα σημαντικά ονόματα μέσω τον οποίων ο Θεός έκανε γνωστό τον Εαυτό του. Ο Ελοχίμ είναι ο Θεός ως Δημιουργός όλων των πραγμάτων, αλλά ο Ιεχωβά είναι ο ίδιος Θεός σε σχέση διαθήκης με εκείνους που Εκείνος δημιούργησε. Ιεχωβά σημαίνει τον αιώνιο, τον Αμετάβλητο, Εκείνον που ήταν, και είναι, και θα είναι. Είναι ο Θεός του Ισραήλ και ο Θεός εκείνων που απολυτρώνονται». (Emery H. Bancroft, Ronald B. Mayers, 1996, Kregel Publications, σελ. 54, 55)
Στο έργο Exploring the Epistles of John: An Expository Commentary αναφέρεται: «Το μεγαλύτερο όνομα του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη ήταν Ιεχωβά, και είναι αξιοθρήνητο ότι αυτό το όνομα εμφανίζεται στην Μετάφραση Βασιλέως Ιακώβου μόνο 4 φορές (Έξοδ. 6:3· Ψαλ. 83:18· Ησ. 12:2· 26:4) [...] Καθώς Ιεχωβά είναι το όνομα του Θεού της διαθήκης, μάς υπενθυμίζει ότι ο Θεός είναι αμετάβλητος. Εκείνος υπόσχεται και οι υποσχέσεις Του είναι αναλλοίωτες όπως και ο Ίδιος». (John Phillips, 2003, Kregel Publications, σελ. 119, 120)
Στον πρόλογο της μετάφρασης The Interlinear Bible: Hebrew/Greek/English ο καθηγητής Τζέι Γκριν (Jay P. Green) αναφέρει: «Το μοναδικό προσωπικό όνομα του Θεού που ανήκει μόνο σε Αυτόν αποδόθηκε είτε Ιεχωβά [Jehovah] είτε με την συντομευμένη μορφή Γιαχ [Jah]. Προτιμήσαμε αυτή την μεταγραφή του ΓΧΒΧ [JHWH] (συνεπώς Ιεχωβά) αντί της ΓΧΒΧ [YHWH] (ή Γιαχβέ) διότι αυτή είναι η καθιερωμένη χρήση στην αγγλική για τα Βιβλικά ονόματα που αρχίζουν με αυτό το γράμμα (πχ Ιακώβ [Jacob] και Ιωσήφ [Joseph])». (Sovereign Grace Publishers, 1997) Ο Γκριν, σχολιάζοντας την έκδοση της νέας μετάφρασης King James Version 3, αναφέρει ότι ο όρος "Κύριος" αντί του θεϊκού ονόματος περιλαμβάνεται στις "χειρότερες από τις εσφαλμένες μεταφράσεις" (καθώς ο Ίδιος λέει «Εγώ είμαι ο Ιεχωβά, αυτό είναι το όνομά μου») —εσφαλμένη μετάφραση που επαναλαμβάνεται 6.000 φορές στη Βίβλο— και συνεχίζει: «Το κάθε έθνος είχε τους κυρίους του, αλλά μόνο οι Ισραηλίτες είχαν τον Ιεχωβά ως Θεό τους». (The NEW KJ3, εδώ[νεκροί σύνδεσμοι], στον ιστότοπο preteristviewpoint.com)
Στο βιβλίο του The Pentateuch, αναφέρει ο Χόλντκροφτ: «Η αποκάλυψη του εαυτού του από τον ίδιο τον Θεό, λέγοντας "Εγώ είμαι ο ΚΥΡΙΟΣ [δηλαδή, ο Ιεχωβά]" [...] εμφανίζεται 158 φορές στην Παλαιά Διαθήκη συνολικά. Ο ΚΥΡΙΟΣ προσδιορίζει τον Εαυτό του ως Εκείνου που επικυρώνει την εκπλήρωση εκ μέρους Του των υποσχέσεών Του. [...] Οι πατριάρχες γνώριζαν την θεότητα ως "Ιεχωβά". [...] Οι οδηγίες του Θεού σε αυτή την περίπτωση [ενν. η υποτιμητική χρήση του ονόματος του Θεού] υποβλήθηκαν στην πιο ατυχή εσφαλμένη μετάφραση του τρίτου αιώνα Π.Χ., την μετάφραση των Εβδομήκοντα. Αυτή η μετάφραση αναφέρει "Εκείνος που ονοματίζει το όνομα του Κυρίου, σίγουρα θα θανατωθεί" (εδ. [Λευ. 24:] 16). Αυτό το σφάλμα υποστηρίζει την παραδοσιακή Ιουδαϊκή πρακτική τού να μην προφέρεται το όνομα του ΚΥΡΙΟΥ (δηλαδή ΓΧΒΧ —Ιεχωβά ή Γιαχβέ) δυνατά. Στη δημόσια ανάγνωση αντικαθιστούσαν το Ιεχωβά με το Αδωνάι, και σε ανεπίσημες περιπτώσεις χρησιμοποιούσαν το Χα σεμ (το Όνομα). Λόγω του ότι το όνομα της θεότητας δεν προφερόταν για μεγάλο διάστημα, σήμερα η γραπτή του μορφή και η προφορά του είναι ζήτημα αντιλογίας». (L. Thomas Holdcroft, 1996, CeeTeC Publishing, σελ. 115, 116, 202)
«Ενώ Ελοχίμ είναι ο Θεός ως ο Δημιουργός όλων των πραγμάτων, Ιεχωβά είναι ο ίδιος Θεός σε σχέση διαθήκης με εκείνους που Έχει δημιουργήσει». (The Companion Bible, E. W, Bullinger, 1922/1999, Kregel Publications, Παράρτημα, σελ. 6)
«Το άρρητο τετραγράμματο όνομα του Θεού» αναφέρεται ότι είναι «Ιεχωβάς σύμφωνα με την ελισαβετιανή εκδοχή». (Το Ευαγγέλιο του Ιούδα, Ρ. Κασέρ/Μ. Μάιερ/Γκ. Βουρστ, 2006, National Geographic Society, σελ. 173)
«Ενώ το Ελοχίμ, [δηλ.] Θεός, τον παρουσιάζει όπως εμφανίζεται με τη δύναμή του ως Δημιουργός και Κυβερνήτης του υλικού σύμπαντος, το όνομα Ιεχωβά προσδιορίζει τη φύση του καθώς διατηρεί τη σχέση του με τον άνθρωπο, ως ο μόνος παντοδύναμος, αληθινός, προσωπικός, ένα άγιο Ον, Πνεύμα και "ο Πατέρας των πνευμάτων" (Αριθ. 16:22· παράβαλε Ιωάν. 4:24), ο οποίος αποκάλυψε τον εαυτό του στον λαό του, σύναψε διαθήκη μαζί τους, και έγινε ο νομοθέτης τους, και στον οποίο ανήκει όλη η τιμή και η λατρεία». (An Illustrated History of the Holy Bible, John Kitto, 1873, σελ. 41)
↑
Το «ιερόν τετραγράμματον» «θεωρείται η κατ' εξοχήν ονομασία του Θεού, των άλλων γνωστών ονομασιών αυτού, Ελωΐμ [«Θεός»], Ελ Σιανταΐ [«Παντοδύναμος Θεός»], Σιέμ Αμεγιωχάδ [το «Μοναδικό Όνομα»], κατατασσομένων απλώς εις τας επιθετικάς προσφωνήσεις αυτού». (Νεώτερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ήλιος, Τόμ. 9ος, σελ. 745, λήμμα «Ιαβέ»)
«Θα πρέπει να είναι κανείς προσεκτικός ώστε να μην ερμηνεύσει τα δεδομένα της Παλαιάς Διαθήκης σχετικά με το ζήτημα του «ονόματος του Θεού» απλά στο φως της σύγχρονης κατανόησης που έχουμε για το πρόσωπο, την προσωπικότητα, την ύπαρξη, ή την ταυτότητα. [...] Για τον Ισραήλ της Βιβλικής παράδοσης μόνο με ένα όνομα του Θεού μπορούσε κανείς να Τον επικαλεστεί λατρευτικά: Γιαχβέ. [...] Στην πραγματικότητα, «Ελ» [δηλ. «Θεός»] δεν είναι θεϊκό όνομα αλλά μια κοινότυπη σημιτική προσηγορία για την «θεότητα». [...] Για πολλές λατρευτικές κοινότητες με πολυθεϊστική θρησκευτική δομή, «Ελ» [δηλ. «Θεός»] ήταν επίσης και προσωπική θεϊκή μορφή. [...] Ο τίτλος «Ελ-Σανταΐ» [δηλ. «Παντοδύναμος»] [...] προσδιορίζει τον Γιαχβέ. [...] Ο Γιαχβέ, ο Θεός του Ισραήλ, είναι «Ελοχίμ» [δηλ. «Θεός»]. [...] Ο Γιαχβέ είναι ο μόνος αληθινός Ελοχίμ. Με αυτό τον τρόπο το (συγκεκριμένο) όνομα Γιαχβέ μπορεί να σταθεί πίσω από τη (γενικότερη) Γιαχβική λειτουργία (=Ελοχίμ). [...] Ο τιμητικός τίτλος Αδωνάι (Κύριος)». (The Anchor Bible Dictionary, D. N. Freedman, Doubleday, 1992, Λήμμα «Names of God in the OT»)
↑ «Ιαβέ. Θείον όνομα, λεγόμενον τετραγράμματον, ως αποτελούμενον εις την εβραϊκήν εκ τεσσάρων γραμμάτων, το περισσότερον χρησιμοποιούμενον εις την εβραϊκήν Βίβλον (περίπου 6823 φοράς), αποκαλυφθέν υπ' αυτού του Θεού εις τον Μωυσήν». (Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήναι, 1965, Τόμ. 6ος, στλ. 592, 593) «Το όνομα Ιεχωβά εμφανίζεται πιο συχνά από οποιοδήποτε άλλο Θεϊκό όνομα. [...] Η Μετάφραση των Εβδομήκοντα και η Βουλγάτα αποδίδουν το όνομα γενικά με τον όρο «Κύριος» (Dominus), ο οποίος αποτελεί μετάφραση της λέξης Αδωνάι —η οποία συχνά υποκαθιστούσε το όνομα Ιεχωβά κατά την ανάγνωση». (The Catholic Encyclopedia, 1913, Τομ. 8ος, σελ. 329, διαθέσιμη εδώ στον ιστότοπο newadvent.org)
↑ «Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι το Τετραγράμματο, το Θεϊκό Όνομα, Γιαχβέ, εμφανιζόταν σε μερικές ή σε όλες τις παραθέσεις από την Π.Δ. στην Κ.Δ. όταν γραφόταν αρχικά τα κείμενα της Κ.Δ.» (The Anchor Bible Dictionary, Doubleday, 1992, Τόμ. 6ος, λήμμα «Το Τετραγράμματο στην Καινή Διαθήκη» [Tetragrammaton in the New Testament]) Μεταγενέστερες μεταφράσεις, ιδιαίτερα από τον 16ο αιώνα και έπειτα, συμπεριέλαβαν προσπάθειες για την αποκατάσταση του θεϊκού ονόματος σε 235 και πλέον σημεία στο κείμενο της Καινής Διαθήκης. Ορισμένες από τις εβραϊκές μεταφράσεις της Καινής Διαθήκης που αποκατέστησαν κατ' εκτίμηση το τετραγράμματο περιλαμβάνουν τις εξής:
1385, Ευαγγέλιο του Ματθαίου, Σεμ-Τοβ μπεν Ισαάκ Ιμπν Σαπρούτ
1533, Ψαλμοί και Ματθαίος, Άντν Μαργκαρίθα, Λειψία
1537 και 1557, Ματθαίος και Προς Εβραίους, Σ. Μούνστερ, Βασιλεία
1537, Τα Ευαγγέλια, Φ. Πέτρι, Βιτεμβέργη
1551, Ευαγγέλιο του Ματθαίου, Τζ. Κουινκουαρμπορέους, Παρίσι
1555, Ευαγγέλιο του Ματθαίου, Ζ. ντου Τιλέτ, Παρίσι
1576, Τα Ευαγγέλια, Τζ. Κλάιους, Λειψία
1599, Η Καινή Διαθήκη, Ε. Χούτερ, Νυρεμβέργη
1661, Η Καινή Διαθήκη, Γ. Ρόμπερτσον, Λονδίνο
1668, Τα Ευαγγέλια, Τζ. Μπ. Τζόνα, Ρώμη
1796, Η Καινή Διαθήκη, Ντόμινικ φον Μπρεντάνο, Βιέννη και Πράγα
1798-1805, Η Καινή Διαθήκη, Ρ. Κάντικ, Λονδίνο
1817, Η Καινή Διαθήκη, Τ. Φράι, Λονδίνο
1831, Η Καινή Διαθήκη, Γ. Γκρινφιλντ, Λονδίνο
1838, Η Καινή Διαθήκη, Α. Μακάουλ και άλλοι, Λονδίνο
1846, Η Καινή Διαθήκη, Τζ. Κ. Ράιχαρντ, Λονδίνο
1855, Λουκάς, Πράξεις των Αποστόλων, Προς Ρωμαίους και Προς Εβραίους, Τζ. Χ. Ρ. Βίσενταλ, Βερολίνο
1863, Η Καινή Διαθήκη, Χ. Χάινφετερ, Λονδίνο
1866, Η Καινή Διαθήκη, Τζ. Κ. Ράιχαρντ και Τζ. Χ. Ρ. Βίσενταλ, Λονδίνο
1891, Η Καινή Διαθήκη, Ι. Σάλκινσον και Σ. Ντ. Γκίνσμπουργκ, Λονδίνο
1900, Προς Ρωμαίους, Γ. Τζ. Ράδερφορντ, Λονδίνο
1957, Ευαγγέλιο του Ιωάννη, Μ. Ι. Μπεν Μάγιερ, Ντένβερ
1963, Ταμείο της Ελληνικής Καινής Διαθήκης, Μούλτον και Γκέντεν
1975, Η Καινή Διαθήκη, Τζ. Μπάουκετ και Ντ. Κίνερεθ, Ρώμη
1979, Η Καινή Διαθήκη, Ενωμένες Βιβλικές Εταιρίες (United Bibles Societies), Ιερουσαλήμ
1981, Η Καινή Διαθήκη, Φ. Ντέλιτς, Λονδίνο
1986, Η Καινή Διαθήκη, Βιβλική Εταιρία, Ιερουσαλήμ
↑ La prononciation 'Jehova' du tétragramme στο O.T.S. τομ. 5ος, 1948, σελ. 43-62. [Πάπυρος στα ελληνικά CXXI 1.528-540 (3ος αιώνας), Βιβλιοθήκη Βρετανικού Μουσείου]
↑ The Nag Hammadi Library, James M. Robinson, 1990, Harper Collins Publishers, σελ. 210.
↑ «Πάλιν Ἑβραῖοι τὸ μὲν ἀνωτάτω τοῦ θεοῦ κύριον ὄνομα ἄρρητον εἶναι καὶ ἄφθεγκτον οὐδὲ φαντασίᾳ διανοίας ληπτὸν εἶναί φασιν· αὐτὸ δὲ τοῦτο καθ΄ ὃ θεὸν ὀνομάζομεν͵ Ἐλωεὶμ καλοῦσι͵ παρὰ τὸ ἤλ͵ ὡς ἔοικε· τοῦτο δ΄ ἑρμηνεύουσιν ἰσχὺν καὶ δύναμιν· ὥστ΄ εἶναι τοῦ θεοῦ τοὔνομα παρ΄ αὐτοῖς ἀπὸ τῆς ἀμφ΄ αὐτὸν δυνάμεώς τε καὶ ἰσχύος ἐπιλελογισμένον͵ δι΄ ἧς νοεῖται παντοδύναμος καὶ πάντα ἰσχύων͵ ὡς ἂν τὰ πάντα συστησάμενος. [...] Ἐπεὶ καὶ τῶν ἑπτὰ φωνηέντων τὴν ἐπὶ ταὐτὸ σύνθεσιν μιᾶς τινος ἀπορρή του προσηγορίας περιέχειν φασὶν ἐκφώνησιν, ἣν διὰ τεσσάρων στοιχείων παῖδες Ἑβραίων σημειούμενοι ἐπὶ τῆς ἀνωτάτω τοῦ θεοῦ δυνάμεως κατατάττουσιν, ἄλεκτόν τι τοῖς πολλοῖς καὶ ἀπόρρητον τοῦτ΄ εἶναι παῖς παρὰ πατρὸς εἰληφότες. Καὶ τῶν παρ΄ Ἕλλησι δὲ σοφῶν οὐκ οἶδ΄ ὁπόθεν τις τοῦτο μαθὼν ᾐνίξατο, ὧδέ πη δι΄ ἐπῶν φήσας· ἑπτά με φωνήεντα θεὸν μέγαν ἄφθιτον αἰνεῖ γράμματα͵ τὸν πάντων ἀκάματον πατέρα. Εἰμὶ δ΄ ἐγὼ πάντων χέλυς ἄφθιτος͵ ἣ τὰ λυρώδη ἡρμοσάμην δίνης οὐρανίοιο μέλη». (Ευσέβιος ο Καισαρείας, Ευαγγελική Προπαρασκευή 11.6.20, 36, 37)
↑ Ο Ευσέβιος ο Καισαρείας στις αρχές του 4ου αιώνα αναφέρει συγκεκριμένα: «Ιστορεῖ δὲ τὰ περὶ Ἰουδαίων ἀληθέστατα, ὅτι καὶ τοῖς τόποις καὶ τοῖς ὀνόμασιν αὐτῶν τὰ συμφωνότατα, Σαγχουνιάθων ὁ Βηρύτιος, εἰληφὼς τὰ ὑπομνήματα παρὰ Ἱερομβάλου τοῦ ἱερέως θεοῦ Ἰευώ». (Ευσέβιος ο Καισαρείας, Ευαγγελική Προπαρασκευή 1.9.21, διαθέσιμο στα αγγλικά εδώ στον ιστότοπο tertullian.org)
↑
Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς αναφέρει ότι το τετραγράμματο όνομα του Θεού "λέγεται Ιαουέ" και το ερμηνεύει ως "ο Ων και ο Εσόμενος", δηλαδή "Εκείνος που Είναι και Εκείνος που θα Είναι". Συγκεκριμένα, στο έργο του Στρωματείς αναφέρει: «Πάλιν τὸ παραπέτασμα τῆς εἰς τὰ ἅγια τῶν ἁγίων παρόδου, κίονες τέτταρες αὐτόθι, ἁγίας μήνυμα τετράδος διαθηκῶν παλαιῶν, ἀτὰρ καὶ τὸ τετράγραμμον ὄνομα τὸ μυστικόν, ὃ περιέκειντο οἷς μόνοις τὸ ἄδυτον βάσιμον ἦν· λέγεται δὲ Ἰαουε, ὃ μεθερμηνεύεται ὁ ὢν καὶ ὁ ἐσόμενος. Καὶ μὴν καὶ καθʼ Ἕλληνας θεὸς τὸ ὄνομα τετράδα περιέχει γραμμάτων». (Στρωματείς 5.6.34.5, στα αγγλικά εδώ, στον ιστότοπο της Christian Classics Ethereal Library)
Ο αναθεματισθείς μετά θάνατον Ωριγένης, στο σχολιολόγιό του Εις Ψαλμούς, αναφέρει ότι το "Κύριος" αποτελεί μετάφραση της εβραϊκής λέξης Αδωνάι ενώ η λέξη "Κύριος" είχε χρησιμοποιηθεί για να υποκαταστήσει το εβραϊκό τετραγράμματο που το καταγράφει ως Ιαή (Ιεχωβά/Γιαχβέ). Επίσης, ο Ωριγένης κάνει φανερό ότι ως τις ημέρες του υπήρχαν χειρόγραφα των Εβραϊκών Γραφών στην ελληνική γλώσσα που περιείχαν το τετραγράμματο με αρχαίους εβραϊκούς χαρακτήρες: «Διὸ λέγεται ταῦτα αὐτοὺς πεποιηκέναι "κατὰ τοῦ Κυρίου καὶ κατὰ τοῦ Χριστοῦ αὐτοῦ". Οὐκ ἀγνοητέον δὲ περὶ τοῦ ἐκφωνουμένου παρὰ μὲν ῞ελλησι τῇ "Κύριος" προσηγορίᾳ, παρὰ δὲ Ἑβραίοις τῇ "Ἀδωναΐ". Δέκα γὰρ ὀνόμασι παρ΄ Ἑβραίοις ὀνομάζεται ὁ Θεὸς, ὧν ἐστιν ἓν τὸ "Ἀδωναῒ", καὶ ἑρμηνεύεται "Κύριος". Καὶ ἔστιν ὅπου λέγεται τὸ "Ἀδωναῒ" παρ΄ Ἑβραίοις, καὶ παρ΄ ῞ελλησι "Κύριος", τῆς λέξεως τῆς γεγραμμένης ἐν τῇ Γραφῇ τοῦτο ἀπαγγελλούσης. ῎εστι δὲ ὅτε τὸ Ἰαὴ κεῖται, ἐκφωνεῖται δὲ τῇ "Κύριος" προσηγορίᾳ παρ΄ ῞ελλησι, ἀλλ΄ οὐ παρ΄ Ἑβραίοις, ὡς ἐν τῷ "Αἰνεῖτε τὸν Κύριον, ὅτι ἀγαθὸς ψαλμός". Κύριον γὰρ ἐνθάδε ἀντὶ τοῦ Ἰαὴ εἴρηκεν. Καὶ ἔστιν ἡ ἀρχὴ τοῦ ψαλμοῦ παρ΄ Ἑβραίοις "Ἀλληλούϊα"· ἔστι δέ τι τετραγράμματον ἀνεκφώνητον παρ΄ αὐτοῖς, ὅπερ καὶ ἐπὶ τοῦ πετάλου τοῦ χρυσοῦ τοῦ ἀρχιερέως ἀναγέγραπται, καὶ λέγεται μὲν τῇ "Ἀδωναῒ" προσηγορίᾳ, οὐχὶ τούτου γεγραμμένου ἐν τῷ τετραγραμμάτῳ· παρὰ δὲ ῞ελλησι τῇ "Κύριος" ἐκφωνεῖται. Καὶ ἐν τοῖς ἀκριβεστέροις δὲ τῶν ἀντιγράφων Ἑβραίοις χαρακτῆρσι κεῖται τὸ ὄνομα, Ἑβραϊκοῖς δὲ οὐ τοῖς νῦν, ἀλλὰ τοῖς ἀρχαιοτάτοις. Φασὶ γὰρ τὸν ῎εσδραν ἐν τῇ αἰχμαλωσίᾳ ἑτέρους αὐτοῖς χαρακτῆρας παρὰ τοὺς προτέρους παραδεδωκέναι. Τούτων δὲ ὑπεμνήσθημεν, ἐπεὶ τὸ τετραγράμματον ὡς "Κύριος" κεῖται ἐν τῷ "Ἀλλ΄ ἢ ἐν νόμῳ Κυρίου"· καὶ ἐν τῷ "῞οτι γινώσκει Κύριος ὁδὸν δικαίων"· καὶ νῦν "Κατὰ τοῦ Κυρίου καὶ κατὰ τοῦ Χριστοῦ αὐτοῦ"». (Σχόλια εις τους Ψαλμούς 12.1104.5-33)
Επίσης, στο έργο του Κατά Κέλσου (Contra Celsum), ο Ωριγένης αναφέρεται στο όνομα του Θεού στις μορφές Ιαώ και Ιά (προφανής αναφορά στο Γιαχ) το οποίο εμφανίζεται "στις Εβραϊκές Γραφές": «Χρὴ μέντοι εἰδέναι ὅτι οἱ ταῦτα συνταξάμενοι, οὔτε τὰ μαγείας νοήσαντες οὔτε τὰ τῶν θείων γραφῶν διακρίναντες, πάντ΄ ἔφυραν· ἀπὸ μὲν μαγείας τὸν Ἰαλδαβαὼθ λαβόντες καὶ τὸν Ἀσταφαιὸν καὶ τὸν Ὡραῖον, ἀπὸ δὲ τῶν ἑβραϊκῶν γραφῶν τὸν Ἰαὼ ἢ Ἰὰ παρ΄ Ἑβραίοις ὀνομαζόμενον καὶ τὸν Σαβαὼθ καὶ τὸν Ἀδωναῖον καὶ τὸν Ἐλωαῖον. Τὰ δὲ ἀπὸ τῶν γραφῶν ληφθέντα ὀνόματα ἐπώνυμά ἐστι τοῦ αὐτοῦ καὶ ἑνὸς θεοῦ· ὅπερ μὴ συνέντες οἱ ἐχθροὶ θεῷ͵ ὡς καὶ αὐτοὶ ὁμολογοῦσιν͵ ᾠήθησαν ἄλλον μὲν εἶναι τὸν Ἰαὼ ἕτερον δὲ τὸν Σαβαὼθ καὶ τρίτον παρὰ τοῦτον τὸν Ἀδωναῖον͵ ὃν λέγουσιν αἱ γραφαὶ Ἀδωναΐ͵ καὶ ἄλλον τὸν Ἐλωαῖον͵ ὃν οἱ προφῆται ὀνομάζουσιν ἑβραϊστὶ Ἐλωαΐ». (Κατά Κέλσου 6.32.15-26)
Ο Επιφάνιος Σαλαμίνος, στα τέλη του 4ου αιώνα, αναφέρθηκε στο έργο του Πανάριον (γνωστό και ως Κατά Αιρέσεων) σε ένα Γνωστικό σύστημα αρχόντων-θεοτήτητων στο οποίο περιλαμβάνεται μεταξύ άλλων ο Ιαώ. «Τὰ δὲ τῶν μειζόνων κατ΄ αὐτοὺς ἀρχόντων ὀνόματα ταῦτα εἶναι λέγουσι, πολλοὺς λέγοντες· ἐν μὲν τῷ πρώτῳ οὐρανῷ εἶναι τὸν Ἰαὼ ἄρχοντα, καὶ ἐν τῷ δευτέρῳ φησὶν εἶναι τὸν Σακλᾶν ἄρχοντα τῆς πορνείας͵ ἐν δὲ τῷ τρίτῳ τὸν Σὴθ ἄρχοντα͵ ἐν δὲ τῷ τετάρτῳ εἶναί φησι τὸν Δαυίδην. τέταρτον γὰρ ὑποτίθενται οὐρανὸν καὶ τρίτον, πέμπτον δὲ ἄλλον οὐρανόν, ἐν ᾧ φασιν εἶναι τὸν Ἐλωαῖον τὸν καὶ Ἀδωναῖον. ἐν δὲ τῷ ἕκτῳ φασὶν εἶναι οἱ μὲν τὸν Ἰαλδαβαώθ͵ οἱ δὲ τὸν Ἠλιλαῖον. ἄλλον δὲ ἕβδομον οὐρανὸν ὑποτίθενται, ἐν ᾧ λέγουσιν εἶναι τὸν Σαβαώθ· ἄλλοι δὲ λέγουσιν οὐχί, ἀλλ΄ ὁ Ἰαλδαβαώθ ἐστιν ἐν τῷ ἑβδόμῳ. ἐν δὲ τῷ ὀγδόῳ οὐρανῷ τὴν Βαρβηλὼ καλουμένην καὶ τὸν πατέρα τῶν ὅλων καὶ κύριον τὸν αὐτὸν αὐτοπάτορα καὶ Χριστὸν ἄλλον αὐτολόχευτον καὶ Χριστὸν τοῦτον τὸν κατελθόντα καὶ δείξαντα τοῖς ἀνθρώποις ταύτην τὴν γνῶσιν, ὃν καὶ Ἰησοῦν φασιν». (Πανάριον [Κατά Αιρέσεων] 1.286.24-287.13) Η Καθολική Εγκυκλοπαίδεια αναφέρει σχετικά: «Ο Ιαώ (πιθανώς προέρχεται από το Ιαχού ή Ιαχβέ, αλλά επίσης πιθανό να προέρχεται από την μαγική κραυγή ιάω στα μυστήρια) είναι ο Δίας [...] Αυτή η σύγχυση, όμως, προήλθε από το γεγονός ότι τουλάχιστον πέντε από τους εφτά άρχοντες είχαν ονόματα του Θεού που χρησιμοποιούνται στην Παλαιά Διαθήκη —Ελ Σανταΐ, Αδωνάι, Ελοχίμ, Ιεχωβά, Σαβαώθ». (Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα "Γνωστικισμός", διαθέσιμο εδώ, στον ιστότοπο newadvent.org.
Ο Επιφάνιος, πιο κάτω στο ίδιο έργο του, αναφέρεται στις εξελληνισμένες Σαμαρειτικές μορφές Ιά (αντίστοιχο του Γιαχ) και Ιαβέ, τις οποίες μεταφράζει αντίστοιχα ως «Κύριος» και «ὃς ἦν καὶ ἔστιν ὁ ἀεὶ ὤν», δηλαδή «Εκείνος που Ήταν και Είναι από πάντοτε»: «Νομίζοντες ὄνομα εἶναι [τοῦ] θεοῦ τινὸς τὸ Σαβαώθ, ὡς ἤδη καὶ ἐν ταῖς πρότερον αἱρέσεσι διὰ πλάτους ἡμῖν πεπραγμάτευται περὶ ἑρμηνείας τοῦ Σαβαὼθ καὶ ἄλλων ὀνομασιῶν, τοῦ τε Ἠλὶ καὶ τοῦ Ἐλωείμ, τοῦ τε ῍Ηλ καὶ τοῦ Σαδδαῒ τοῦ τε Ἐλλιὼν τοῦ τε Ραββωνὶ τοῦ τε Ἰὰ τοῦ τε Ἀδωναῒ τοῦ τε Ἰαβέ, ὡς ὀνομασίαι εἰσὶ δοξολογιῶν ἅπασαι ἑρμηνευόμεναι καὶ οὐκ ὀνόματά ἐστι θετὰ ὡς εἰπεῖν τῇ θεότητι, ἅτινα καὶ ἐνταυθοῖ σπουδασθήσονται ἑρμηνευθέντα κεῖσθαι· τὸ ῍Ηλ θεός, τὸ Ἐλωεὶμ θεὸς ἀεί, τὸ Ἠλὶ θεός μου, τὸ Σαδδαῒ ὁ ἱκανός, τὸ Ραββωνὶ ὁ κύριος, τὸ Ἰὰ κύριος, τὸ Ἀδωναῒ ὁ ὢν κύριος, τὸ Ἰαβὲ ὃς ἦν καὶ ἔστιν ὁ ἀεὶ ὤν, ὡς ἑρμηνεύει τῷ Μωυσῇ ὁ ὢν ἀπέσταλκέ με, ἐρεῖς πρὸς αὐτούς, καὶ τὸ Ἐλλιὼν ὕψιστος, καὶ τὸ Σαβαὼθ δυνάμεων ἑρμηνεύεται. κύριος οὖν Σαβαὼθ κύριος τῶν δυνάμεων. πάντῃ γὰρ κύριος πρόσκειται ὅπου τοῦ Σαβαὼθ ὄνομα λέγει ἡ γραφή· ἡ γὰρ γραφὴ οὐ μόνον ἐκφωνεῖ λέγουσα· εἶπέ μοι Σαβαὼθ ἢ ἐλάλησε Σαβαώθ, ἀλλὰ εὐθὺς λέγει κύριος Σαβαώθ. οὕτως γὰρ ἡ Ἑβραῒς φάσκει Ἀδωναῒ Σαβαώθ͵ ὅπερ ἑρμηνεύεται κύριος τῶν δυνάμεων». (Πανάριον [Κατά Αιρέσεων] 2.86.4-20)
Σε έργο που συνέγραψε στα μέσα του 5ου αιώνα, ο Θεοδώρητος σχολιάζοντας το εδάφιο Έξοδος 6:3 αναφέρει ότι το τετραγράμματο οι Σαμαρείτες το πρόφεραν Ιαβέ» ενώ οι Εβραίοι Ιά (προφανώς αφορά την συντομευμένη μορφή Γιαχ): «Τί ἐστι, τὸ ὄνομά μου Κύριος οὐκ ἐδήλωσα αὐ τοῖς; Διδάσκει πόσης αὐτὸν καὶ τιμῆς καὶ εὐμενείας ἠξίωσεν, ὃ γὰρ τοῖς πατριάρχαις οὐκ ἐδήλωσεν ὄνομα, τοῦτο αὐτῷ δῆλον ἐποίησεν· ἔφη γὰρ πρὸς αὐτόν, ἐγώ εἰμι ὁ ὤν. τοῦτο δὲ παρ΄ ἑβραίοις ἄφραστον ὀνομάζεται· ἀπείρηται γὰρ αὐτοῖς τοῦτο διὰ τῆς γλώττης προφέρειν, γράφεται δὲ διὰ τῶν τεσσάρων στοιχείων· διὸ καὶ τετράγραμμον αὐτὸ λέγουσι. τοῦτο καὶ τῷ πετάλῳ ἐπεγέγραπτο τῷ χρυσῷ, ὃ τῷ μετώπῳ τοῦ ἀρχιερέως ἐπετίθετο τῇ ταινίᾳ τῆς κεφαλῆς προσδεσμούμενον. καλοῦσι δὲ αὐτὸ σαμαρεῖται μὲν Ἰαβέ, ἰουδαῖοι δὲ Ἰά». (Θεοδώρητος, Ερωτήσεις εις την Οκτάτευχον 112.9-18)
Επίσης, ο Θεοδώρητος αναφέρεται στην μορφή Ιά (Γιαχ) ως απόδοση της έκφρασης αλληλούια: «Ἀλληλούϊα. Ἐνταῦθα σαφῶς ἐδιδάχθημεν τοῦ ἀλληλούϊα τὴν ἑρμηνείαν. Τὸ γὰρ Αἰνεῖτε τὸν Κύριον, Ἀλληλούϊα ὁ Ἑβραῖος λέγει· ὁ δὲ Σύμμαχος καὶ ἀνερμήνευτον αὐτὸ εἴασε· λέγει δὲ οὕτως, Ἀλληλούϊα, ὅτι ἀγαθὸς ψαλμός. Ὁ δὲ Θεοδοτίων, Αἰνεῖτε τὸν Ἰά· αἰνεῖν καὶ οὗτος τοίνυν ὁ ψαλμὸς παρακελεύεται». (Θεοδώρητος, Ερμηνεία εις τους Ψαλμούς 80.1977.48-1980.5 [στον Ψαλμό 140])
Τον 9ο αιώνα επί αυτοκρατορίας Μιχαήλ Γ΄, ο Βυζαντινός χρονικογράφος Γεώργιος Μοναχός αναφέρεται στο τετραγράμματο, «τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ» «τοῦ παντὸς Δημιουργόν τε καὶ Κύριον» το οποίοι επιγραφόταν στο τουρμπάνι του Αρχιερέα του λαού Ισραήλ, αναφέροντας ότι οι μεν Σαμαρίτες το πρόφεραν Ιαβέ οι δε Ιουδαίοι Αειά: «Επὶ δὲ τὴν κεφαλὴν ἐφόρει τελαμῶνα χρυσώνυμον ὁ ἀρχιερεὺς ἤτοι μίτραν καὶ κίδαριν λεγομένην, ἐν ᾗ πέταλον χρυσοῦν ἐπέκειτο πρὸς τὸ μέτωπον αὐτοῦ, ἐν ᾧ γράμμασιν ἱεροῖς τοῦ Θεοῦ τὸ ὄνομα ἐντετύπωτο, Μωϋσέα λέγων· «Ἐγώ εἰμι ὁ ὤν». Τοῦτο δὲ καθὼς αὐτὸς ἐδήλου τὴν ὀνομασίαν ταύτην͵ πρὸς παρ΄ Ἑβραίοις ἄφραστον ὀνομάζεται· ἀπείρητον γὰρ αὐτοῖς τοῦτο διὰ γλώττης προσφέρειν. Γράφεται δὲ διὰ τῶν τεσσάρων στοιχείων͵ ὅθεν καὶ τετράγραμμον αὐτὸ λέγουσιν. Καλοῦσι δὲ αὐτὸ Σαμαρεῖται μὲν ΙΑΒΕ, Ἰουδαῖοι δὲ ΑΕΙΑ. Τῆς οὖν ἱερατικῆς ἐσθῆτος ἡ τετράριθμος χροιὰ σύμβολον τῶν τεσσάρων ἐτύγχανε στοιχείων͵ ἐξ ὧν τὰ πάντα συνέστηκεν͵ ἅπερ ὁ ἀρχιερεὺς μυστικῶς τε καὶ συμβολικῶς περιβαλλόμενος͵ καὶ εἰς τὰ ἅγια εἰσερχόμενος δι΄ αὐτῶν ὑπὲρ τοῦ κόσμου τὸν τοῦ παντὸς Δημιουργόν τε καὶ Κύριον ἐξιλεοῦτο. [...] ἔχοντα καὶ τὸ χρυσοῦν ἐπ΄ αὐτῆς ἔλασμα͵ ᾧ τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ ἐπεγέγραπτο». (Γεώργιος Μοναχός ο αποκαλούμενος και Αμαρτωλός, Χρονικόν Σύντομον [Chronicon Breve] 110.72.16-29, 51-73)
Για τη μορφή 'Ιεβέ βλέπε το λήμμα «Ιαβέ» του Νεώτερου Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού Ήλιος, Τόμ. 9ος, σελ. 745.
↑ Πηγή: Matthew Henry's Commentary on the Whole Bible, Τόμ. 1ος (Γένεση έως Δευτερονόμιο), διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ, στον ιστότοπο Christian Classics Ethereal Library.
↑
«Ο Θεός, καθώς αποκαλύπτει τον εαυτό του, διακύρυξε το όνομά Του —Ιεχωβά, Ιεχωβά συγχωρητικός και ελεήμων. [...] Ιεχωβά είναι το προσωπικό όνομα του Θεού του Ισραήλ. [...] Ο δεισιδαιμονικός φόβος ήταν η αιτία που έπαψε να χρησιμοποιείται. [...] Η δεισιδαιμονική ευλάβια [για το όνομα Ιεχωβά] του ύστερου Ιουδαϊσμού έγινε εμφανής με διάφορους τρόπους. [...] Σταδιακά απέφευγαν να χρησιμοποιούν το όνομα εντελώς, και η λέξη Αδωνάι, [δηλ.] Κύριος, το αντικατέστησε. [...] Καθώς οι Ιουδαίοι αναγνώστες το αντικαθιστούσαν με το όνομα Αδωνάι, αυτό μεταδόθηκε στη μετάφραση των Εβδομήκοντα ως κύριος, και στις σύγχρονες μεταφράσεις ως ΚΥΡΙΟΣ». (Charles Briggs, Stewart Salmond & Andrew Bruce Davidson, The Theology of the Old Testament, 1904, σελ. 36, 39, 48)
«Έγινε συνήθεια κατά την ανάγνωση των Γραφών να αντικαθίσταται με το Αδωνάι (Κύριος) το θεϊκό όνομα Ιεχωβά, το οποίο αντιμετωπιζόταν με δεισιδαιμονικό δέος». (William Henry Green, General introduction to the Old Testament, 1899, σελ. 148)
«Το Ταλμούδ απαγορεύει τη χρήση του ιερού ονόματος "Ιεχωβά", με εξαίρεση σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις στις οποίες μάλιστα θα έπρεπε να προφέρεται με τόσο χαμηλή φωνή ώστε οι παρόντες να μην μπορούν να το αναγνωρίσουν. Έτσι επιτρεπόταν να προφέρεται στην υπηρεσία στο ναό, κατά την ιερατική ευλογία, στην οποία εμφανίζεται τρεις φορές. Ο αρχιερέας, την ημέρα του εξιλασμού, επιτρεπόταν να το προφέρει με χαμηλή φωνή. Αυτή η απαγόρευση ανάγεται στον Ραββί Συμεών τον Δίκαιο, ο οποίος έζησε τον τρίτο αιώνα προ Χριστού. Οι ιερείς και οι γραμματείς είχαν λάβει την εντολή να προφέρουν τη λέξη "Αδωνάι", [δηλ.] "Κύριος"—όταν έφταναν στο κείμενο στη λέξη "Ιεχωβά" και αυτό συνέβαινε υπό την απειλή αυστηρών τιμωριών. Στο Ταλμούδ, ο Αββά Σαούλ αρνείται ότι θα έχει οποιαδήποτε θέση στη μελλονική ζωή εκείνος που θα τολμήσει να προφέρει τη λέξη. Υποτίθεται ότι δεν ξανάπροφέρθηκε ποτέ από Ιουδαίο μετά την καταστροφή του ναού το 70 μ.Χ. Η απαγόρευση βασίζεται σε παρανόηση του Λευιτικού 24:16: "Και εκείνος που βλασφήμισε το όνομα Ιεχωβά, οπωσδήποτε πρέπει να θανατωθεί", όπως αναφέρεται στο Εβραϊκό. Το Έξοδος 3:15 αναφέρεται επίσης σε υποστήριξη της απαγόρευσης. [...] Ενώ αποδοκιμάζουμε εντελώς τη δεισιδαιμονία και την παρερμηνεία που απέτρεπαν τους Ιουδαίους να προφέρουν το ιερό διαθηκικό όνομα του Κυρίου, το οποίο δόθηκε με ειδική θεϊκή αποκάλυψη και γράφτηκε με θεόπνευστη κατεύθυνση 6.823 φορές στην Αγία Γραφή, δεν μπορούμε να μην θαυμάσουμε την ευλάβεια την οποία ένιωθαν οι ευσεβείς Ιουδαίοι για τον Θεό του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ και για το άγιο όνομά Του». (Peter Christopher Nelson, Word studies in Biblical Hebrew, Aramaic, Greek and Latin, Southwestern Press, 1941, σελ. 35, 36, 40)
↑ «Ο τρόπος σκέψης [των Ιουδαίων της Διασποράς] άλλαξε, και χωρίς να υπάρξει οποιαδήποτε αποδυνάμωση του εθνικού χαρακτήρα τους αναπτύχθηκε μεταξύ [των μελών] της Διασποράς μια νέα μορφή σκέψης και φιλολογίας, στην οποία τα ιουδαϊκά και ελληνικά στοιχεία αναμείχθηκαν με παράξενο τρόπο. Σε κάποιον βαθμό αυτές οι επιρροές που επέδρασαν στη Διασπορά μεταδόθηκαν από τα μέλη της στους Ιουδαίους της Παλαιστίνης, αλλά η επιρροή που άσκησαν οι Έλληνες ήταν αναμφίβολα καταλυτική. Σε όποιον βαθμό κι αν ένιωσαν οι Παλαιστίνιοι Ιουδαίοι την επιρροή της Αλεξάνδρειας, η εικόνα που παρουσίαζαν τόσες χιλιάδες άνδρες και γυναίκες οι οποίοι ήταν αδιάφοροι για τον Ιεχωβά και τον [Μωσαϊκό] Νόμο· η ειδωλολατρεία με όλα τα συνεπακόλουθα έθιμα· η περιφρόνηση για το Σάββατο και τα ιουδαϊκά έθιμα· ακόμη και η περιστασιακή εφαρμογή της περιτομής ή η σίγαση της διακήρυξης του προσηλυτισμού· [...] συνέβαλαν [... στο] να γίνουν πιο ζηλωτές για την πίστη τους». (Shailer Mathews, A History of the New Testament Times in Palestine 175 B.C.-70 A.D., The MacMillan Company, 1929, σελ. 158)
↑ David Noel Freedman, Allen C. Myers & Astrid B. Beck, Eerdmans Dictionary of the Bible, Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 2000, σελ. 1020.
↑ Το βιβλίο Σοφία Σολομώντος, αναφέρει το Τετραγράμματο ως «τὸ ἀκοινώνητον ὄνοµα», το όνομα δηλαδή που δεν είναι δυνατόν να κοινωνηθεί, να μεταδοθεί. (Σοφία Σoλoμώντος 14:21)
↑
Ο Ψευδο-Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης στο έργο του Περί Θείων Ονομάτων (De Divinis Niminibus 198.4), γύρω στο 540 Κ.Χ., αναφέρει: «Καὶ διὰ γνώσεως ὁ θεὸς γινώσκεται καὶ διὰ ἀγνωσίας. Καὶ ἔστιν αὐτοῦ καὶ νόησις καὶ λόγος καὶ ἐπιστήμη καὶ ἐπαφὴ καὶ αἴσθησις καὶ δόξα καὶ φαντασία καὶ ὄνομα καὶ τὰ ἄλλα πάντα͵ καὶ οὔτε νοεῖται οὔτε λέγεται οὔτε ὀνομάζεται».
«Οι εκκλησιαστικοί Πατέρες και οι Ραβίνοι συγγραφείς είναι σύμφωνοι παρουσιάζοντας το όνομα Ιεχωβά ως άρρητο. Όσον αφορά στους Πατέρες, αρκεί να παρατηρήσουμε εκφράσεις όπως: "Όνομα άρρητον", "άφραστον", "άλεκτον", "άφθεγγτον", "ανεκφώνητον", "απόρρητον" και "ρηθήναι μη δυνάμενον", "μυστικόν"». (The Catholic Encyclopedia, τομ. 8ος, 1910, New York: Robert Appleton Company, διαθέσιμο εδώ) «Δεν μπορεί κανένα όνομα να εκφράσει τον Θεό· γι' αυτό οι άγιοι Πατέρες ονομάζουν τον Θεό "άρρητο"». (Ιουστίνος) «Ακατονόμαστος». (Γρηγόριος Θεολόγος) «Ανονόμαστος». (Τατιανός) «Ανέκφραστος». (Ευσέβιος, Ειρηναίος «inenarrabilis»). Και ο άγιος Ιουστίνος λέει ότι «είναι πολύ ανόητο να νομίσει κάποιος ότι μπορεί με ένα όνομα να εκφράσει τον Θεό». (Α' Απολογία, 11). Αφού ο Θεός είναι ακατάληπτος κατά την ουσία Του, δεν μπορεί να έχει όνομα και γι' αυτό είναι «ανώνυμος». (Διονύσιος Αρεοπαγίτης) Φούντας Ιερεμίας, Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης: Έξοδος, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, σελ. 31
↑ Πηγή: Sämtliche Schriften. Zwanzigster Theil, welcher die Schrieften, Johann Georg Walch, Μαγδεμβούργο, 1747, στ. 2528, 2564, 2565.
↑ The New York Times, 25 Απριλίου 1997, «Book Burning That Worked» (Κάψιμο Βιβλίων που Έφερε Αποτελέσματα).
↑ Βλέπε για παράδειγμα το έργο του Σχολιολόγιο στον Ιεζεκιήλ στον ιστότοπο της Christian Classics Ethereal Library (ccel.org).
↑ Πηγή: The Universal Spectator, 19 Μαρτίου 1743. Παρατίθεται εδώ, στον ιστότοπο sarasotachoralsociety.org.
↑ Το Φιλοσοφικό Λεξικό του Βολταίρου αναφέρει: «ΙΕΧΩΒΑ, το αρχαίο όνομα του Θεού. [...] Όλα τα έθνη το προφέρουν ιε και όχι ζε [σημ. καθώς στα γαλλικά το "Jeová", προφέρεται Ζεοβά]. Αυτό το ιερό όνομα σχηματιζόταν από τα φωνήεντα ι, ε, ο, ου [σημ. ή β (w)] στη σειρά. Κάποιοι το πρόφεραν ιε, εχ με δασεία προφορά, ι, ε, ο, βα». Το λεξικογραφικό αυτό έργο του Βολταίρου μπορεί να βρεθεί στην αγγλική έκδοση The Works of Voltaire, A Contemporary Version (New York: E.R. DuMont, 1901) εδώ, στον ιστότοπο του Πανεπιστημίου της Αδελαΐδας, και εδώ, στην The Online Library of Liberty.
↑ Σε απόσπασμα του έργου του Σπινόζα Θεολογικό-Πολιτική Πραγματεία αναφέρει: «Πρέπει να σημειώσουμε ότι η λέξη Ιεχωβά είναι η μοναδική που μπορεί να βρεθεί μέσα στη Γραφή με την έννοια της απόλυτης ουσίας του Θεού, χωρίς να αναφέρεται σε δημιουργήματα». (Μπαρούχ Σπινόζα, Tractatus Theologico-politicus, Μέρος 3ο, Κεφάλαιο 8ο «Παρουσιάζεται ότι η Γραφή διδάσκει μόνο πολύ απλά δόγματα, τέτοια που να αρκούν για την ορθή διαγωγή», διαθέσιμο στο ιντερνέτ εδώ, στον ιστότοπο fullbooks.com)
↑ Το απόσπασμα προέρχεται από το έργο του Νεύτωνα Η Καταγωγή των Θρησκειών και βρίσκεται διαθέσιμο στο ιντερνέτ εδώ, στον ιστότοπο του The Newton Project. Βλέπε, επίσης, έργα του Ισαάκ Νεύτων στα οποία εμφανίζεται το όνομα Ιεχωβά (έργα/χειρόγραφα The Original of Religions, Theological Notebook, Yahuda, Keynes, Babson) στον ιστότοπο The Newton Project. Μάλιστα, αναφέρεται ότι ο Νεύτων χρησιμοποιούσε έναν μεταγραμματισμό του ονόματός του στα λατινικά, ο οποίος περιλάμβανε το θεϊκό όνομα Ιεχωβά: Isaacus Neuutonus - Ieova Sanctus Unus. (Βλέπε πηγή του Εθνικού Πανεπιστημιού του Μεξικό). Επίσης, Newton on Mathematics and Spiritual Purity, 2003, Ayval Leshem.
↑ Στο ίντερνετ είναι διαθέσιμη αυτή η επιστολή του Ναπολέοντα εδώ, στον ιστότοπο της mideastweb.org. Βλέπε επίσης A History of Israel: From the Rise of Zionism to Our Time (Howard M. Sachar, 1996), σελ. 22.
↑ Για παράδειγμα, στο έργο του The Bible History, Old Testament (Η Ιστορία της Βίβλου, Παλαιά Διαθήκη) Τόμ. 1, κεφ. 7, αναφέρει: «Στα Εβραϊκά δύο όροι χρησιμοποιούνται κυρίως για τον Θεό: ο ένας όρος, Ελοχίμ, αναφέρεται στη δύναμή Του ως Άρχοντα και Κυρίου· ο άλλος όρος, Ιεχωβά, αναφέρεται στον χαρακτήρα Του ως Θεού διαθήκης».
↑ Βλέπε Joseph Rabinowitz and the Messianic Movement: The Herzl of Jewish Christianity (Kai Kjaer-Hansen, 1994, Eerdmans Publications) και σχετική αναφορά εδώ. Επίσης εδώ υπάρχει ένα ενδιαφέρον σχετικό απόσπασμα από το περιοδικό The Gospel Herald του 1903 και μια σύντομη βιογραφία του εδώ. Στην ταφόπλακα του μνημείου του χαράχτηκαν σύμφωνα με την επιθυμία του τα εξής: «Ένας Ισραηλίτης που πίστευε στον Ιεχωβά και τον Χρισμένο Του, τον Γεσούα από την Ναζαρέτ, τον Βασιλιά των Ιουδαίων, Τζόζεφ, γιος του Ντέιβιντ, Ραμπίνοβιτς» (Your People Shall Be My People, σελ. 135, Don Finto, 2001).
↑ Για τον Γκίνσμπουργκ βλέπε σύντομη βιογραφία του εδώ, όπου περιλαμβάνεται η αναφορά του στον «Ιεχωβά ο Οποίος είναι ο Ένας και το Όνομα του είναι Ένα», εδώ και εδώ[νεκροί σύνδεσμοι]. Έργα του είναι, μεταξύ άλλων, Τα Οράματα και οι Προφητείες του Ζαχαρία και Ο Υπηρέτης του Ιεχωβά.
↑ Ραβίνος Χάρι Γουάτον (Harry Waton), Committee for the Preservation of the Jews, Νέα Υόρκη, 1939, διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ.
↑ Μάλιστα η αντιεβραϊκή αυτή σταυροφορία εξελίχθηκε σύμφωνα με ένα έντυπο της Ένωσης Γερμανών Χριστιανών σε μάχη με «στρατηγό των Χριστό που ηγείται εναντίον του Ιεχωβά». (Betrayal: German Churches and the Holocaust, Robert P. Ericksen & Susannah Heschel, 1999, Augsburg Fortress Publishers, σελ. 47, 56.)
↑ Βλέπε και σχετική σελίδα στον ιστότοπο www.divinename.no.
↑ Το έργο Tancred or The New Crusade είναι διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ, στον ιστότοπο του Gutenberg Project. Επίσης, βλέπε το έργο του Μπ. Ντιζραέλι Alroy or The Prince of the Captivity εδώ.
↑ Εθνική Ινδική εφημερίδα The Hindu, Κυριακή 1 Φεβρουαρίου 2004.
↑ Βλέπε τα έργα του Μαρξ Το Κεφάλαιο [1], Quid Pro Quo και Η Αγία Οικογένεια.
↑ Βλέπε το έργο του Ο Θεός και το Κράτος κεφ. 3.
↑ Βλέπε για παράδειγμα το έργο του Το Νόημα του Χριστιανισμού: Μέρος 1ο. Το Πραγματικό ή Ανθρωπολογικό Νόημα της Θρησκείας, κεφ. XI, Η Σημασία της Δημιουργίας στον Ιουδαϊσμό.
↑ Βλέπε το έργο του Η Φιλοσοφία της Φτώχειας, κεφ. 8. Μάλιστα δεν είχε διστάσει να χαρακτηρίσει τον εαυτό του «προσωπικό εχθρό του Ιεχωβά» (βλέπε σχόλιο του Φρίντριχ Ένγκελς στο έργο του Προυντόν).
↑ Βλέπε το έργο του Η Διδασκαλία του Μαρξ και η Ιστορική της Σημασία, διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ.
↑ Για παράδειγμα, σε μια επιστολή του, σχολιάζοντας τον σφαγιασμό των αθώων στον πόλεμο, αναφέρει ότι «ο αρχαίος Ιεχωβά είναι ακόμη μακριά». (Encyclopædia Britannica 2006 Ultimate Reference Suite DVD λήμμα "Αϊνστάιν Άλμπερτ", διαθέσιμη πηγή στο ίντερνετ και εδώ)
↑ Βλέπε επιστολή του Προέδρου των ΗΠΑ Αϊζενχάουερ όπου γίνεται αναφορά στο πρόγραμμα αυτό (Νοέμβριος 1953).
↑ Στον ιστότοπο της εφημερίδας Το Βήμα υπάρχει ο λόγος του Μάλκολμ Χ, τον οποίο εκφώνησε στις 4 Δεκεμβρίου 1963, όπου γίνεται αναφορά «στο πάνσοφο Υπέρτατο Ον, τον μεγάλο Θεό που αποκαλείται «Ιεχωβά» από τους μονοθεϊστές Εβραίους» και στον «ίδιο εκείνο Θεό (Ιεχωβά) που αναγκάστηκε να πνίξει τον Φαραώ στην Ερυθρά Θάλασσα». Το αγγλικό πρωτότυπο της ομιλίας μπορεί να βρεθεί εδώ στον ιστότοπο www.malcolm-x.org.
↑ Οι μορφές Ιεοβά και Ιεωά επίσης εμφανίζονται στο περιοδικό Αστήρ της Ανατολής, τεύχη Ιανουαρίου 2000 και Μαρτίου 2003, στην επίσημη ιστοσελίδα της Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας
↑ Βλέπε God’s Hand in Our Lives, σημειώσεις στην Παλαιά Διαθήκη (pdf), άρθρο «Ο Ιεχωβά είναι το Ενεργό Συστατικό στη Ζωή μας» εδώ, «Η αληθινή αγάπη εκπληρώνει τον Νόμο» εδώ, στον ιστότοπο clclutheran.org.
↑ Η θέση των Μαρτύρων του Ιεχωβά για τη χρήση και τη σημασία του ονόματος του Θεού, στην επίσημη ιστοσελίδα τους:
Σειρά άρθρων «Ποιoς Είναι ο Θεός; Ο Θεός Έχει ένα Απαράμιλλο Όνομα» βάσει του τεύχους τής Σκοπιάς 15 Μαΐου 2002, στην ελληνική.
Σειρά άρθρων βάσει του έντυπου βιβλιαρίου «Το Θείο Όνομα που Θα Παραμείνει για Πάντα», στην αγγλική.
↑ Αυτή η θρησκευτική ομάδα χρησιμοποιεί το όνομα Ιεχωβά τόσο σε σχέση με τον Θεό-Πατέρα [2] όσο και με τον Γιο-Ιησού Χριστό [3]. Βλέπε χρήση του ονόματος "Ιεχωβά" στη βιβλιογραφία της Εκκλησίας των Αγίων των Τελευταίων Ημερών (Αγία Γραφή και το Βιβλίο του Μόρμον).
↑ The Talmud, H. Polano, Kessinger Publishing, 2003. Σε απόσπασμα του Ταλμούδ αναφέρεται: «Και ο Θεός απάντησε [στον Μωυσή]: "Έχω πολλά ονόματα. Ονομάζομαι 'Θεός Παντοδύναμος' (Ελ-Σανταΐ), 'Ο Κύριος των Δυνάμεων' (Αδωνάι Ζεβαώθ), 'Θεός' (Ελοχίμ). Όταν κρίνω τον πονηρό ονομάζομαι 'Ο Κύριος των Δυνάμεων', και όταν επιπλήττω τον αμαρτωλό ονομάζομαι 'Θεός Παντοδύναμος'. Όταν εκδηλώνω έλεος στο λαό μου ονομάζομαι 'Αιώνιος' (Ιεχωβά)"». (σελ. 146)
↑ Βλ. Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα "Ιεχωβά", που υπάρχει εδώ και σύμφωνα με το οποίο το Ιεχωβά είναι «μια αλλοιωμένη προφορά του εβραϊκού ΓΧΒΧ, που εισήγαγαν Χριστιανοί θεολόγοι, αλλά αψηφάται σχεδόν ολοκληρωτικά από τους Ιουδαίους».
↑ Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης (Theologie des Alten Testaments), Dr Gustav Friedrich Oehler, 1883, εκδ. Funk & Wagnalls. Η πηγή είναι διαθέσιμη σε ψηφιοποιημένη μορφή εδώ.
↑ The Outline of History (Το Περίγραμμα της Ιστορίας), Τόμ. 1ος, The MacMillan Company, 1920, σελ. 282, 283.
↑ «Θα ήταν επίπονο να απαριθμήσω τις ποικίλες απόψεις περί του ονόματος «Ιεχωβά». Είναι βέβαιο ότι αποτελεί αχρεία δεισιδαιμονία των Εβραίων να μην τολμούν να το προφέρουν ή να το γράψουν, αλλά να το αντικαθιστούν με το όνομα «Αδωνάι»· επίσης ούτε εγώ δεν επιδοκιμάζω τη διδασκαλία τους σύμφωνα με την οποία είναι άρρητο, επειδή δεν γράφεται σύμφωνα με τον κανόνα της γραμματικής. Αναντίρρητα, προέρχεται από τη λέξη היה, χαγιάχ, ή הוה, χαβάχ, και συνεπώς ορθά λέγεται από τους λόγιους σχολιολόγους ότι είναι το πρωταρχικό όνομα του Θεού, ενώ τα άλλα ήταν και παραμένουν επίθετα. Εφόσον, λοιπόν, τίποτα δεν είναι πιο αποκλειστικό όσον αφορά στον Θεό όσο η αιωνιότητά του, Εκείνος αποκαλείται Ιεχωβά, επειδή οφείλει την ύπαρξη Του στον Εαυτό του, και συντηρεί τα πάντα με τη μυστική του πνοή. Ούτε επίσης συμφωνώ με τους καθηγητές γραμματικής, οι οποίοι δεν το προφέρουν, επειδή η κλίση του είναι ανώμαλη· επειδή η ετυμολογία του, για την οποία όλοι ομολογούν ότι συγγραφέας της είναι ο Θεός, είναι πιο σημαντική για εμένα απ' ό,τι εκατό κανόνες». (Σχολιολόγιο των Εναρμονισμένων Τεσσάρων Τελευταίων Βιβλίων του Μωυσή, Τόμ. 1ος, διαθέσιμο εδώ, στον ιστότοπο Christian Classics Ethereal Library)
↑ Χρησιμοποιείται η μορφή Ιεοβά. Βλέπε [4].
↑ Αποτελεί την αμερικανική έκδοση της αγγλικής Αναθεωρημένης Μετάφρασης. Εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1901 και χρησιμοποιεί το όνομα Ιεχωβά σε όλα τα σημεία της Αγίας Γραφής όπου το αρχαίο κείμενο χρησιμοποιεί το Τετραγράμματο. O καθηγητής Μαργκόλις αναφέρεται στην «αμφισβιτίσιμη καινοτομία από μέρους των Αμερικανών εκδοτών της αντικατάστασης του "Κύριος" με το Ιεχωβά ως έκφραση του τετραγράμματου». (Max Leopold Margolis, The Story of Bible Translations, The Jewish Publication Society of America, 1917, σελ. 97, 98) Διαθέσιμη στο ίντερνετ στην αγγλική Βικιθήκη, εδώ.
↑ Διαθέσιμη στο ίντερνετ στον ιστότοπο litvonline.com
↑ Διαθέσιμη στο ίντερνετ στον ιστότοπο της Christian Classics Ethereal Library (ccel.org).
↑ Διαθέσιμη στο ίντερνετ στον ιστότοπο της Christian Classics Ethereal Library (ccel.org).
↑ Understanding the Exodus and Other Mysteries of Jewish History, Stephen Barrett Segall, 2003, Etz Haim Press.
↑ The Name of God Y.eH.oW.aH Which Is Pronounced As It Is Written I_Eh_Ou_Ah: Its Story[νεκροί σύνδεσμοι], 2002, University Press of America.
↑ Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια ([5])
↑
"To εσφαλμένο υβρίδιο, "Ιεχωβά" προέκυψε από χριστιανική παρανόηση στον ύστερο Μεσαίωνα." (Harper's Bible dictionary, σελ. 685)
"Το όνομα Ιεχωβά, επ' ευκαιρία, δεν θα πρέπει ποτέ να χρησιμοποιείται. Ήταν μια εφεύρεση των τυπογράφων του 15ου αιώνα." (Knight, G. A. F. (2001, c1982). Psalms : Volume 1. The Daily study Bible series (σελ. 78). Louisville: Westminster John Knox Press.)
"το αρχικό εβραϊκό ήταν πιθανώς Γιαχβέ (η μεταγραφή με την παρούσα μορφή "Ιεχωβά", δεν αντιπροσωπεύει οποιαδήποτε γνωστή προφορά)." (Fretheim, T. E. (1991). Exodus. Interpretation, a Bible commentary for teaching and preaching (σελ. 64). Louisville: John Knox Press)
"[...] αλλά το τετραγράμματον YHWH (αγγλιστί "Yahweh" (Γιαχβέ), εσφαλμένα ως "Ιεχωβά")[...]" (The International Standard Bible Encyclopedia, Revised, τόμ. 4, σελ. 307)
"Το τετραγράμματον [...] αναμφισβήτητα ανακριβής μορφή Ιεχωβά [...]" (A critical and exegetical commentary on Deuteronomy, σελ. XIV)
"Η μέθοδός μας ορθογράφησης και προφοράς του ονόματος ως Ιεχωβά είναι [...] βεβαίως ανακριβής" (The Pulpit Commentary: Numbers, σελ. 53)
"συνήθως αποδίδεται ως Γιαχβέ ή, λανθασμένα, Ιεχωβά" (Richards, L. (1991). The Bible reader's companion. Includes index. (σελ. 55). Wheaton, Ill.: Victor Books)
"Η λέξη Ιεχωβά δεν υπάρχει στα εβραϊκά. Το προσωπικό όνομα του θεού, το οποίο ο θεός φανέρωσε στον Μωυσή είναι Γιαχβέ." (Water, M. (2000). The Book of Genesis Made Easy. The Made Easy Series (σελ. 63). Alresford, Hampshire: John Hunt Publishers Ltd.)
"Κατ' αυτό τον τρόπο κάποιος θα μπορούσε να μεταγράψει το όνομα ως Γιαχβέ (όχι "Ιεχωβά")" (Osborn, N. D., & Hatton, H. (1999). A handbook on Exodus. UBS handbook series; Helps for translators (56). New York: United Bible Societies)
"Ιεχωβά είναι μια κατασκευασμένη μορφή για το προσωπικό όνομα του Θεού, που πιθανώς προφέρεται Γιαχβέ" (Swanson, J., & Nave, O. (1994). New Nave's. Oak Harbor: Logos Research Systems, λήμμα: JEHOVAH)
"...και Ιεχωβά (ορθότερα Γιαχβέ)" (Unger, M. F., Harrison, R. K., Vos, H. F., Barber, C. J., & Unger, M. F. (1988). The new Unger's Bible dictionary. 3rd ed, Moody Press, λήμμα: GOD)
"Αυτό το θεϊκό όνομα προφέρεται Γιαχβέ και όχι Ιεχωβά" (The Open Bible: New King James Version. 1998, c1997, (Ge 1:1), Nashville: Thomas Nelson Publishers)
"προτείνεται...το Γιαχβέ ως σωστή εκφώνηση της λέξης. Το δικό μας, αγγλικό Ιεχωβά, διαμορφώνεται από έναν μπερδεμένο συνδυασμό των φωνηέντων του Αδωνάι με τα σύμφωνα του JHVH". (A New Commentary on Holy Scripture: Including the Apocrypha, Charles Gore, Henry Leighton Goudge, Alfred Guillaume; Macmillan, 1936, σελ. 68)
"που ήταν "Γιαχβέ", παρά "Ιεχωβά"" (MacArthur, J. (1996, c1983). Hebrews. (σελ. 174). Chicago: Moody Press)
"Η λέξη "Ιεχωβά" είναι μια κατασκευασμένη λέξη που αντιπροσωπεύει έναν συνδυασμό των συμφώνων του "Γιαχβέ"" (Rediscovering the Bible, Bernhard W. Anderson, Association Press, 1951, σελ. 45)
"Προηγουμένως προφερόταν "Ιεχωβά", αλλά πιθανώς θα πρέπει να προφέρεται "Γιαχβέ"." (Enns, P. P. (1997, c1989). The Moody handbook of theology (σελ. 47). Chicago, Ill.: Moody Press)
"Το "Ιεχωβά" ήταν αποτέλεσμα της ανάγνωσης των φωνηέντων του αδωνάι ("Κύριος") με τα σύμφωνα του Γιαχβέ. Χρησιμοποιήθηκε τον 17ο και 18ο αιώνα αλλά από τότε έχει αντικατασταθεί με το "Γιαχβέ"." (To Each Its Own Meaning: An Introduction to Biblical Criticisms and Their Applications, Stephen R. Haynes, Steven L. McKenzie, Westminster John Knox Press, 1999, σελ. 53)
"Τα ιερά γράμματα YHWH (παρερμηνευμένα στη χριστιανοσύνη ως "Ιεχωβά")" (What World Religions Teach, E. G Parrinder, George G. Harrap, 1963, σελ. 149)
↑ Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια λήμμα «Ιεχωβά», διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ, στον ιστότοπο της jewishencyclopedia.com.
↑ The Name of God Y.eH.oW.aH Which Is Pronounced As It Is Written I_Eh_Ou_Ah: Its Story, Gerard Gertoux, 2002, University Press of America.
↑ Ένα απόσπασμα της μεταγραφής του Άσματος Ασμάτων του Γ. Σεφέρη που αναφέρεται στον "πόθο του Ισραήλ για τον ερχομό της βασιλείας του Ιεχωβά" είναι διαθέσιμο σε άρθρο της εφημερίδας Η Καθημερινή (8/4/2001) εδώ.
↑ Το ποίημα World Karma παρουσιάστηκε το 1986 στη συλλογή White Shroud Poems και αναφέρει: «Οι Εβραίοι πάντοτε παραπονούνταν, γκρινιάζοντας σχετικά με τους ψεύτικους θεούς, και οι ίδιοι ύψωσαν τον μεγαλύτερο ψεύτικο Θεό, τον Ιεχωβά, στο μέσο του δυτικού πολιτισμού». (The Columbia World of Quotations, 1996, διαθέσιμο εδώ, στον ιστότοπο bartleby.com)
↑ Στο ποίημά του αυτό, το οποίο γράφτηκε τη δεκαετία του 1930, ο Γουάλας γράφει: «Canaries in the morning, orchestras
In the afternoon, balloons at night. That is
A difference, at least from nightingales,
Jehovah and the great sea-worm».
(The Columbia World of Quotations, 1996, διαθέσιμο εδώ στον ιστότοπο του education.yahoo.com)
↑ «Ιεχωβά των Βροντών, Κύριε Θεέ των Μαχών, βοήθησε! [...] Ιεχωβά των Βροντών, Κύριε Θεέ των Μαχών, άκουσε!» (Rudyard Kipling, The Seven Seas, Hymn Before Action, διαθέσιμο εδώ και εδώ.
↑ Έργο του 1697. Το κείμενο του έργου μπορεί να βρεθεί στον ιστότοπο Concordia Theological Seminary.
↑ «Ο Ιεχωβά ήταν ανθρωπόμορφος διότι μπορούσε να επικοινωνήσει με τους Εβραίους μόνο με τους όρους της δικής τους κατανόησης». (The Sea Wolf, διαθέσιμο εδώ, στον ιστότοπο london.sonoma.edu)
↑ Στο έργο του Η σιδερένια φτέρνα (1907) γράφει ο Λόντον: «Εσείς, μπροστά στα μηχανήματα που εξοικονομούν χρόνο και μόχθο, μπροστά στην οργανωμένη παραγωγή, στην αυξημένη αποδοτικότητα των κοινοπραξιών, θέλετε να γυρίσετε μια γενιά πίσω τον ήλιο της οικονομίας, στον καιρό που δεν υπήρχαν μεγάλοι κεφαλαιοκράτες, δεν υπήρχαν μεγάλα μηχανήματα, σιδηρόδρομοι, τότε που ένα πλήθος μικροκεφαλαιοκρατών κονταροχτυπιούνταν μεταξύ τους μέσα σε μια οικονομική αναρχία, τότε που η παραγωγή, πρωτόγονη, σπάταλη, ανοργάνωτη, είχε μεγάλο κόστος. Πιστέψτε με, το κατόρθωμα του Ιησού του Ναυή ήταν πιο εύκολο και τον βοήθησε κι ο Ιεχωβά. Αλλά ο Θεός έχει απαρνηθεί εσάς τους μικροκεφαλαιοκράτες. Ο ήλιος του μικροκεφαλαιοκράτη έχει δύσει. Και δεν θα ανατείλει ξανά. Ούτε έχετε τη δύναμη να τον ακινητοποιήσετε. Χάνεστε κι είστε καταδικασμένοι να χαθείτε ολότελα από το πρόσωπο της κοινωνίας». (The Iron Heel, διαθέσιμο εδώ, στον ιστότοπο gutenberg.org και εδώ)
↑ Βλέπε ψηφιακή αναπαραγωγή του έργου του The Heathen εδώ, στον ιστότοπο lib.virginia.edu
↑ Στο έργο του Ο Χαμένος Παράδεισος (μπορεί να βρεθεί στο αγγλικό πρωτότυπο εδώ) αναφέρει μεταξύ άλλων: «Και αντιμετωπίζοντάς τους σταθερός ο Ιεχωβά βροντάει από την Σιών, ενθρονισμένος ανάμεσα στο Χερουβίμ [...] Η Δημιουργία και οι Έξι ημέρες ψάλλουν, Μεγάλα είναι τα έργα σου, Ιεχωβά, αιώνιε». Επίσης, στα Ποιητικά Έργα του, κάνει χρήση του ονόματος Ιεχωβά εκτός των άλλων και στην απόδοση των Ψαλμών της Αγίας Γραφής (μπορούν να βρεθούν εδώ, στον ιστότοπο The Online Library of Liberty).
↑ Στο έργο του Δύο Ποιητές αναφέρει ο Ονορέ ντε Μπαλζάκ:
«Από την περίλαμπρη καρδιά του χειμάρρου της δόξας και του φωτός,
Μπροστά στον θρόνο του Ιεχωβά όπου οι άγγελοι στέκονται κοντά,
Ο καθένας με ένα χρυσαφένιο σείστρο επαναλαμβάνει τις προσευχές της νύχτας, [...]
Σήμερα αυτή η ποιητική ψευτορητορεία έχει αντικατασταθεί με τον Ιεχωβά, τους αγγέλους, στα σείστρα, τα στολίδια των σεραφείμ και όλα τα συμπράγκαλα του παραδείσου τα οποία φρεσκάρονται με μερικές νέες λέξεις όπως "τεράστιος, άπειρος, μοναδικός, ευφυΐα"». (Ονορέ ντε Μπαλζάκ, Δύο Ποιητές, διαθέσιμη αυτή και άλλες αναφορές στο όνομα Ιεχωβά στο ίντερνετ στα Αγγλικά εδώ, στον ιστότοπο του Gutenberg Project και στα Γαλλικά εδώ, εδώ, εδώ και εδώ)
↑ Σχετικές σελίδες από τα έργα του Μπλέικ μπορούν να βρεθούν εδώ, [6] , [7] , [8], κυρίως στον ιστότοπο της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου των ΗΠΑ.
↑ Στο κεφάλαιο 74 (σελ. 419, εκδ. Λιβάνη) του βιβλίου Κώδικας Da Vinci αναφέρεται: «Το ιουδαϊκό τετραγράμματο YHWH [ΓΧΒΧ], το ιερό όνομα του Θεού, στην πραγματικότητα προερχόταν από τον Ιεχωβά, την ανδρόγυνη μορφή που προέκυπτε από τη σωματική ένωση ανάμεσα στο αρσενικό, Ιάχ, και το προ-εβραϊκό όνομα της Εύας, Χαβά». Εδώ ο Μπράουν αναφέρεται στην αποκρυφιστική-μυστικιστική ερμηνεία του ιουδαιοχριστιανικού Ιεχωβά. Η Έλενα Πετρόβνα Μπλαβάτσκι στο έργο της Ίσις αποκαλυμμένη αναλύει αυτή την θεώρηση. (Τομ. 2, σελ. 398-402, στην αγγλική). Βλέπε επίσης Ερμηνευτικά Σχόλια στην «Μυστική Δοξασία» εδώ, στα ελληνικά.
↑ «Ο ευφυής ή λογικός άνθρωπος, μάλλον παρά ο άνθρωπος της κατανόησης και της παρατήρησης, έκανε τον εαυτό του να φαντάζεται σχήματα —να υπαγορεύει σκοπούς στον Θεό. Έχοντας έτσι εξιχνιάσει, προς ικανοποίησή του, τις προθέσεις του Ιεχωβά, από αυτές τις ίδιες αυτές προθέσεις οικοδόμησε τα δικά του αναρίθμητα διανοητικά συστήματα». (Έντγκαρ Άλλαν Πόε, The Imp Of The Perverse, διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ, στον ιστότοπο infomotions.com/etexts/)
↑ Χρήση της μορφής «Ιεχωβά» και της λέξης «ΚΥΡΙΟΣ» (με κεφαλαίους χαρακτήρες) σε όλα τα σημεία όπου στο αρχαίο κείμενο περιέχεται το Τετραγράμματο.
↑ Βλέπε, για παράδειγμα, τα εδάφια Γένεση 22:14, Έξοδος 6:3 και Κριτές 6:24, στην ιστοσελίδα της Christian Classics Ethereal Library (ccel.org).
↑ Harvard Classics: Το Βιβλίο των Ψαλμών. (Νέα Υόρκη, P.F. Collier & Son Company, 1909–14, Τομ. 44, Μέρος 3ο)
↑ Ο Καθηγητής Δογματικής και Χριστιανικής Ηθικής του Τμήματος Θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, αναφέρεται στην «ποικιλία των ονομάτων των αποδιδομένων τω Θεώ», όπως τα ονόματα «Ελωίμ, Αδωναΐ, Σαβαώθ, Ιεχωβά κτλ». (Χρήστος Ανδρούτσος, Δογματική της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας 5η έκδ., Αθήνα, 1956/2005, σελ. 73, 74).
↑ «Το "Ιεδεδί" σημαίνει "πολυαγαπητός του Γιεχωβά". [...] Την αιωνιότητα του Ιεχωβά ο Μωυσής ψάλλων εν ψαλμώ [...] Ονόματά του υπάρχουν: Ελωΐμ, Γιεχωβά, "ο Ων"». (Αρχιμανδρίτης Ιωήλ Γιαννακόπουλος, Η Παλαιά Διαθήκη Κατά τους Ο' , Θεσσαλονίκη, 1976, Τόμ. 25ος, σελ. 3, 56, 142)
↑ «Στην πραγματικότητα, η ιδέα του αποκαλυπτόμενου Λόγου του Ιεχωβά εμφανίζεται κατά καιρούς στην Ιουδαϊκή γραμματεία και ο Ιουδαίος φιλόσοφος Φίλων τον είχε ήδη ταυτίσει με τον Λόγο της ελληνικής σκέψης». (Edgar J. Goodspeed, The Story of the New Testament, Κεφ. 17ο «Το Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο», διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ)
↑ «Μιλάει ο Δημιουργός των πάντων! Θεός, Θεός εμφανίζεται! Ναι, ο ΩΝ, το Ων των ώντων, ο ΙΕΧΩΒΑ, ο αυθύπρακτος, ο Υπέρτατος, ο Θεός που είναι πάνω από όλους, ευλογημένος για πάντα!» (John Wesley, Ομιλία 21, «Περί της Επί του Όρους Ομιλίας», διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ, στον ιστότοπο της Christian Classics Ethereal Library)
↑ «Ο ΓΙΑΧ, ο ΙΕΧΩΒΑ, είναι ο Κύριός μου», «Τον αληθινό και πιστό Μάρτυρα, ομολογούμε τον Γιο του Ιεχωβά· Και στο πρόσωπο του Ιησού βλέπουμε το χαμογελαστό πρόσωπο του Ιεχωβά», «Ιεχωβά σε Τρία Πρόσωπα, έλα, και πλησίασε, και ράντισέ μας, και σφράγισέ μας», «Ο Ιεχωβά στη λαμπρή θέση του, Ο Κατασκευαστής μας και ο Βασιλιάς μας», «Ο Κύριος Ιεχωβά βασιλεύει, Ο θρόνος του είναι χτισμένος ψηλά», «Στάσου μπροστά σφαγμένο Αρνί· Και τύλιξε με στον πορφυρό μανδύα σου, Και πες μου όλο το όνομά σου. Δείξε μου τον Ιεχωβά στο πρόσωπό σου, τον Ιεχωβά σταυρωμένο, και κατόπιν τον Θεό που ξέρω ότι συγχωρεί», «Διακήρυξε τη βασιλεία που σου ανήκει· Γιαχ, Ιεχωβά, Αιώνιε Θεέ, κατέβα!», «Παραμένει το παντοδύναμο διάταγμα! Θα γίνει το θέλημα του Ιεχωβά», «Ο Ποιμένας μου θα προμηθεύσει στις ανάγκες μου, ΙΕΧΩΒΑ είναι το όνομά του», «ΓΙΑΧ, ΙΕΧΩΒΑ, μεγαλειώδη ΕΙΜΑΙ, Μίλα στην ψυχή μου το όνομά σου». (John Wesley, Ύμνοι, διαθέσιμοι εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, [ εδώ])
↑ «Στην πραγματικότητα, αυτό το πρέπον όνομα του Θεού, στο οποίο απέδιδαν τόση τιμή οι Ιουδαίοι, το nomen tetragrammaton [τετραγράμματο όνομα], το οποίο αποδίδουμε ΙΕΧΩΒΑ, ήταν γνωστό μεταξύ των Εθνικών ότι αποτελούσε το όνομα με το οποίο οι Ιουδαίοι λάτρευαν τον υπέρτατο Θεό». (Richard Watson, Theological Institutes, Τμ. 2ο, Κεφ. 3ο, διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ, στον ιστότοπο του Wesley Center for Applied Theology)
↑ «Τέλος, θεωρούν τους εαυτούς τους ότι είναι ανώτεροι από τους υπόλοιπους ανθρώπους καθώς συχνά θέλουν να τους χαιρετούν ευλαβώς με το όνομα "Κυριοί μας", έτσι ώστε να βαυκαλίζονται με τα ψέματά τους όπως συμβαίνει και με τον [ενν. όρο] "Ιεχωβά" των Ιουδαίων». (Ντεζιντέριους Έρασμος, Μωρίας Εγκώμιον, διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ στον ιστότοπο του Gutenberg Project και εδώ στον ιστότοπο fullbooks.com)
↑ «Ο ΚΙΝΓΚ καταδικάζει θαρραλέα τις ειδωλολατρικές συνήθειες της Ανατολικής Εκκλησίας· την κατηγορεί ότι εκδίωξε τον Ιεχωβά από το αγιαστήριο και αντ' αυτού τον υποκατέστησε με μια γυναίκα —την Παρθένο ΜΑΡΙΑ». (The New York Times, 3 Δεκεμβρίου 1852, σ. 6, Jonas King (pdf) (Αγγλικά))
↑ Ο Κλαρκ κάνει πολύ τακτική χρήση του ονόματος Ιεχωβά, τόσο στη μορφή «Jehovah» όσο και «Yehovah». Αναφέρει, για παράδειγμα: «Αδωνάι Γιεχωβά, [δηλ.] ο Κύριός μου Ιεχωβά. Αδωνάι είναι η λέξη με την οποία πάντα αντικαθιστούν οι Ιουδαίοι το Ιεχωβά κατά την ανάγνωση, καθώς το θεωρούν ανευλαβές να προφέρουν αυτό το όνομα. [...] Το όνομα יהוה ΙΕΧΩΒΑ αναφέρεται συγκεκριμένα στην επιτέλεση των υποσχέσεων που έχουν ήδη δοθεί. [...] Ο Θεός ο οποίος ήταν γνωστός ως ΙΕΧΩΒΑ [δηλαδή] το ον που δίνει και πραγματοποιεί υποσχέσεις [...] Μεγάλο μέρος της ενέργειας πολλών κειμένων [της Αγίας Γραφής] χάνεται μεταφράζοντας το יהוה Ιεχωβά με τον όρο Κύριος. [...] Ο Θεός εκπληρώνει την υπόσχεσή του διακηρύττοντας το όνομά του. Επί μακρόν έχει αποτελέσει ζήτημα η έννοια της λέξης יהוה ΙΕΧΩΒΑ, Γιεχωβά, Γιεχουέ, Γιεχβέ ή Γιεβέ, Γιεουέ, Γιάο, Ιάο, Γχουέ και Γιωβέ· διότι οι ποικίλες προφορές που του αποδόθηκαν ήταν τόσες όσες και οι διαφορετικές ερμηνείες του. Κάποιοι διατηρούν την άποψη ότι είναι εντελώς ανερμήνευτο· αυτοί φυσικά δεν έκαναν καμία απόπειρα ερμηνείας. Άλλοι λένε ότι εννοεί την ουσία της Θεϊκής φύσης. Άλλοι, ότι εκφράζει το δόγμα της Τριάδας· το γράμμα י για τον Πατέρα, ה για τον Γιο, και ו (το συνδετικό μόριο) για το Άγιο Πνεύμα: και προσθέτουν ότι το ה που επαναλαμβάνεται μέσα στη λέξη, υποδηλώνει την ανθρώπινη φύση ενωμένη με την Θεϊκή μέσω της ενσάρκωσης. Αυτές οι υποθέσεις εκτιμάται ότι ικανοποιούν πολύ ελάχιστα. Πόσο παράξενο είναι ότι κανένας από αυτούς τους μορφωμένους ανθρώπους δεν ανακάλυψε ότι ο ίδιος ο Θεός έδωσε την ερμηνεία του ονόματος στο Έξοδος 34:6, 7! «Και ο Ιεχωβά πέρασε ενώπιόν του και διακήρυξε: "יהוה ΙΕΧΩΒΑ ο ΚΥΡΙΟΣ ο ΘΕΟΣ, ελεήμων και φιλεύσπλαχνος, μακρόθυμος, και με αφθονία καλοσύνης και αλήθειας, που διατηρεί έλεος για χιλιάδες, που συγχωρεί σφάλμα και παράβαση και αμαρτία, και ο οποίος με κανέναν τρόπο δεν θα απαλλάξει από την ενοχή"». Αυτά τα λόγια περιέχουν την ορθή ερμηνεία του αξιότιμου και ένδοξου ονόματος ΙΕΧΩΒΑ». (Adam Clarke, O.T. Clarke's Commentary, 1864, Τόμ. 1ος, σελ. 175, 608, 609, 655, 933)
↑ «Ενώ Ελοχίμ είναι ο Θεός ως ο Δημιουργός όλων των πραγμάτων, Ιεχωβά είναι ο ίδιος Θεός σε σχέση διαθήκης με εκείνους που Έχει δημιουργήσει». (The Companion Bible, E. W, Bullinger, 1922/1999, Kregel Publications, Παράρτημα, σελ. 6, διαθέσιμο εδώ στον ιστότοπο levendwater.org)
↑ Στο έργο του How to Enjoy the Bible (1916) αναφέρει ο Μπούλινγκερ: «Οι πολλοί γνώριζαν το Θεϊκό ον μόνο ως «Θεό» (ο δημιουργός), ο Δαβίδ Τον γνώριζε ως «Ιεχωβά», ο Θεός του της Διαθήκης, ο Θεός προς τον οποίο διατηρούσε μια σχέση διαθήκης». (How to Enjoy the Bible, Part II—The Words, διαθέσιμο εδώ στον ιστότοπο philologos.org)
↑ «Η Παλαιά Διαθήκη αποδίδωσι τω Θεώ τα εξής ονόματα, άτινα κυρίως εισί δηλωτικά των του Θεού ιδιωμάτων, καθόσον η ουσία αυτού παρίσταται ως άρρητος ή ανέκφραστος· ήτοι Ελωχίμ, Αδωναΐ, Σαβαώθ. Το όνομα Ιεχωβά είναι αυτό το όνομα «ο Ων», όπερ ο Θεός αποδίδωσιν εαυτώ». Στη σημείωση ΙΣΤ' του Παραρτήματος με τίτλο Περί του Ιεχωβά του αποκαλυφθέντος Θεού εν τη Παλαιά Διαθήκη ότι εστίν ο Υιός και λόγος του Θεού και ουχί ο Πατήρ αναφέρεται: «Ότι ο Ιεχωβά ο αποκαλυφθείς τω Μωυσεί Θεός εστιν ο Λόγος του Θεού το δεύτερον πρόσωπον της αγίας Τριάδος, και ότι αυτός εστιν ο εν όλη τη Παλαιά Διαθήκη αποκαλυπτόμενος Θεός, θέλομεν αποδείξει προσάγοντες τα σχετικά χωρία των Αγίων Γραφών, και πιστούντες δι' αυτών δια παραθέσεως την του θέματος αλήθειαν. [...] Και εν Εξόδω κεφάλ. 14-16 ο Θεός ο Ιεχωβά αποστέλλων τον Μωυσήν προς τους υιούς Ισραήλ λέγει αυτώ [...] Και εκ των χωρίων τούτων δείκνυται ότι ο Θεός ο αποκαλυφθείς τω Μωυσεί, ο ων, ήτοι ο Ιεχωβά, εστίν αυτός ο αποκαλυφθείς τω Αβραάμ και Ιακώβ. [...] Εν τω χωρίω τούτω φαίνεται, ότι ο Θεός Αβραάμ, Ισαάκ και Ιακώβ, ο ων (ο Ιεχωβά), ηγείτο εν στύλω νεφέλης και στύλω πυρός του Ιουδαϊκού λαού. Και εν κεφαλαίω κ' στίχ. 1-2 ο Θεός, ο Ιεχωβά δίδων τον νόμον προς τον Μωυσήν λέγει αυτώ, ότι αυτός εστι Κύριος ο Θεός ο εξαγαγών τον λαόν εξ Αιγύπτου και εξ οίκου δουλείας. [...] Και ο Νεεμίας εν κεφ. θ' (στίχ. 7-28) λέγει περί του Ιεχωβά [...] Το εν τούτο πρόσωπον το εμφανισθέν ως άνθρωπος και ως Θεός, ού το Ιεχωβά, ενεφανίσθη και ως άγγελος Θεού, ήτοι απεσταλμένος. [...] Εν τω χωρίω τούτω ο Ιεχωβά εμφανίζεται ως άγγελος Θεού και συγχρόνως ως Θεός ([Γένεσις] στίχ. 11-13). Και εν κεφαλαίω μη' ο Θεός ο Ιεχωβά καλείται άγγελος υπό του Ιακώβ [...] Και εν Εξόδω (κεφάλ. γ' στίχ. 2-7) ο οφθείς τω Μωυσεί Θεός ο καλέσας εαυτόν Ιεχωβά (ο ων) λέγεται άγγελος [...] Και εν Εξόδω (κεφ. ιδ' στίχ. 19, 20) ο Ιεχωβά ο ηγούμενος της οδού εν στύλω νεφέλης και εν στύλω πυρός (έξοδ. ιγ' 21), ούτος ενταύθα ονομάζεται άγγελος του Θεού. [...] Ωσαύτως και εν κεφαλαίω κ' στίχ. 1-12 ο άγγελος του Θεού καλείται Κύριος και Θεός του Ισραήλ. Την εναλλαγήν ταύτην των ονομάτων παρατηρούμεν και εν τη Καινή Διαθήκη. [...] Ώστε ο εν ερήμω και εν βάτω και εν νεφέλη άγγελος του Θεού ο τω Αβραάμ και Ιακώβ και Μωυσεί και τη Άγαρ λαλήσας εστίν ο αποκαλυπτόμενος Θεός, ο Ιεχωβά. [...] Δι' όλης της Π.Δ. παρατηρείται η διάκρισις μεταξύ του κεκρυμμένου Θεού και του ισοθέου Θεοφάντορος, ο συχνότατα καλούμενος άγγελος Κυρίου (Μαλέαχ Ιεχωβά) και διαρρήδην Θεός (Ελ, Ελωχήμ, Αδωνάϊ και Ιεχωβά) ένθεν μεν ταυτίζεται τω Θεώ, ετέρωθεν δε διακρίνεται από του Θεού· [...] Ουδαμού της Π.Δ. συνήθης άγγελος λαλεί άντικρυς ως Θεός, τουναντίον ούτος ο άγγελος Κυρίου συχνότατα λαλεί ως αυτός ούτος ο Ιεχωβά, και η φανέρωσις αυτού θεωρείται ως η φανέρωσις αυτού του Υψίστου Θεού. Το αυτό θείον δηλούσιν εν τη Κ.Δ. τα ονόματα, Λόγος, Υιός, Εικών, απαύγασμα του Θεού, είναι δε το θείον τούτο ον ο τη ανθρωπότητι αποκαλυπτόμενος Θεός προς διάκρισιν από του κεκρυμμένου Θεού. [...] Ο αποκαλυφθείς τοις Ιουδαίοις Θεός, εστίν ο λόγος του Θεού [...] Ο Ιεχωβάς ούτος, όστις εν ταυτώ λέγεται ο άγγελος ή ο απεσταλμένος του Θεού εν τη Π.Δ. εκηρύχθη υπό των προφητών ως Θεός λυτρωτής των Ισραηλιτών και ο αρχηγός της Νέας Διαθήκης ο μέλλων έρχεσθαι σώσαι τους πιστεύοντας [...] Εν τω Ζαχαρία κεφ. β' παρίσταται ο Ιεχωβάς ερχόμενος εις τον κόσμον, και εν ταυτώ φαίνεται αποστελλόμενος. [...] Εν δε Μιχαία Ε' χαρακτηρίζεται ο μέλλων της Ιουδαίας ηγεμών και άρχων του Ισραήλ ως Ιεχωβά, "ούτινος αι έξοδοι αυτού απ' αρχής εξ ημερών αιώνος" (στίχ. 2-3). Εν ώ δε ο Ζαχαρίας λέγει, ότι ο Κύριος ελεύσεται εν μέσω του λαού αυτού, ο Μαλαχίας εν κεφ. γ' λέγει ότι ο «ο Κύριος» «ο άγγελος της Διαθήκης» θέλει έλθει εις τον ίδιον αυτού ναόν «Ιδού εγώ εξαποστελώ τον άγγελόν μου, και επιβλέψεται οδόν προ προσώπου μου και εξαίφνης ήξει εις τον ναόν αυτού Κύριος ο Ιεχωβά, ον υμείς ζητείτε, και ο άγγελος της διαθήκης, ον υμείς θέλετε. Ιδού έρχεται λέγει Κύριος παντοκράτωρ» (στίχ. 1, 2). Ώστε ο Ιεχωβά ο και άγγελος της διαθήκης έμελλε να έλθη τις τον εαυτύ ναόν. Τούτο δε εφαρμόζεται υπό του Ευαγγελιστού Μάρκου (α. 2) εις τον Ιησούν Χριστόν, ον θεωρεί ως τον προκαταγγελθέντα υπό των προφητών και περί του οποίου ο Ησαΐας λέγει, ότι ο Θεός ήθελεν αποστείλει τον άγγελον αυτού προ του προσώπου αυτού, όστις ήθελε κατασκευάσει την οδόν αυτού· ήτοι ο Ιεχωβάς ήθελεν ελθεί και αποστείλει τον εαυτού άγγελον, όπως κατασκευάση την εαυτού οδόν. [...] Ο Ευαγγελιστής Μάρκος πληροφορεί ημάς, ότι η προφητεία του Μαλαχίου, δι' ης προκαταγγέλλεται η του Κυρίου και Θεού άφιξις επληρώθη εν τω Ιησού τω Ναζωραίω, ήτοι ότι ο Ιεχωβά ήλθεν εις τον ναόν αυτού. [...] Και ενταύθα ο Δαβίδ προφητεύει την έλευσιν του Ιεχωβά του αποκαλυφθέντος Θεού. [...] Και εν τη Αγία και Μεγάλη Παρασκευή ψάλλει εν ακολουθία των Ωρών: «Ότε σε σταυρώ προσήλωσαν παράνομοι, τον Κύριον της δόξης (Κύριος δε της δόξης ήν ο Ιεχωβά) εβόας προς αυτούς» [...] Εκ των μέχρι τούδε ειρημένων φρονούμεν, ότι απεδείχθη σαφώς, ότι ο αποκαλυφθείς εν τη Π.Δ. Θεός υπό το όνομα Ιεχωβά ο ων ήτο το δεύτερον πρόσωπον της Αγίας Τριάδος, ο Υιός και Λόγος του Θεού Πατρός ο δι' ημάς και δια την ημετέραν σωτηρίαν ενανθρωπήσας Κύριος Ιησούς Χριστός, ου των ελέει πάντες σωθείημεν». (Αγίου Νεκταρίου Ορθόδοξος Ιερά Κατήχησις, 1899, Εκδ. Β. Ρηγοπούλου, σελ. 48, 246-256)
↑ «ΙΕΧΩΒΑ: Αυτό είναι το ιερό όνομα μέσω του οποίου ο Θεός μας αποκάλυψε τον Εαυτό του στη σχέση διαθήκης με το λαό του. [...] Η ακριβής προφορά από τους Εβραίους τα αρχαία χρόνια δεν μπορεί να γίνει γνωστή [...] Είναι καλύτερο να είμαστε ικανοποιημένοι με την προφορά που είναι η πιο οικεία στα αφτιά μας». (Peter Christopher Nelson, Word studies in Biblical Hebrew, Aramaic, Greek and Latin, Southwestern Press, 1941, σελ. 31, 37)
↑ «Δεν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία ότι για μας και για όλον το χριστιανικό κόσμο σημειώθηκε το πιο σπουδαίο γεγονός στα χρονικά, δηλαδή η φανέρωση του Θεού στο Όρος Σινά όπου ο Μωυσής έλαβε νέα γνώση για το Θείο Ον: "ΕΓΩ ΕΙΜΙ Ο ΩΝ" (Έξ. 3:14) — ο Ιεχωβά. [...] Στο όνομα του Ιεχωβά, ο Μωυσής εξήγαγε τους ακόμα πρωτόγονους Ισραηλίτες, από τη δουλεία τους στην Αίγυπτο. [...] Στο όνομα του Ιεχωβά όλοι όσοι αντιστάθηκαν στον Μωυσή υπέφεραν φοβερά αντίποινα, ακόμη πολλές φορές και θανατώθηκαν». (Η Ζωή Του Ζωή Μου, Αρχιμανδρίτου Σωφρόνιου Σαχάρωφ, Εκδόσεις Π. Πουρναρά, 2005, σελ. 22, 25, διαθέσιμο εδώ (His Life is Mine) (Αγγλικά))
↑ «Ο Ιησούς [...] έδειξε μάλιστα ένθεον ζήλον δια τον ναόν του Ιεχωβά και την καθαρότητα αυτού. [...] Υπό Εβραίων μάλιστα εξεφράζετο η πεποίθησις, ότι ο Ιεχωβά δεν θα εκπληρώση την ανθρώπινη ελπίδα της αναστάσεως (Ιώβ 14:19, 16:7, 8 και 22). [...] Οι Εβραίοι ήσαν εντελώς ξένοι προς τον μυστικισμόν. Το μεταξύ του Ιεχωβά και του Εβραίου χάσμα απετέλει ανυπέρβλητον εμπόδιον». (Εκκλησιαστική Ιστορία, Βασίλειου Στεφανίδη, 1959/1998, Εκδόσεις Παπαδημητρίου, σελ. 26, 29, 430, 605)
↑ «Τίς η ακριβής του τετραγράμματου τούτου ονόματος καθ' Εβραίους προφορά, είναι αβέβαιον. [...] Οι νεώτεροι προφέρουσιν άλλοι άλλως· ήτοι Γιαχβέ, Γιαχβέχ, Γιαχββέχ, Ιαχβέχ ή Ιαχβέ ή και κατά προσαρμογήν ελληνικήν Ιεχωβά. [...] Εις τα παλαιότερα βιβλία της Π.Δ. γίνεται λόγος περί αγγέλου του Ιεχωβά, ομιλούντος ού μόνον εξ ονόματος του Θεού αλλά και εκφραζομένου κατά τρόπον, καθ' ον θα ωμίλει ο αυτός ούτος ο Θεός. Εντεύθεν ο μεν Φίλων εξέλαβεν αυτόν ως τον Λόγον, τον κατ' αυτόν κυβερνώντα τον κόσμον, πολλοί δε εκκλησιαστικοί συγγραφείς και ιδία ο Θεοδώρητος εθεώρησαν υπό τον άγγελον τούτον αυτό το δεύτερον πρόσωπον της Αγίας Τριάδος. Αντιτίθενται όμως προς την εκδοχήν ταύτην σύγχρονοί τινες ερμηνευταί, οίτινες ενείδον εν τη ονομασία ταύτη ευλαβή αντικατάστασιν αυτού του Ιεχωβά, όστις ενεφανίζετο αμέσως εις τους πατριάρχας και των Μωυσήν. [...] Ουδαμού της Π.Δ. το Πνεύμα εμφανίζεται ως ίδιον πρόσωπον, αλλ' είναι πάντοτε αχώριστον του Ιεχωβά και δεν φαίνεται ενεργούν εξ εαυτού». (Δογματική της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, 1959, σελ. 166, 229, 258)
↑ «Και εξακολουθεί ο Θεός να λέγη προς τον Μωυσήν: [...] Εγώ, λέγει, είμαι ο Κύριος. Εγώ είμαι ο Ιεχωβά». (Μωυσής: Ο Ελευθερωτής του Ισραήλ, Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, 1970, Έκδ. Ο Σωτήρ, σελ. 84)
↑ «Και ως Κύριον γνωρίζουν και επικαλούνται τούτον σήμερον όλος ο χριστιανικός κόσμος. Το όνομα δε Ιεχωβά και Γιαχβέ είναι ονομασία λησμονημένη γνωστή και συνήθης σήμερον εις τον παλαιόν Ισραήλ και εις τους ολίγους σπουδαστάς του εβραϊκού κειμένου της Βίβλου. Ο Κύριος. Είναι αυτός ούτος, Όστις ως "ο ων" ενεφανίσθη εις τον Μωυσήν. [...] Ο Είς και μόνος αληθινός Θεός». (Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, Εκδ. 3η, 1983)
↑ «Αυτό φανερώνει ότι η έκφραση του προφήτη "ο Ίδιος ο Ιεχωβά των στρατευμάτων", εκτίθεται στην Καινή Διαθήκη ως ισοδύναμο του κύριον τον χριστόν, σημειώνοντας με αυτό τον τρόπο τη θεϊκή δόξα του Κυρίου μας με τον πιο εμφατικό τρόπο». (An Account of the Printed Text of the Greek New Testament, with Remarks of the Critical Texts of Griesbach, Scholz, Lachmann and Tischendorf, σελ. 235, 236)
↑ «Οι αληθινοί Χριστιανοί, και κατά συνέπεια ο αληθινός διάκονος, νιώθουν την υποχρέωση να κραυγάσουν, μαζί με τον Άγιο Παύλο, όταν ανακάλυψε την καθαρότητα του νόμου του Ιεχωβά και το μέγεθος της δικής του ενοχής [...] Οι σύγχρονοι άπιστοι ισχυροποιούνται εναντίον του [δόγματος της αναγέννησης], όπως ο Φαραώ κάποτε ισχυροποίησε τον εαυτό του εναντίον της εξουσίας του Ιεχωβά. [...] Η χάρη αυτή που εκφράστηκε προς την Ιουδαϊκή Εκκλησία είναι μεγαλειώδης· αλλά η ίδια [χάρη] που επιβεβαιώνεται από τον ίδιο αξιολάτρευτο Ιεχωβά προς την Χριστιανική Εκκλησία, είναι ακόμη πιο εκπληκτική. [...] ο Ιεχωβά [είναι] άπειρος ως προς την αγιότητά του και το μίσος του για την αμαρτία [...] Αλλά, απεχθανόμενοι τον Πολυθεϊσμό, συμφωνούμε με τη Γραφή ότι μολονότι "υπάρχουν τρεις που δίνουν μαρτυρία στον ουρανό" εντούτοις ούτοι οι τρεις έν εισι, Hi tres Unum sunt , "Αυτοί οι τρεις [Θεϊκές υπάρξεις] είναι ένα" ως προς την ουσία. Αυτά τα τρία Θεϊκά πρόσωπα είναι ένας Ιεχωβά. [...] Αποδεικνύουμε ότι ο Γιος του Ιεχωβά, τον οποίο πρέπει να "εμπιστευτούμε" υπό την απειλή της καταστροφής, δεν είναι απλός άνθρωπος [...] Οι απόστολοι, στα παραθέματά τους από την Παλαιά Διαθήκη, εφαρμόζουν στον Χριστό πολλά κείμενα τα οποία με τον πιο πρόδηλο τρόπο αναφέρονται στον αληθινό Θεό, τον Θεό του Ισραήλ, και θεωρούν όλες τις εμφανίσεις του Ιεχωβά προς τους πατριάρχες και τους προφήτες της αρχαιότητας, ότι γίνονται στο πρόσωπό του. [...] Σε όλα αυτά τα αποσπάσματα, τα λόγια του Ησαΐα αναφορικά με τον Ιεχωβά εφαρμόζονται απλά στον Χριστό, και εμφανίζονται να εφαρμόζονται σε εκείνον. [...] Συνεπώς όπως σε αυτές αλλά και σε πολλές άλλες εμφανίσεις του Θεού, το ίδιο πρόσωπο εμφανίζεται ως ο Ιεχωβά και ως άγγελος του Ιεχωβά (που μπορεί να αποδοθεί εξίσου κατάλληλα ως άγγελος, αγγελιοφόρος ή εκπρόσωπος του Ιεχωβά) σίγουρα δεν ήταν ο Πατέρας [...] Σε όλα σχεδόν τα αποσπάσματα που παραθέτονται από την Παλαιά Διαθήκη στο τελευταίο κεφάλαιο, δείχτηκε ότι εφαρμόζονται από τους συγγραφείς της Καινής Διαθήκης στον Χριστό—τον αληθινό Θεό, τον Θεό του Ισραήλ, ο οποίος αναφέρεται με το όνομα Ιεχωβά. Σύμφωνα με τους αποστόλους και τους ευαγγελιστές, λοιπόν, ο Κύριος Ιησούς επανειλημμένα αποκαλείται, και είναι, ο Ιεχωβά [...] Σύμφωνα με τον Επίσκοπο Πίρσον (Pearson) [...] "στην πραγματικότητα ο τίτλος κύριος, που αποδίδεται συνεχώς στον Χριστό στην Καινή Διαθήκη, είναι η λέξη με την οποία το όνομα Ιεχωβά μεταφραζόταν από παλιά. [...] Το πιο ευρύτερα χρησιμοποιούμενο όνομα Ιεχωβά, το αδιαμφισβήτητο κύριο όνομα του Θεού, και το οποίο οι Έλληνες μεταφραστές, πολύ καιρό πριν από την γέννηση του Σωτήρα μας, το είχαν εφαρμόσει με το όνομα του Κυρίου «κύριος» [...] Οπότε, όταν είπε ο Θεός ότι δεν είχε γνωριστεί στον Αβραάμ με το όνομά του Ιεχωβά, η ερμηνεία με τη χρήση οποιουδήποτε άλλου ονόματος δεν θα μπορούσε να είναι κατάλληλη σε αυτή την έκφραση. Και, συνεπώς, έχουμε λόγο να πιστεύουμε ότι η λέξη την οποία οι πρώτοι Έλληνες μεταφραστές, και μετά από εκείνους οι απόστολοι, χρησιμοποίησαν [κύριος] μπορεί να εφαρμοστεί στην έννοια που απαιτεί το πρωτότυπο, [δηλ. την λέξη Ιεχωβά] καθώς θα μπορούσε να προέρχεται από ένα ρήμα με την ίδια σημασία με την εβραϊκή ρίζα υποδηλώνοντας έτσι την ουσία ή την ύπαρξη του Θεού [...] Βλέπουμε λοιπόν ότι ο τίτλος Κύριος υποδήλωνε το κύριο όνομα του Θεού Ιεχωβά [...] Οπότε, αν ο Χριστός είναι ο Ιεχωβά, καθώς έτσι αποκαλείται από το Πνεύμα του Θεού, τότε και αυτός είναι ο Κύριος με την ίδια εφαρμογή και εξοχότητα με την οποία είναι ο Ιεχωβά. [...] Οι Ιουδαίοι αναγνώριζαν ότι ο Ιεχωβά θα γινόταν ξεκάθαρα γνωστός στις ημέρες του Μεσσία, και όχι μόνο αυτό, αλλά και ότι αυτό θα ήταν το όνομα το οποίο θα του ανήκε κατάλληλα. [...] Ο "Ιεχωβά ο Κύριος των δυνάμεων" ήταν το όνομα του Μεσσία" [...] Αυτός ο ίδιος [ενν. ο Ιησούς] μάς διαβεβαιώνει, Ιωάννης 16:15, "Όλα τα πράγματα που έχει ο Πατέρας, είναι δικά μου": όλα τα ονόματα, οι τίτλοι και οι ιδιότητες του Πατέρα. [...] [Ο Ιησούς] ήταν άνθρωπος αναμφισβήτητα, αλλά όχι μόνο άνθρωπος: ο Ιεχωβά, μέσω του αιωνίου Λόγου του, κατοίκησε μέσα σε αυτόν τον άνθρωπο και εκτέλεσε τα έργα του μέσω αυτού. [...] Ορθά αυτοί οι άγιοι άνθρωποι και άγιοι άγγελοι κατανοούσαν ότι ο Ιεχωβά και μόνο είναι το κύριο αντικείμενο της θρησκευτικής λατρείας, σύμφωνα με τις επαναλαμβανόμενες εντολές των Άγιων Γραφών. [...] Και όπως Θεϊκή λατρεία αποδιδόταν σε εκείνον [τον Ιησού] πριν από την ενσάρκωσή του, όταν εμφανιζόταν ως ο άγγελος ή ο εκπρόσωπος του Ιεχωβά ή ο "άγγελος της παρουσίας του Θεού" στον οποίο υπήρχε το όνομά Του, δηλαδή η φύση του, έτσι και μετά την φανέρωσή του με σάρκα, όταν ήταν Θεάνθρωπος. [...] Όπως συμβαίνει με πολλά αποσπάσματα από τις Γραφές, το όνομα Ιεχωβά, Θεός ή Πατέρας περιλαμβάνει όλη τη Θεότητα (όχι μόνο τον Πατέρα όπως διαχωρίζεται από τον Λόγο και το Πνεύμα όπως στο 1 Ιωάννη 5:7 και Ματθ. 28:19 αλλά επίσης και τον Λόγο και το Πνεύμα) [...] Οι πρώτοι μας γονείς ανέμεναν έναν Θεϊκό Μεσσία και αυτό το Θεϊκό πρόσωπο που εμφανίστηκε στους πατριάρχες και στον Μωυσή ήταν ο Ιεχωβά ο Γιος ή ο Χριστός στην προανθρώπινη κατάστασή του. [...] Ο απόστολος [Παύλος] πίστευε ότι ο Ιεχωβά, ο ηγέτης του Ισραήλ στην έρημο, ήταν αυτός ο Λόγος, που διατηρούσε σαφώς το αξίωμα του Μεσσία [...] Και όπως δείχνουν οι Γραφές αυτές οι υπερβατικές εμφανίσεις του Ιεχωβά θα πρέπει γενικότερα να εννοηθούν ότι αφορούν τον Χριστό με Θεϊκή φύση [...] Συνεπώς αποδεικνύεται ότι ο Ιεχωβά, ο άγγελος τόσο της Ιουδαϊκής όσο και της Χριστιανικής διαθήκης, είναι ο "ο Γιος" [...] ο εκπρόσωπος-Ιεχωβά, ή ο άγγελος της Ιουδαϊκής διαθήκης, ήταν ο Θεός των Πατριαρχών, δηλ. ο Λόγος, ο Γιος [...] Εκείνος ο Ιεχωβά-εκπρόσωπος, που τόσο συχνά εμφανίζεται ως ο εκπρόσωπος του Ιεχωβά ή "ο άγγελος του Κυρίου" ήταν γνωστός στους Ιουδαίους ως "ισχυρός Θεός" [...] Ο "άγγελος του Ιεχωβά" [...] ήταν χωρίς αμφιβολία ο Ιεχωβά Ιησούς [...] ήταν ο Θεός που εμφανίστηκε με σάρκα, τον οποίο οι Χριστιανοί λατρεύουν ως τον Ιεχωβά-Σαλώμ, ο οποίος έρχεται για να φέρει ειρήνη και συμφιλίωση. [...] Ο Ιεχωβά που θα γίνει Βασιλιάς πάνω σε όλη τη γη είναι ο Ιεχωβά που εμφανίσθηκε με σάρκα [...] Οι Χριστιανοί βαπτίζονται στα ονόματα του ενός Ιεχωβά». (The Works of the Reverend John Fletcher, Τόμ. 3ος, 1854, Carlton & Phillips, σελ. 15, 116, 160, 337, 399, 407, 422, 424, 430-433, 440, 451, 462, 463, 481, 507, 510-514, 543, 558)
↑ «Αποτελεί ανεδαφική φαντασίωση των δεισιδαιμόνων Ιουδαίων [η άποψη] ότι ήταν βλασφημία η προφορά του ονόματος του Ιεχωβά, το οποίο αποκαλούσαν "απρόφερτο": Εκείνος που γνωστοποίησε τον εαυτό του με αυτό το όνομα ποτέ δεν απαγόρευσε να τον αποκαλούν με αυτό το όνομα». (Matthew Henry's Commentary on the Bible, Τόμ. 1ος, κεφ. 24, διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ, στον ιστότοπο του Christian Classics Ethereal Library. Βλέπε επίσης το Matthew Henry's Concise Commentary on the Bible, κεφ. 3 «Το όνομα Ιεχωβά», διαθέσιμο εδώ.
↑ «Ο Ιεχωβά, ο μόνος Ζωντανός θεός, αυστηρά καταδίκασε τον ίδιο το λαό Του, όταν έδιναν κάποια σημασία στα είδωλα. [...] [Κάποιοι Χαλδαίοι] ήταν δυσαρεστημένοι με την αληθινή λατρεία του Ιεχωβά. [...] [Οι Ιουδαίοι] αντί να είναι μάρτυρες του Ιεχωβά εναντίον του ειδωλολατρισμού που τους περιέβαλλε, αντιθέτως, ήταν αφοσιωμένοι σ' αυτή τη μορφή ειδωλολατρίας στον ίδιο βαθμό με τους Αιγυπτίους. Ο Ιερεμίας στάλθηκε από τον Ιεχωβά για να διαλαλήσει την οργή του εναντίον τους, αν συνέχιζαν [...] Όλοι ανεξαίρετα [οι ειδωλολατρικοί λαοί] παραδέχθηκαν ΜΙΑ Τριάδα, και λάτρεψαν σαν τρισυπόστατο τον Ιεχωβά, τον Αιώνιο Βασιλιά, τον Αθάνατο και Αόρατο. [...] Στο Δευτερονόμιο, η Ενότητα του Θεού του Παντοκράτορος τονίζεται με τον πιο έντονο τρόπο: «Άκουε Ισραήλ, Ιεχωβά ο Θεός ημών είναι ΕΙΣ ΙΕΧΩΒΑ», δηλαδή «ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ ΙΕΧΩΒΑ»». (Οι Δύο Βαβυλώνες, εκδ. Β. Γιαννίκος, σελ. 27, 95, 108, 120, 123)
↑ «Ο Μωυσής έλαβε στο όρος Σινά από τον ίδιο το Θεό το Νόμο και καθόρισε με λεπτομερή και υψηλής ποιότητας νομοθεσία τις κοινωνικές σχέσεις των μελών της ιουδαϊκής κοινωνίας. Τα βασικά σημεία της διδασκαλίας του Ιουδαϊσμού, όπως τα καθορίζει το ιερό βιβλίο, η Τορά, δηλ. ο Νόμος, είναι ότι ο Ένας (Γιαχβέ ή Γιεχωβά), προσωπικός και όχι αφηρημένος Θεός δημιούργησε τον κόσμο σε έξι μέρες και φροντίζει γι' αυτόν». (Βήματα Πίστης και Ζωής, Α.Καριώτογλου/Σ.Πορτελάνος/Δ.Πασσάκος, 2000, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, σελ. 19)
↑ «Όταν ο Χριστός εισήλθε με σάρκα στην αρένα της ιστορίας, το έκανε αυτό ως Ιουδαίος. Αυτό ήταν σε αρμονία με τον αιώνιο σκοπό του Θεού, διότι σε έναν κόσμο που έβριθε από παγανισμό οι Ιουδαίοι ήταν προσκολλημένοι στην ιδέα του ενός αληθινού Θεού, του Ιεχωβά. [...] Η λέξη Ιησούς σημαίνει "ο Ιεχωβά είναι σωτηρία"». (The Illustrated Life of Jesus, Herschel H. Hobbs & the Editors of Biblical Illustrator, 2000, Hollman Bible Publishers, σελ. 19, 268)
↑ «יהוה: Ιεχωβά, στα Εβραϊκά διαβάζεται από δεξιά προς τα αριστερά».
↑ «Οι προφήτες [...] εμφανίζονται στη Βίβλο ως συνεχιστές του έργου του Μωυσή, υπερασπιστές του εθνικισμού και του Γιαχβέ (του Ιεχωβά, του Θεού) εναντίον των ξένων θεοτήτων και των παρεκτροπών των βασιλέων». (Σύγχρονη Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια, Arnoldo Mondadori, 2007, Τόμ. 9, σ. 41)
↑ «Ο Ιουδαϊσμός έχαιρε σεβασμού από τους εθνικούς όντας παλιά και διαδεδομένη θρησκεία· και ο Ιεχωβά, ο Θεός των Ιουδαίων, λάβαινε -ειδικότερα από τους διάφορους κυβερνήτες της χώρας- τις ανάλογες τιμές όντας η θεότητα του τόπου. [...] Στην πραγματικότητα, πολλοί [ενν. εθνικοί] διέκριναν στον Ιεχωβά το δικό τους Δία ή Γιούπιτερ. [...] Αλλά πολλοί -ειδικά γυναίκες- προσκολλήθηκαν [ενν. στον Ιουδαϊσμό] αποβλέποντας στη λατρεία του Ιεχωβά ως του μόνου αληθινού Θεού». (Johann Karl Ludwig Gieseler, A Text-Book of Church History, Harper & Bros Publ., 1857, Τόμ. 1ος, σ. 47, 48, 51)
↑ «Οι Ισραηλίτες [...] συνεχώς ξέπεφταν σε στασιασμό εναντίον της ορατής μεγαλειότητας του Δαβιδικού Βασιλιά τους, έθεταν τα είδωλα των εθνών στο αγιαστήριο του Ιεχωβά [...] κάθε αρσενικό, τρεις φορές το χρόνο, έπρεπε να παρουσιάζεται ενώπιον του Κυρίου Ιεχωβά», «Οι πιο μετριοπαθείς Γνωστικοί θεωρούσαν τον Ιεχωβά, τον Δημιουργό, ως Ων μικτής φύσης Θεού και Δαίμονα», «Για μια παρόμοια ένωση της μωσαϊκής πίστης και της ελληνικής φιλοσοφίας ξεχωρίζουν τα έργα του Φίλωνα [...] Η υλική ψυχή του σύμπαντος πιθανώς θα αποτελούσε προσβολή για την ευσέβεια των Εβραίων· αλλά εφάρμοσαν τον χαρακτήρα του Λόγου στον Ιεχωβά του Μωυσή και των Πατριαρχών» και «Οι ηθικές ιδιότητες του Ιεχωβά δεν μπορούν εύκολα να συμβιβαστούν με το πρότυπο της ανθρώπινης αρετής». (Edward Gibbon, The Decline And Fall Of The Roman Empire, Τόμ. 1, κέφ. 15, Τόμ. 1, κέφ. 15, υποσ. 29, Τόμ. 1, κέφ. 21 και Τόμ. 2, κέφ. 50.
↑ Αναφορά του Γουέλς στον «Θεό του Αβραάμ, τον Ιεχωβά» μπορεί να βρεθεί εδώ, στον ιστότοπο bartleby.com. (A Short History of the World, H.G. Wells, Penguin Books, 1922/1991, Κεφ. XXII, "Priests and Prophets in Judea", σελ. 83)
↑ Για παράδειγμα, αναφέρει ο Νίκος Δήμου: «Άραγε έχει γίνει ποτέ δίωξη για προσβολή του Μωάμεθ, του Ιεχωβά, ή του Βούδα; [...] Άλλες φορές βρεθήκαμε σε σύνθεση. Όπως στο έργο του Φίλωνα από την Αλεξάνδρεια, που έκανε τις πλατωνικές ιδέες, σκέψεις μέσα στη νόηση του Ιεχωβά». (Ασκήσεις ελευθερίας, σελ. 317, 339) Βλέπε, επίσης, σχετικά άρθρα του συγγραφέα στον ιστότοπό του, όπως εδώ και εδώ.
↑ Ο Κορνήλιος Καστοριάδης αναφέρει σχετικά: «Το αυτονόητο για τους κλασικούς εβραίους δεν ήταν η αναζήτηση της ελευθερίας ή της ισότητας ή της δικαιοσύνης, αλλά η συμμόρφωση προς τις εντολές του Ιεχωβά». (Η Αρχαία Ελληνική Δημοκρατία και η Σημασία της για μας Σήμερα, εκδ. Ύψιλον, 1986, σελ. 12, 13.
↑ Στο τρίτο μέρος του έργου Προλεγόμενα στο Ομηρικό Ζήτημα αναφέρει: «Στην Εβραϊκή μυθολογία οι τέτοιοι “ποιητές” λέγονταν προφήται και εμπνέονταν κατ' ευθείαν από τον Ιεχωβά». Διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ.
↑ «Στο υπόλοιπο βιβλίο αναφέρομαι στους υπερφυσικούς θεούς, από τους οποίους ο πιο γνωστός στην πλειονότητα των αναγνωστών μου θα είναι ο Ιεχωβά, ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης». (Richard Dawkins, Η περί Θεού αυταπάτη, εκδ. Κάτοπτρο, 2007, σελ. 42)
↑ Βλέπε τα φύλλα του Βήματος με ημερομηνίες 19/2/2006, 28/9/2003, 8/4/2001, 4/1/1998.
↑ Εκδόσεις Scripta, 2006.
↑ Εκδόσεις Ι. Αρσενίδη
↑ Steven Runciman, The medieval Manichee: A study of the Christian dualist heresy, Cambridge University Press, 1982 (c.1947), σσ. 6, 8, 10, 150, 178.
↑ Στο Δοκίμιό του ο Σοπενχάουερ ασκεί δριμύα κριτική στον «εκλεκτό λαό του Θεού», τους Ισραηλίτες, οι οποίοι υπάκουαν σε κάθε «ρητή και συγκεκριμένη εντολή του Ιεχωβά». (Αρθούρος Σοπενχάουερ, Δοκίμια, μετάφραση στα Αγγλικά Rudolf Dircks, διαθέσιμο στο ιντερνέτ εδώ, στον ιστότοπο fullbooks.com)
↑ Ο Χιούμ στο έργο του Η Φυσική Ιστορία της Θρησκείας αναφέρει: «Έτσι, ο Θεός του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ έγινε η υπέρτατη θεότητα, δηλαδή ο Ιεχωβά, των Εβραίων». Βλέπε την αγγλική έκδοση του έργου εδώ, στον ιστότοπο The Online Library of Liberty.
↑ Το λιμπρέτο του Ναμπούκο μπορεί να βρεθεί στον ιστότοπο impresario.ch. Δημοσιεύματα που περιέχουν αναφορές στον Ιεχωβά από το έργο του Βέρντι που ανέβηκε από την Εθνική Λυρική Σκηνή τον Οκτώβριο του 2007 από την εφημερίδα Έθνος και τον ιστότοπο classicalmusic.gr.
↑ Διαθέσιμες πληροφορίες για το άλμπουμ στο εδώ, στον ιστότοπο clintonmuseumstore.com και σε άρθρο των Times εδώ.
↑ Στο έργο του Ιησούς του Ναυή (1877) ο Μούσοργκσκι επανειλημμένα χρησιμοποιεί το όνομα Ιεχωβά αναφερόμενος στη δύναμη ή το λόγο του Ιεχωβά («Ты сильной десницей врага Иеговы [...] В славу Иеговы сокрушить Израиль должен»).
↑ Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έργο Εσένα, εσένα, Ιεχωβά, θα Αινώ (Dir, dir, Jehova will ich singen), στον ιστότοπο musicanet.org. Επίσης σχετική αναφορά στο ελληνικό έργο Επίτομη Ιστορία της Μουσικής.
↑ Die Allmacht, D 852 op. 79,2. Ο επαναλαμβανόμενος στίχος "Groß ist Jehova, der Herr" («Ο Ιεχωβά είναι Μεγάλος, ο Κύριος») εμφανίζεται στο μελοποιημένο αυτό ποίημα και είναι διαθέσιμο εδώ.
↑ Επίτομη Ιστορία της Μουσικής.
↑ Το λιμπρέτο του έργου Εσθήρ του Χέντελ μπορεί να βρεθεί εδώ, στον ιστότοπο opera.stanford.edu. Στο έργο αυτό αναφέρεται, για παράδειγμα: «Ο μεγάλος Ιεχωβά ζει και βασιλεύει, Εμείς στον μεγάλο Ιεχωβά εμπιστευόμαστε».
↑ Το λιμπρέτο του έργου Αθαλία του Χέντελ μπορεί να βρεθεί εδώ, στον ιστότοπο opera.stanford.edu.
↑ Το λιμπρέτο του έργου Σαμψών του Χέντελ μπορεί να βρεθεί εδώ, στον ιστότοπο opera.stanford.edu. Στο έργο αυτό αναφέρεται, για παράδειγμα: «Τότε θα γνωρίσουν, ότι μόνο Αυτός του οποίου το όνομα είναι Ιεχωβά, Πάνω σε όλη τη γη ο Μοναδικός, Πάντα ήταν ο Ύψιστος, και ακόμη παραμένει».
↑ Το λιμπρέτο του Σολομώντα μπορεί να βρεθεί στα αγγλικά και τα γερμανικά εδώ[νεκροί σύνδεσμοι].
↑ * "Η πλειοψηφία των Εβραίων μελετητών θεωρεί ότι τα σύμφωνα YHWH, προφέρονταν αρχικά ως Γιαχβέ" (Richards, L. (2001). Every name of God in the Bible. Includes indexes. Everything in the Bible series (σελ. 24). Nashville, Tenn.: Thomas Nelson)
"Το Γιαχβέ χρησιμοποιείται σε όλο αυτό το βιβλίο ως σωστή μεταγραφή του εβραϊκού ονόματος για το Θεό, που συλλαβίζεται λανθασμένα ως Ιεχωβά." (The Cross in the Old Testament, H. Wheeler Robinson, The Westminster Press, 1955, σελ. 12.)
"Οι αγγλικές μεταφράσεις της βίβλου, μεταφράζουν τη λέξη [YHWH] ως Κύριος, Ιεχωβά, ή Γιαχβέ...Ο Θεός αναφέρεται από τα τέσσερα γράμματα YHWH, τα οποία αποτελούν τα σύμφωνα του ονόματος Ιεχωβά ή Γιαχβέ... Σήμερα πολλοί Χριστιανοί χρησιμοποιούν τη λέξη Γιαχβέ, την πιο αρχική προφορά, μην διστάζοντας να ονομάσουν το θείο όνομα δεδομένου ότι ο Ιησούς δίδαξε τους πιστούς να μιλήσουν με έναν οικείο τρόπο στο Θεό...Κύριος, στην παλαιά διαθήκη ήταν ο Γιαχβέ, ενώ στην Καινή Διαθήκη ο τίτλος μεταφέρεται στον Ιησού." (Hayford, J. W., & Thomas Nelson Publishers. (1995). Hayford's Bible handbook. Nashville: Thomas Nelson Publishers, σελ. 525, 626, 627, 701)
"Γιαχβέ...η συνηθισμένη μορφή, μεταξύ των μελετητών, του προσωπικού ονόματος του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη". (Oxford English Dictionary, 2002, λήμμα "Yahweh")
"είναι αρκετά βέβαιο ότι το θείο όνομα Yhwh αρχικά προφερόταν ως Γιαχβέ." (Henry, C. F. H. (1999). God, revelation, and authority. Originally published: Waco, Tex. : Word Books, c1976-c1983. Wheaton, Ill.: Crossway Books)
"το προσωπικό όνομα του Θεού του Ισραήλ, αρχικά προφερόταν Γιαχβέ" (An Encyclopedia of Religion, Vergilius Ferm, Philosophical Library, 1945, σελ. 389)
"Η γενικά αναγνωρισμένη εκφώνηση Γιαχβέ..." (Freedman, D. N., The Anchor Bible Dictionary, τόμ.6 σελ. 1012)
"ήταν πιθανώς Jahveh and προφερόταν Γιαχβέ" (Man's Own Show: Civilization, George A. Dorsey, Harper & Brothers, 1931, σελ. 470)
"Η ορθή προφορά ήταν πιθανώς πιο κοντά στο Γιαχβέ" (Wolf, H. (1991). An introduction to the Old Testament Pentateuch (σελ. 27). Chicago: Moody Press)
"Γιαχβέ, όπως οι σύγχρονοι μελετητές αποδίδουν, σημαίνει..." (Packer, J. I. (1996, c1994). Growing in Christ. Originally published: I want to be a Christian. Wheaton, Ill. : Tyndale House Publishers, c1977)
"Οι αγγλικές μεταφράσεις της βίβλου, μεταφράζουν τη λέξη [YHWH] ως Κύριος, Ιεχωβά, ή Γιαχβέ...Ο Θεός αναφέρεται από τα τέσσερα γράμματα YHWH, τα οποία αποτελούν τα σύμφωνα του ονόματος Ιεχωβά ή Γιαχβέ... Σήμερα πολλοί Χριστιανοί χρησιμοποιούν τη λέξη Γιαχβέ, την πιο αρχική προφορά, μην διστάζοντας να ονομάσουν το θείο όνομα δεδομένου ότι ο Ιησούς δίδαξε τους πιστούς να μιλήσουν με έναν οικείο τρόπο στο Θεό...Κύριος, στην παλαιά διαθήκη ήταν ο Γιαχβέ, ενώ στην Καινή Διαθήκη ο τίτλος μεταφέρεται στον Ιησού." (Hayford, J. W., & Thomas Nelson Publishers. (1995). Hayford's Bible handbook. Nashville: Thomas Nelson Publishers, σελ. 525, 626, 627, 701)
"σήμερα, είναι σύνηθες να γραφεται αυτό το όνομα ως Γιαχβέ" (Drane, J. W. (2000). Introducing the Old Testament (Completely rev. and updated.) (σελ. 252). Oxford: Lion Publishing plc.)
"Οι Χριστιανοί χρησιμοποιούν την λέξη Γιαχβέ, την πιο αρχική προφορά" (Youngblood, R. F., Bruce, F. F., Harrison, R. K., & Thomas Nelson Publishers. (1995). Nelson's new illustrated Bible dictionary, λήμμα: Jehovah/Yahweh)
"...η άποψη που είναι ευρύτατα αποδεκτή σήμερα είναι ότι το θείο όνομα προφερόταν ως Γιαχβέ." (Yahweh: The Divine Name in the Bible, G. H. Parke-Taylor, Wilfrid Laurier University Press, 1975, σελ. 79)
"Προηγουμένως προφερόταν "Ιεχωβά", αλλά πιθανώς θα πρέπει να προφέρεται "Γιαχβέ"." (Enns, P. P. (1997, c1989). The Moody handbook of theology (σελ. 47). Chicago, Ill.: Moody Press)
"...με το οποίο επέτρεψε στον Ισραήλ να τον επικαλεσθεί- Γιαχβέ, όπως οι σύγχρονοι μελετητές το γράφουν" (Packer, J. I. (1995, c1993). Concise theology : A guide to historic Christian beliefs. Wheaton, Ill.: Tyndale House)
"Το εβραϊκό όνομα πιθανώς, αρχικά προφερόταν Γιαχβέ." (MacDonald, W., & Farstad, A. (1997, c1995). Believer's Bible Commentary: Old and New Testaments (Ge 1:1), Nashville: Thomas Nelson)
"Γιαχβέ, όπως το όνομα πιθανώς προφερόταν" (Bible and Spade (1974) Volume 3 (vnp.3.4.101), Associates for Biblical Research)
Σύμφωνα με την Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια η απόδοση του Τετραγράμματου ως "Ιεχωβά" είναι «γραμματικώς αδύνατη». Εντούτοις αναφέρεται σε Βιβλικούς λόγιους όπως ο Στίερ (Stier, "Hebr. Lehrgebäude") και ο Χέλεμαν (Hölemann, "Bibelstudien.," i.) οι οποίοι «υπερασπίστηκαν» τη μορφή Ιεχωβά. (Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα «Ιεχωβά», διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ).
↑
Το Theological Wordbook of the Old Testament αναφέρει: "Actually, there is a problem with the pronunciation "Yahweh." It is a strange combination of old and late elements. The first extra-Biblical occurrence of the name is in the Moabite Stone of about 850 B.C. At that time vowel letters were just beginning to be used in Hebrew. If YHWH represents a spelling earlier than 900 B.C. (as would seem likely), the final " h " should have been pronounced. The pronunciation Yahweh assumes the ending of a lamed-he verb, but these verbs in Moses' day ended in a " y " (cf. for b¹nâ the Ug. impf. ybny). So the ending " eh " is a late form. But in Hebrew in late times a " w " that began a word or syllable changed to " y " (as in the pe-waw verbs and the verb h¹yâ itself). So the " w " of Yahweh represents a pre-mosaic pronunciation but the final " eh " represents probably a post-davidic form... if the word were spelled with four letters in Moses' day, we would expect it to have had more than two syllables, for at that period there were no vowel letters. All the letters were sounded". (The Moody Bible Institute of Chicago, 1981)
Το Λεξικόν των Αγίων Γραφών του Γ. Κωνσταντίνου αναφέρει: «Η αρχαία αυτού προφορά εξ αναλογίας άλλων ονομάτων εικάζεται ότι ην Ιαχβέ· πλην τούτου ουδεμία θετική μαρτυρία υπάρχει». (Εν Αθήναις, 1888/1973, λήμμα Ιεοβά, σελ. 439)
Στο σχολιολόγιο Numbers (Wycliffe Exegetical Commentary) αναφέρεται: «Αν και ο όρος 'Γιαχβέ' θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν μια πιθανή προφορά, εντούτοις δεν μπορεί να αποδειχτεί η ορθότητά του και είναι πολύ πιθανόν εσφαλμένος». (R.K. Harrison, 1990, Moody Pr., σελ. 31)
When the Tetragrammaton was pronounced in one syllable it was “Yah” or “Yo.” When it was pronounced in three syllables it would have been “Yahowah” or “Yahoowah.” If it was ever abbreviated to two syllables it would have been “Yaho,” but even this spelling may have been pronounced with three syllables, including the final aspirant, because Hebrew had no vowel points in Biblical times.—Biblical Archeology Review, Μάρτιος/Απρίλιος 1995.
↑ "The pronunciation "Yahweh" is actually a scholarly reconstruction. In the original Hebrew text of the Bible, only consonants were written, so the name was written yhwh. It was not until the fifth century CE and later that vowels were added to the Hebrew text, and by that time there was a long custom of not pronouncing the name, as a way of acknowledging that the name is not like human names. Instead. "Adonai" (LORD) was substituted. Hebrew texts retained the consonants yhwh, but inserted the vowels of Adonai to remind the reader to say the latter. Thus the original pronunciation of the name was lost. The reconstructed pronunciation of Yahweh is fairly certain, as it fits the pattern of other Hebrew names and words. (The name "Jehovah," used by some, developed out of a mistaken reading of the consonants of yhwh with the vowels of Adonai, as it it were a single word.) (Reading the Pentateuch: A Historical Introduction, John J. McDermott, 2002, Paulist Press, σελ. 94)
↑ "Ενώ έχουν προταθεί πολλά σύγχρονα ονόματα ως προφορά αυτών των γραμμάτων [σημ. του Τετραγράμματου] (Ιεχωβά, Γιαχβέ, κλπ), ο παραδοσιακός Ιουδαϊσμός διδάσκει ότι η αρχική προφορά αυτού του ονόματος του Θεού έχει ξεχαστεί". (In the Beginning: A Short History of the Hebrew Language, Joel M Hoffman, NYU Press, 2004, σελ. 44) Επίσης, αναφέρεται: "Η προφορά του ΓΧΒΧ στην Παλαιά Διαθήκη ποτέ δεν θα μπορέσει να επιβεβαιωθεί, καθώς το αρχικό Εβραϊκό κείμενο χρησιμοποιούσε μόνο σύμφωνα". (The International Standard Bible Encyclopedia, τόμ. 2, σελ. 507)
↑ Johan Lust et al., A Greek-English Lexicon of the Septuagint, Revised Edition, Stuttgart 2003, λήμμα: γή,-ής
↑ Theological Dictionary of the New Testament, 3:553
↑ Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων, Περί των Ο' Ερμηνευτών της Παλαιάς θείας Γραφής, τόμ. 2ος, Αθήνησιν 1845, σελ. 596-597
↑ Για το έργο Εις το ΠΙΠΙ ο πατρολόγος Στ. Παπαδόπουλος αναφέρει: «Εις το πιπί (εξήγηση των τεσσάρων γραμμάτων). Ανήκει μάλλον στον Ωριγένη: PL 23, 1271». (Παπαδόπουλος Γ. Στυλιανός, Πατρολογία, τόμ. Β', έκδ. 2η, Αθήνα 1999, σελ. 704)
↑ «Οι πολύτιμοι λίθοι στην επιστήθια πλακέτα του αρχιερέα ήταν εγχάρακτοι με τα ονόματα των δώδεκα φυλών του Ισραήλ, Έξ. 29:14, και μία πλακέτα από χρυσάφι ήταν προσαρμοσμένη στη μίτρα του η οποία έφερε την επιγραφή "Η Αγιότητα στον Ιεχωβά", εδ. 30». (William Henry Green, General Introduction to the Old Testament, 1899, σελ. 143)
↑ Walter A. Elwell, Evangelical Dictionary of Theology 2nd edition, Baker Academic, 2001, σελ. 507.
↑ Walter A. Elwell, Evangelical Dictionary of Theology 2nd edition, Baker Academic, 2001, σελ. 507, 1172.
↑ «Η εκπαίδευση των Εβραίων ήταν ουσιαστικά θρησκευτική, η οποία αποσκοπούσε στο να παράγει ανθρώπους που ήταν κατά πρώτο λόγο υπηρέτες του Ιεχωβά και κατά δεύτερο λόγο καλοί πολίτες». (Shailer Mathews, A History of the New Testament Times in Palestine 175 B.C.-70 A.D., The MacMillan Company, 1929, σελ. 165, 166)
↑ Jews, God, and History, 2nd Edition, Max I. Dimont, 2004, Signet Classics, ISBN 978-0451529404, σελ. 19.
↑ Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια, άρθρο «Τα ονόματα του Θεού» που υπάρχει εδώ και εδώ.
↑ ΒΕΠΕΣ, τόμ. 31ος (1962), σελ. 180-182
↑ όπως αναφέρει ο Αθανάσιος Αλεξανδρείας στο έργο του "Πίστις των άγιων τριακοσίων δέκα και οκτώ άγιων θεοφόρων Πατέρων των εν Νικαία" σε αρχείο pdf
↑
βλ. Ιεροί Κανόνες: 5 Β'. 2, 57 Καρθ. 1 Πενθ. 49 ΑΠ.
Γρηγορίου Ναζιανζηνού, επιστολή 110, P.G., 37, 177 Β-189: "Ημείς δε θεόν γινώσκομεν τον Πατέρα και τον Υιόν και το Άγιον Πνεύμα...μίαν και την αυτήν...θεότητος φύσιν και ουσίαν και δύναμιν"
Γρηγ. Νύσ. Προς Έλληνας, 3.1.20
βλ. και:
Χρήστος Κ. Καρακόλης, Ο Ιησούς ως ο Γιαχβέ των παλαιοδιαθηκικών θεοφανειών, μελέτη στο "Βιβλική Βιβλιοθήκη #24", Πουρναράς, 2005
Νίκου Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία-Έκθεση της ορθόδοξης πίστης σε αντιπαράθεση με τή δυτική Χριστιανοσύνη,, Πουρναράς, 1992, σ.70
Δημητρίου Θ. Κόκκορη, Ορθοδοξία & Κακοδοξία, τ. Α', Αθήνα 1991, σ. 132
Νίκου Ματσούκα, Ορθοδοξία και Αίρεση, 2η έκδ. Πουρναράς, 1992, σ.123)
↑ "ο Γιαχβέ είνε τριαδικός Θεός. Πατήρ, Υιός και Άγιον Πνεύμα...εν η συνειδήσει της Εκκλησίας ο Ιησούς Χριστός της Καινής Διαθήκης είνε αυτός ούτος ο Γιαχβέ της Παλαιάς Διαθήκης. Ο Ιησούς Χριστός είνε κατά κυριολεξίαν ενσάρκωσις του Γιαχβέ και η αποκάλυψις αυτού. Ακριβέστερον ειπείν, ο Ιησούς Χριστός είνε ο Γιαχβέ Υιός...Γιαχβέ ο Πατήρ, Γιαχβέ ο Υιός, Γιαχβέ το Άγιον Πνεύμα. Πλην δεν υπάρχουν τρεις Γιαχβέ, αλλ' εις Γιαχβέ...όπως ο Γιαχβέ ούτος είνε ρητώς το Άγιον Πνεύμα. Ο δε άλλος Γιαχβέ...είνε ο θεός Πατήρ...ο Γιαχβέ-Υιός...απεστάλη παρά του Γιαχβέ-Πατρός." (Σωτηρόπουλος Νικόλαος, 'Ο Ιησούς Γιαχβέ', 2η έκδ., εκδ. 'Ο Σταυρός', Αθήνα 1988, σελ. 7,33,35,69,74)
↑ Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), 'Η περί Προϋπάρξεως του Ιησού Χριστού Διδασκαλία της Αγίας Γραφής κατά τον Ιερόν Χρυσόστομον', Αθήνα 2002, σελ. 207
↑ Έξοδ. 3:1-16
↑ "ά δε λαλεί ο Θεός, πρόδηλον ότι δια του Λόγου λαλεί, και ου δι' άλλου" (Μ. Αθανασίου, Κατά Αρειανών, Λόγος Γ')
↑ Ματσούκας Α. Νίκος, Δογματική και Συμβολική θεολογία, τόμ. Β', 2η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 69 (υποσημ. #29).
↑
Γρηγ. Νύσ. Προς Έλληνας, 3.
Μ. Βασιλ. Κατά Ευνομίου, 29.541
βλ. και:
Αθανασίου Παπαρνάκη, Η Επίκληση του Ονόματος του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναρά, 2006, σελ. 61
Σταύρου Καλαντζάκη, Οι Θεολογικές ιδέες του προφήτη Ιεζεκιήλ, Πουρναρά, 1994, σελ. 74
Νικολάου Παπαδοπούλου, Τα Δευτεροκανονικά τεμάχια του βιβλίου του Δανιήλ, Αθήνα, 1985, σελ. 269
↑ Τα αριθμητικά δεδομένα προέρχονται από το βιβλίο: Larry Richards, Every Name of God in the Bible, Thomas Nelson, 2001
↑ Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - 'Έξοδος', Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, σελ. 354
↑ Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας (μτφρ. Σάββα Αγουρίδη), Άρτος Ζωής, Αθήνα 1980, σελ. 42 / Σταύρου Ε. Καλαντζάκη, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναράς, Θεσ/νίκη 2006, σελ. 986
↑ "εις Κύριος Ιησούς Χριστός" (Α' Κορ. 8:6)
↑
Ιω. 1:1: "καί Θεός ήν ο Λόγος"
Ιω. 5:18: "έλυεν τό σάββατον...ίσον εαυτόν ποιών τώ θεώ"
Ιω. 10:33: "απεκρίθησαν αυτώ οι Ιουδαίοι...συ...ποιείς σεαυτόν θεόν"
Ιω. 20:28: "Καί απεκρίθη Θωμάς...Ο Κύριός μου καί ο Θεός μου"
Πράξ. 20:28: "τήν εκκλησίαν τού Κυρίου καί Θεού ήν περιεποιήσατο διά τού ιδίου αίματος"
Ρωμ. 9:5: "ο χριστός τό κατά σάρκα, ο ών επί πάντων Θεός ευλογητός εις τούς αιώνας"
Φιλ. 2:6: "ός εν μορφή Θεού υπάρχων, ούχ αρπαγμόν ηγήσατο τό είναι ίσα Θεώ"
Κολ. 2:9: "Ότι εν αυτώ κατοικεί πάν τό Πλήρωμα τής Θεότητος σωματικώς"
Β' Θεσ. 1:12: "κατά τήν χάριν τού Θεού ημών καί Κυρίου Ιησού Χριστού"
Τίτ. 2:13: "προσδεχόμενοι τήν μακαρίαν ελπίδα καί επιφάνειαν τής δόξης τού μεγάλου Θεού καί Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού"
Εβρ. 1:8: "πρός δέ τόν Υιόν, 'Ο θρόνος σου, ο Θεός, εις τόν αιώνα τού αιώνος'"
Β' Πέτρ. 1:1: "εν δικαιοσύνη τού Θεού ημών καί Σωτήρος Ιησού Χριστού"
↑ "Εγένετο δε αυτούς και ενιαυτόν όλον συναχθήναι εν τη εκκλησία και διδάξαι όχλον ικανόν, χρηματίσαι τε πρώτον εν Αντιοχεία τους μαθητάς Χριστιανούς." Πράξ. 11:26
↑ "ας είναι γνωστό σε όλους εσάς, και σε ολόκληρο τον λαό τού Ισραήλ ότι, διαμέσου τού ονόματος του Ιησού Χριστού, του Ναζωραίου, που εσείς σταυρώσατε, τον οποίο ο Θεός τον ανέστησε από τους νεκρούς, διαμέσου αυτού παραστέκεται αυτός μπροστά σας υγιής. Αυτός είναι η πέτρα, που εξουθενώθηκε από σας τους οικοδομούντες, η οποία έγινε ακρογωνιαία πέτρα. Και δεν υπάρχει διαμέσου κανενός άλλου η σωτηρία· επειδή, ούτε άλλο όνομα είναι δοσμένο κάτω από τον ουρανό ανάμεσα στους ανθρώπους, διαμέσου του οποίου πρέπει να σωθούμε." (Πράξ. 4:10-12)
↑ "Ο Πέτρος, όμως, είπε: Ασήμι και χρυσάφι εγώ δεν έχω· αλλά, ό,τι έχω, αυτό σου δίνω: Στο όνομα του Ιησού Χριστού τού Ναζωραίου, σήκω επάνω και περπάτα." (πράξ. 3:6)
↑ "Και καθημερινά, μέσα στο ιερό και κατ' οίκον, δεν έπαυαν να διδάσκουν και να ευαγγελίζονται τον Ιησού Χριστό." (Πράξ. 5:42)
↑ Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄, Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ, εκδ. Ψυχογιός, 2007, σελ. 148, 149.
↑ Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, η οποία παραπέμπει ως πηγή: Cf. St. Thomas, I, qu. xiii, a. 14; Franzelin, "De Deo Uno" (3rd ed., 1883, thesis XXIII, pp. 279-86).
↑
"Yahweh as known in the OT is actually all three persons of the trinity—Father, Son, and Holy Spirit—as known in the NT." μτφρ.: "Ο Γιαχβέ, όπως είναι γνωστός στην Π.Δ., είναι στην πραγματικότητα και τα τρία πρόσωπα της Τριάδας-Πατέρας, Υιός και Άγιο Πνεύμα-όπως είναι γνωστά στην Κ.Δ." (Jack Cottrell, Romans : Volume 2, College Press NIV commentary Joplin, Mo.: College Press Pub. Co., 1996-c1998, Ro 10:13.)
"No knowledge is more sublime than to know the Trinity in Unity; Father, Son, and Holy Ghost, one Jehovah." μτφρ.: Καμία γνώση δεν είναι πιό θαυμαστή από το να γνωρίζουμε την Τριάδα στην ενότητα Πατέρας, Υιός, και Άγιο Πνεύμα, ένας Ιεχωβά. (Charles H. Spurgeon, Spurgeon's Sermons: Volume 37, στο διαδίκτυο εδώ
↑ Βιβλίο Τι Διδάσκει Πράγματι η Αγία Γραφή;, 2005, Β.&Φ.Ε.Σκοπιά, σελ. 14.
↑ Spencer Lewis, Ph.D., F.R.C., H., Ralph M. Lewis, F.R.C. (1990). Rosicrucian Manual AMORC, p. 66. - Manual of the Ancient and Mystic Order Rosæ Crucis (AMORC)
↑ Γένεση 4:1
↑ Γένεση 4:26
↑ Γένεση 22:14, Μετάφραση Βάμβα
↑ I revealed Myself to Abraham, Isaac and Jacob as God Almighty (El Shaddai), and did not allow them to know Me by My name YHVH.—Έξοδος 6:3, The Living Torah
↑ Βλ. Ομιλία του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ΄
↑ The Complete Word Study Old Testament, AMG Publishers, 1998.
↑
Το ρήμα [...] γιάντα δεν σημαίνει απλώς «γνωρίζω, είμαι εν γνώσει». Σημαίνει «βιώνω» την πραγματικότητα της αποκάλυψης του συγκεκριμένου ονόματος. Αυτό συνάδει με την χρήση του ~βε (σημ), δηλ. «όνομα», το οποίο συγκεφαλαιώνει όλα τα χαρακτηριστικά και τις πράξεις του Θεού. Δεν αποτελεί απλή αναφορά σε κάποιον τίτλο, αλλά στον τρόπο με τον οποίο ο Θεός αποκαλύπτεται—ότι, δηλαδή, ο Θεός προσδίδει σημασία στο όνομά του μέσω των πράξεών του.—The Net Bible, υποσημείωση στο εδάφιο.
Η κατάλληλη απάντηση σε αυτό το ερώτημα έγκειται στην άρνηση [του Θεού] να γνωρίσουν οι πατριάρχες τη σημασία του ονόματος Γιαχβέ• όχι στην άρνηση να γνωρίσουν το όνομα. Τα δύο ρήματα, «εμφανίστηκα» και «έγινα γνωστός», είναι αμφότερα σε χιφίλ αυτοπαθή, δηλ. «Παρουσίασα τον εαυτό μου» και «Δεν έκανα τον εαυτό μου γνωστό». Η εβρ. πρόθεση πριν από τη φράση Ελ Σανταΐ και η απουσία οποιασδήποτε πρόθεσης πριν από τη λέξη Γιαχβέ είναι το πιο καθοριστικό στοιχείο. Η μετάφραση απαιτεί τη χρήση κάποιας πρόθεσης στη δεύτερη περίπτωση, και πιστεύουμε ότι οι καλύτερες μεταφράσεις είναι αυτές που κάνουν την πρώτη πρόθεση να αναφέρεται και στον δεύτερο όρο με την ίδια δύναμη και σημασία όπως αναφέρεται στον πρώτο. Αυτή η πρόθεση είναι η εβρ. Beth Essentiae και πρέπει να αποδοθεί «ως», σημαίνοντας: «Ο Θεός παρουσίασε τον εαυτό του στον Αβραάμ, τον Ισαάκ και τον Ιακώβ με τα γνωρίσματα του (με τις ιδιότητες του) Ελ Σανταΐ, αλλά με τα γνωρίσματα του ονόματός μου Γιαχβέ δεν έκανα τον εαυτό μου γνωστό σε αυτούς». Το όνομα παίζει σημαντικό ρόλο εδώ: αποκαλύπτει τα γνωρίσματα, το ποιόν, τις ιδιότητες και την ουσία του ονόματος.—The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, 1976.
↑ Ρουθ 2:4
↑ Ο Ιωάννης στα Εβραϊκά προφέρεται "Γιεχωχανάν» (Ο Γιεχώ έχει δείξει εύνοια), ο Ζαχαρίας «Ζεχαριάχ» (Ο Γιαχ θα θυμηθεί), ο Ηλίας «Ελιγιάχ» ή «Ελιγιάχου» (Θεός μου είναι ο Γιαχ/Γιάχου) και ο Ιησούς προφέρεται «Γιοσούα» η «Γιεχωσούα» (Ο Γιο/Γιεχώ είναι η σωτηρία)
↑ Israel Exloration Journal, Vol. 13, no 2.
↑ Israel Exploration Journal, Vol. 16, no. 1.
↑ Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament, Vol. 16, col. 538.
↑ Βλ. αγγλική μετάφραση ολόκληρου του κειμένου της Μωαβιτικής Λίθου
↑ Μερικοί έχουν υποστηρίξει ότι η μείωση της χρήσης του Θεϊκού Ονόματος ξεκίνησε αμέσως μετά την εξορία στη Βαβυλώνα. Εντούτοις, τα τελευταία βιβλία των Εβραϊκών Γραφών, που γράφτηκαν μετά την εξορία μέχρι και τον 5ο αι. δεν φαίνεται να αποτυπώνουν μια τέτοια τάση.—Ενόραση στις Γραφές, B.& Φ. Ε. Σκοπιά, 1988, Vol. 2, σελ. 5.
↑ Theology, Vol. 83, 1980, σελ. 323-30.[νεκροί σύνδεσμοι]
↑ You shall not misuse the name of Yahweh your God, for Yahweh will not leave unpunished anyone who misuses his name.—Έξοδος 20:7, New Jerusalem Bible.
↑ Berakhot 9:5
↑ Sanhedrin 10:1
↑ Ιουδαική Αρχαιολογία, II, 276 [xii, 4].
↑ Encyclopedia Britannica, λήμμα Yahweh, 2004.
↑ Ο Adam Clarke, με βάση το εδάφιο Έξοδος 3:14, υποστηρίζει την ακαταλληλότητα προσδιορισμού του Θεού με όνομα, παραθέτοντας μεταξύ άλλων το πλατωνικό έργο Παρμενίδης, το οποίο λέει ότι, εφόσον είναι ακατάληπτη η φύση του Θεού, «οὐδ' ἄρα ὄνομα ἔστιν αὐτῷ».—Adam Clarke's Commentary on the Bible.
↑ Η Jewish Encyclopedia (Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια) σχολιάζει: «[Ο Θεός της Αγίας Γραφής] είναι εντελώς διαφορετικός από τον Θεό που περιγράφει ο Φίλων. Ο Φίλων δεν παρομοιάζει τον Θεό με τον ουρανό ή με τον κόσμο του ανθρώπου• Εκείνος δεν υπάρχει ούτε σε χρόνο ούτε σε χώρο• Εκείνος δεν έχει ανθρώπινα χαρακτηριστικά ή αισθήματα. Στην πραγματικότητα, δεν έχει καθόλου χαρακτηριστικά (ἁπλοῡς), και ως εκ τούτου δεν έχει όνομα (ἅρρητος), και γι' αυτόν τον λόγο δεν μπορεί να γίνει αντιληπτός από τους ανθρώπους (ἀκατάληπτος). Δεν μπορεί να αλλάξει (ἅτρεπτος): Είναι πάντα ο ίδιος (ἀίδιος). Δεν χρειάζεται κανένα άλλο ον (χρήζων ὁυδενòς τò παράπαν), και είναι αυτόνομος (ἑαυτῷ ἱκανός). Δεν φθείρεται ποτέ (ἅφθαρτος). Απλώς υπάρχει (ὁ ὤν, τὸ ὄν), και, όντας έτσι, δεν έχει σχέσεις με κανένα άλλο ον (τὸ γὰρ ἢ ὄν ἒστιν οὐχὶ τῶν πρός τί). […] Είναι προφανές ότι αυτός δεν είναι ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά η ιδέα του Πλάτωνα που προσδιορίζεται ως Θεός, σε αντίθεση με την ύλη».—The Jewish Encyclopedia, λήμμα Φίλων ο Ιουδαίος.
↑ The Sacred Name YHWH, Qadesh La Yahweh Press, 2002, Τόμ. 1ος
↑ Capes B. David, Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology, Mohr Siebeck 1992, σελ. 39-40
↑ Το γεγονός αυτό κάνει φανερό ότι σε κάποια μέρη εξακολουθούσε να προφέρεται δημόσια το Τετραγράμματο. (Wolfgang Kraus & R. Glenn Wooden, Septuagint Research: Issues And Challenges in the Study of the Greek Jewish Scriptures, Society of Biblical Literature, 30/3/2006, σελ. 161)
↑ Για φωτογραφίες τέτοιων αποσπασμάτων βλέπε εδώ.
↑ Για παράδειγμα, η τότε τρέχουσα συστημική θεολογική θεώρηση των όρων θεός και κύριος οδήγησε σε αναντιστοιχίες όσον αφορά την απόδοση αυτών των εβραϊκών όρων στα Ελληνικά. (Wolfgang Kraus & R. Glenn Wooden, Septuagint Research: Issues And Challenges in the Study of the Greek Jewish Scriptures, Society of Biblical Literature, 30/3/2006, σελ. 245, 246) Επίσης, η μελέτη των χειρογράφων έχει φέρει στο φως υπάρχουσες και προϋπάρχουσες αλλοιώσεις του κειμένου κατά τη φάση της αντιγραφής αναφορικά με το Τετραγράμματο. Βλέπε The New Bible Dictionary του J. D. Douglas (Eerdamns publ, 1962, σελ. 1256) όπου παρουσιάζονται φωτογραφίες του κειμένου του βιβλίου του Ησαΐα (3:16-20) με τέτοιου είδους αλλοιώσεις. Βλέπε επίσης Greek Scribal Culture in Early Jewish and Early Christian Settings: Continuities and Discontinuities for the conference on The Early Christian Book at the Catholic University of America, 7 Ιουνίου 2002· Rolf Furuli, University of Oslo, Traditions regarding Tetragrammaton
↑ P. E. Kahle, The Cairo Geniza, 1959², 222; cf. S. Jellicoe, The Septuagint and Modern Study, 1968, 185 f., 271 f.
↑ «Καὶ ἐν τοῖς ἀκριβεστέροις δὲ τῶν ἀντιγράφων Ἑβραίοις χαρακτῆρσι κεῖται τὸ ὄνομα, Ἑβραϊκοῖς δὲ οὐ τοῖς νῦν, ἀλλὰ τοῖς ἀρχαιοτάτοις». (Ωριγένης, Σχολιολόγιο Εις Ψαλμούς 12.1104.24-27)
↑ «Βρίσκουμε το τετραγράμματο όνομα του Θεού σε κάποιους ελληνικούς τόμους ακόμη κσι σήμερα γραμένο με τους αρχαίους χαρακτήρες». (Ιερώνυμος, Prologus Galeatus 28.594-95)
↑ «Ἱερεμίαν [...] ἑρμηνεύεται γὰρ μετεωρισμὸς Ἰαώ», Ωριγένης, Των Εις το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον Εξηγητικών, Τόμ. Β’, 2.1.7). «Παρὰ δὲ τοῖς Ἰουδαίοις Μωυσῆν τὸν Ἰαὼ ἐπικαλούμενον θεόν». (Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκη Ιστορική 1.94.2) Βλέπε επίσης, Patrick Skehan, The Divine Name at Qumran in the Masada Scroll and in the Septuagint, 1980, σ. 29, 30.
↑ Στο περιθώριο του εδαφίου Ιεζεκιήλ 1:2 καταγράφεται ότι Ιωακείμ σημαίνει «Ἰαώ ἑτοιμασμός» και στο 11:1 ότι Βαναίου σημαίνει «οἰκοδομὴ ἢ οἶκος Ἰαώ».
↑ George Howard, The Name of God in the New Testament, Biblical Archaeology Review, Μάρτιος 1978, σ. 12-14.
↑ Theological Dictionary of the New Testament, 3:1081
↑ Patrick Skehan, The Divine Name at Qumran in the Masada Scroll and in the Septuagint, 1980, σ. 21-23, 31
↑ Albert Pietersma, Kyrios or Tetragram: a Renewed Quest for the Original LXX, 1984, σελ. 88
↑ Capes B. David, Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology, Mohr Siebeck 1992, σελ. 37.
↑ Ο ίδιος προσθέτει: "Κατά τη γνώμη μας, κανένα από τα δύο δεν δεν αποδεικνύει οτιδήποτε!" (Albert Pietersma, Kyrios or Tetragram. A Renewed Quest for the Original Septuagint' "De Septuaginta", eds. Pietersma and Claude Cox (Mississauga, Ontario: Benben Publications, 1984), σελ. 87, 88)
↑ Bruce Manning Metzger, Manuscripts of the Greek Bible. An Introduction to Greek Palaeography, Oxford University Press 1981, σελ. 33, 35
↑ George Hοward, 'The Tetragram and the new Testament', JBL 96 (1977),σελ. 63-68
↑ Albert Pietersma, Kyrios or Tetragram..., σελ. 86, 89-90
↑ Bruce Manning Metzger, Manuscripts of the Greek Bible. An Introduction to Greek Palaeography, Oxford University Press 1981, σελ. 33, 35· Hurtado W. Larry, Lord Jesus Christ. Devotion to Jesus in Earliest Christianity, Wm. B. Eerdmans 2005, σελ. 183
↑ Capes B. David, Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology, Mohr Siebeck 1992, σελ. 42.
↑ K. van der Toorn et al., Dictionary of Deities and Demons in the Bible, Eerdmans 1999, σελ. 494
↑ Theological Dictionary of the New Testament, 3:1082
↑ Gerhard Kittel et al., Theological Dictionary of the New Testament (Abridged In One Volume), W.B. Eerdmans, 1985, σελ. 146
↑ Capes B. David, Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology, Mohr Siebeck 1992, σ. 38, 39· Theological Dictionary of the New Testament, Τόμ 3ος, σ. 1058.
↑ Etienne Trocme, ομότιμος καθηγητής θεολογίας (Καινή Διαθήκη) στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, Τι γνωρίζω; Απόστολος Παύλος, Presses Universitaires de France/Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, 2007, σ. 111.
↑ Capes B. David, Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology, Mohr Siebeck 1992, σ. 34-36.
↑ Gerald F. Hawthorne et al., Dictionary of Paul and His Letters, InterVarsity Press 1993), σελ. 563· βλ. και Καραβιδόπουλος Δ. Ιωάννης, 'Βιβλικές Μελέτες Δ' (Βιβλική Βιβλιοθήκη #40), Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2007, "Εβδομήκοντα, η Αγ. Γραφή των συγγραφέων της Κ.Δ.", σελ. 45-66
↑ «Όπως κάνει σε τακτική βάση ο Παύλος στις επιστολές του, αναφέρεται στον Ιησού με τον θεϊκό τίτλο Κύριος ενώ η αναφορά στον Πατέρα γίνεται με τον θεϊκό τίτλο Θεός». (Robert M. Bowman, Jr. & J. Ed Komoszewski, Putting Jesus in His Place: The Case for the Deity of Christ, 2007, Kregel Publications, σ. 161-167)
↑
Η άποψη ότι το "Κύριος" ήταν ένα συμβατικό ελληνικό ευλαβικό υποκατάστατο του ονόματος του Θεού διατυπώνεται στα: Dodd Martin (auth.), Ralph P. Martin (ed.) & Brian J. Dodd (ed.), Where Christology Began, Westminster John Knox Press, 1998, σ. 131· Capes B. David, Old Testament Yahweh Texts in Paul's Christology, Mohr Siebeck 1992, σ. 36.
Η άποψη ότι το "Κύριος" αποτελούσε θεϊκό όνομα στα: Gerald F. Hawthorne et al., Dictionary of Paul and His Letters, InterVarsity Press, 1993, σελ. 98· Παπαρνάκης Γ. Αθανάσιος, 'Η Επίκληση του Ονόματος του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη', Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 22· Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - 'Έξοδος', Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, σελ. 333
↑ Βιβλίο που γράφτηκε εξ αρχής στα Ελληνικά και που περιλαμβάνεται στον Κανόνα της Ορθόδοξης και Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας ως κανονικό, ενώ για τους Προτεστάντες είναι "απόκρυφο".
↑ David Noel Freedman, The Anchor Bible Dictionary, Doubleday 1996, 4:350· Joel B. Green et al., Dictionary of Jesus and the Gospels, InterVarsity Press 1992, 485· Gerald F. Hawthorne et al., Dictionary of Paul and His Letters, InterVarsity Press 1993, 561· James D. G. Dunn, The Theology of Paul the Apostle, Wm. B. Eerdmans 1998, σελ. 249
↑ International Standard Bible Encyclopedia, λήμμα "Εβδομήκοντα"
↑ Christopher Kavin Rowe, Early Narrative Christology: The Lord in the Gospel of Luke (Beihefte Zur Zeitschrift Fur Die Neutestamentliche Wissenschaft Und Die Kunde Der Alteren Kirche 139), Walter de Gruyter publ., σελ. 44
↑ The Anchor Bible Dictionary, Doubleday, 1992, Τόμ. 6ος, λήμμα «Το Τετραγράμματο στην Καινή Διαθήκη» [Tetragrammaton in the New Testament]
↑ βλ. τα προαναφερόμενα έργα των Capes B. David, Old Testament..., Hurtado W. L., Lord Jesus Christ, Metzger B., Manuscripts..., Albert Pietersma, Kyrios or Tetragram, κ.ά.
↑ Τρεμπέλας Ν. Παν., 'Η Παλαιά Διαθήκη μετά Συντόμου Ερμηνείας', τόμ. Α', σελ. 164
↑ Αποκ. 19:5
↑ Bruce Manning Metzger, ό.π.
Βιβλιογραφία:
Λίμπερμαν Σαούλ (Lieberman Saul), M.A., D.H.L., Ph.D., Late Distinguished Service Professor of Talmud and Rector of the Rabbinical School, Jewish Theological Seminary of America. Author of Greek in Jewish Palestine and Hellenism in Jewish Palestine
Ο Θεός είνα Ον που έχει ένα άγιο όνομα
Το ΙΧΒΧ είναι το προσωπικό όνομα του Θεού, σε αντιδιαστολή με τον γενικότερο όρο ελοχίμ
Το θεϊκό όνομα σημαίνει κατά τους αρχαίους ραβίνους "Θα Είμαι εκεί για εσένα όταν θα Με χρειαστείς"
Το όνομα δεν είναι απλά ένας τίτλος· υποδηλώνει το σύνολο των προσωπικών ιδιοτήτων του ατόμου[νεκροί σύνδεσμοι]
Η χρήση του ονόματος σημαίνει την δημιουργία προσωπικής επαφής και ιδιαίτερης επικοινωνίας
Επίτομον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν των Αγίων και Ιερών Γραφών, Δ.Κ. Υπερηφάνου, Νέα Υόρκη, 1925.
Η Αγία Γραφή, Μετάφραση από τα Πρωτότυπα Κείμενα, Ελληνική Βιβλική Εταιρία, 1997.
The Name of God Y.eH.oW.aH Which Is Pronounced As It Is Written I_Eh_Ou_Ah: Its Story, Gérard Gertoux, University Press of America, 2002.
Everyman's Talmud: The Teachings of the Rabbinic Sages, Abraham Cohen, Schocken Books, Νέα Υόρκη, 1949, 1995.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Commons logo
Τα Κοινά έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα
Τετραγράμματο
Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα «Τετραγράμματο», στην αγγλική
Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα «Ιεχωβά», στην αγγλική
Καθολική Εγκυκλοπαίδεια , λήμμα «Ιεχωβά (Γιαχβέ)», στην αγγλική
Royal Institute for Interfaith Studies
Easton's Bible Dictionary
Nazarenes and the Name of YHWH, an article by James Trimm
The Rise of God
Στο έργο του Κλήμη του Αλεξανδρέα
Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (Encyclopedia Britannica), λήμμα «Ιεχωβά», έκδοση 1911, στην αγγλική.
http://perso.wanadoo.fr/jacques.laporte/Page6_En.htm
http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=52&letter=N
http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=206&letter=J
http://web.archive.org/web/20080512070213/http://www.users.qwest.net/~zadok1/faq4.htm
http://mb-soft.com/believe/text/god.htm
http://www.yahweh.org
[9][νεκροί σύνδεσμοι]
http://www.iahushua.com/ST-RP/name.htm
http://www.divine-name.info/archaeology.htm
Άρθρα σχετικά με την αντιπαράθεση των δυο μορφών του Τετραγράμματου: Ιεχωβά εναντίον Γιαχβέ
A 23 pages article by Carl Franklin supporting the Jehovah side
God's Name—Its Meaning and Pronunciation - a link to the official web site of Jehovah's Witnesses. While not endorsing any particular pronunciation, this article acknowledges the "currency and familiarity" of the common Jehovah. See also The Divine Name That Will Endure Forever from the same site.
the Jewish Encyclopedia of supporting the Yahweh side.
A brief overview of the Name YHVH and how neither 'Yahweh' nor 'Jehovah' is the correct transliteration.
The Name of God Y.EH.OW.AH Which is Pronounced as It is Written I_Eh_oU_Ah: Its Story. By Gérard Gertoux[νεκροί σύνδεσμοι]
Archiv-Vegelahn (German)
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
