Μωυσής

.

Ο Μωυσής, στα Εβρ. מֹשֶׁה‎ Μοσέ’, υπήρξε ηγέτης του έθνους Ισραήλ, μεσίτης της διαθήκης του Νόμου, προφήτης, κριτής, διοικητής, ιστορικός και συγγραφέας. Ο Μωυσής είναι μια ιδιαίτερα προεξέχουσα προσωπικότητα όσον αφορά τη Βιβλική αφήγηση, αλλά και, ευρύτερα, τα ιουδαϊκά, χριστιανικά και μουσουλμανικά συγγράμματα.

Η ετυμολογία του ονόματος

Η ετυμολογία του ονόματος Μωυσής αποτελεί αμφιλεγόμενο ζήτημα μεταξύ των μελετητών. Στην εβραϊκή, Μωυσής σημαίνει «Αυτός που Ανασύρθηκε, που Σώθηκε από το Νερό» αλλά και «Εκείνος που Ανασύρει» (καθώς η ρηματική μορφή του ονόματος είναι ενεργητική, πιθανόν για να δοθεί έμφαση στο έργο που επρόκειτο να κάνει ο Μωυσής). Ο ιστορικός Φλάβιος Ιώσηπος ισχυριζόταν ότι το όνομα αυτό αποτελούσε συνδυασμό δύο αιγυπτιακών λέξεων που σημαίνουν «νερό» και «σωσμένος»[1]. Παρόμοια και σήμερα, ορισμένοι μελετητές πιστεύουν ότι το όνομα Μωυσής έχει αιγυπτιακή προέλευση αλλά ότι πιθανότατα σημαίνει «Γιος, Παιδί». Αυτός ο ισχυρισμός βασίζεται στο γεγονός ότι η λέξη «Μωυσής» είναι ομόηχη με μερικά αιγυπτιακά ονόματα, όπως για παράδειγμα το όνομα Ραμσής. Εντούτοις, η ακριβής προφορά είτε της αρχαίας εβραϊκής γλώσσας είτε της αιγυπτιακής δεν είναι πλέον γνωστή και συνεπώς δεν μπορούν να εξαχθούν συμπεράσματα με βεβαιότητα.

Ο Μωυσής όπως παρουσιάζεται στη Βίβλο

Γέννηση και ανατροφή

Ο λαός του Μωυσή ήταν μια ομάδα οικογενειών που ζούσαν νομαδικά και είχαν εγκατασταθεί στην Αίγυπτο με τον πατέρα τους τον Ιακώβ, ή αλλιώς Ισραήλ, για να γλιτώσουν από τη λιμοκτονία. (Γένεση κεφ. 46) Για δεκαετίες συνυπήρχαν ειρηνικά με τους Αιγύπτιους γείτονές τους. Αλλά άλλαξαν τα πράγματα όταν ανέλαβε την εξουσία ένας καινούριος Φαραώ[2]. «Βλέπετε ότι αυτοί οι Ισραηλίτες είναι λαός πολυάριθμος και ισχυρότερος από μας! Πρέπει να βρούμε έναν τρόπο για να μην πολλαπλασιάζονται συνεχώς», είπε στο λαό του. (Έξοδος 1:9, 10, ΜΠΚ, Ο' εδώ) Το σχέδιο για τον έλεγχο του πληθυσμού των Ισραηλιτών ήταν πρώτα να τους κάνουν «να υπηρετούν ως δούλοι υπό τυραννία». (εδ. 13, ΜΝΚ) και στη συνέχεια να διατάξουν τις Εβραίες μαίες να σκοτώνουν κάθε αρσενικό παιδί που γεννούσαν οι γυναίκες των Ισραηλιτών. (εδ. 15, 16) Ωστόσο, οι θαρραλέες μαίες επειδή "φοβούνταν τον Θεό" άφηναν τα παιδιά να ζουν κι έτσι οι Ισραηλίτες συνέχιζαν να αυξάνονται. Ο βασιλιάς της Αιγύπτου διέταξε τότε: «Κάθε νεογέννητο γιο θα τον ρίχνετε στον ποταμό Νείλο». (εδ. 22)

Ένα αντρόγυνο Ισραηλιτών, ο Αμράμ και η Ιωχαβέδ, «δεν φοβήθηκαν τη διαταγή του βασιλιά» και με κίνδυνο της ζωής τους έκρυψαν τον νεογέννητο γιο τους ώστε να μην εκτελεστεί. (Εβραίους 11:23· Έξοδος 2:1, 2· 6:20) Το αγόρι αυτό περιγράφτηκε αργότερα ως «πανέμορφος», ή «αρεστός», «ενώπιον του Θεού»[3]. (Πράξεις των Αποστόλων 7:20) Μετά από τρεις μήνες δεν μπορούσαν πλέον οι γονείς του Μωυσή να τον κρύβουν. Μη έχοντας άλλη ελπίδα, η Ιωχαβέδ έβαλε το βρέφος σε ένα κιβώτιο από πάπυρο και το άφησε στον ποταμό Νείλο, σε μέρος όπου πιθανότατα θα το έβρισκαν. (Έξοδος 2:3, 4)

Το μικρό κιβώτιο βρέθηκε σύντομα από την κόρη του Φαραώ που είχε πάει όπως συνήθιζε στον ποταμό για να λουστεί. «Όταν το άνοιξε, είδε το παιδί· και το αγόρι έκλαιγε. Τότε ένιωσε συμπόνια για αυτό, αν και είπε: "Αυτό είναι ένα από τα παιδιά των Εβραίων"». Έτσι, αποφάσισε να το υιοθετήσει και του έδωσε το όνομα Μωυσής, όπως είπε: «Επειδή τον ανέσυρα από το νερό».[4] (εδ. 6, 10) Με έξυπνο χειρισμό, η αδελφή του βρέφους Μωυσή, η Μαριάμ, διευθέτησε να τον θηλάζει η ίδια η μητέρα του, η Ιωχαβέδ. Καθώς στους αρχαίους χρόνους τα παιδιά συνήθως θήλαζαν επί αρκετά χρόνια[5], η Ιωχαβέδ είχε προφανώς την ευκαιρία να διδάξει τον Μωυσή σχετικά με "τον Θεό του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ". (Έξοδος 3:6) Όταν παραδόθηκε τελικά στην κόρη του Φαραώ, ως μέλος του οίκου του Φαραώ, «ο Μωυσής διδάχτηκε όλη τη σοφία των Αιγυπτίων». Μάλιστα αποδεικνυόταν «δυνατός στα λόγια και στις πράξεις του». (Πράξεις των Αποστόλων 7:22)

Όταν έγινε σχεδόν 40 ετών, ο Μωυσής πιθανότατα φαινόταν να είναι έτοιμος να γίνει ένας εξέχων Αιγύπτιος ηγέτης. Η δύναμη και τα πλούτη του σπιτικού του Φαραώ θα μπορούσαν να αποτελέσουν εγγύηση για αυτή την εξέλιξη.

Εξορία στη γη Μαδιάμ

Μια μέρα ο Μωυσής «είδε κάποιον Αιγύπτιο να χτυπάει κάποιον Εβραίο από τους αδελφούς του», γεγονός που του προκάλεσε αγανάκτηση. Επί δεκαετίες ο Μωυσής απολάμβανε τα πλεονεκτήματα τόσο της εβραϊκής όσο και της αιγυπτιακής ταυτότητάς του. Όταν όμως είδε να απειλείται η ζωή ενός Ισραηλίτη αδελφού του, ανέλαβε άμεση και αμετάκλητη δράση: «Πάταξε τον Αιγύπτιο και τον έκρυψε στην άμμο»[6]. (Έξοδος 2:11, 12) Έτσι, «αρνήθηκε να αποκαλείται γιος της κόρης του Φαραώ, επιλέγοντας να υφίσταται κακομεταχείριση με το λαό του Θεού μάλλον παρά να έχει την προσωρινή απόλαυση της αμαρτίας». (Εβραίους 11:24, 25)

Όταν ο Φαραώ έμαθε για το φόνο, ο Μωυσής αναγκάστηκε να καταφύγει στην εξορία. Εγκαταστάθηκε στη Μαδιάμ, στα βορειοδυτικά της αραβικής χερσονήσου, και παντρεύτηκε τη Σεπφώρα, την κόρη ενός νομαδικού αρχηγού ονόματι Ιοθόρ (Ραγουήλ). Μαζί της απέκτησε δύο γιους, τον Γηρσώμ και τον Ελιέζερ. (Έξοδος 2:15, 21· 18:2-4)

Για μια περίοδο 40 ετών, ο Μωυσής ζούσε ως απλός ποιμένας, έχοντας πάψει να πιστεύει ότι αυτός θα μπορούσε να ηγηθεί στην απελευθέρωση του λαού του από τον καταπιεστικό αιγυπτιακό ζυγό. Κάποια μέρα, όμως, βρέθηκε με τα ποίμνιά του Ιοθόρ σε ένα σημείο κοντά στο Όρος Χωρήβ. Εκεί, ο Θεός[7] έκανε την παρουσία του αισθητή ενώπιον του Μωυσή μέσα σε μια φλεγόμενη βάτο και τον πρόσταξε: "Βγάλε το λαό μου, τους γιους του Ισραήλ, από την Αίγυπτο". Αλλά η απάντηση του Μωυσή έκανε φανερό ότι επρόκειτο πλέον για έναν άνθρωπο διστακτικό, επιφυλακτικό και αβέβαιο για τον εαυτό του. «Ποιος είμαι εγώ», ικετεύει, «που θα πάω στον Φαραώ και θα βγάλω τους γιους του Ισραήλ από την Αίγυπτο;» (εδ. 10, 11) Μάλιστα αποκαλύπτει ένα προσωπικό του ελάττωμα: «Είμαι βραδύγλωσσος, τραυλίζω». (Έξοδος 4:10) Φαίνεται πως τα 40 χρόνια της ποιμενικής ζωής ταπείνωσαν και ωρίμασαν τον Μωυσή. Αργότερα, οι Γραφές κατέγραψαν σχετικά με τον Μωυσή ότι «ήταν πολύ πιο πράος από όλους τους ανθρώπους που υπήρχαν πάνω στην επιφάνεια της γης». (Αριθμοί 12:3)

Ο Θεός τον ενίσχυσε για να αναλάβει την ηγεσία ώστε να καθοδηγήσει το λαό Ισραήλ από τη δουλεία της Αιγύπτου στην Υποσχεμένη Γη της Χαναάν. «Εγώ θα είμαι μαζί σου», του είπε[8]. (εδ. 12) Ο Θεός τον διόρισε προφήτη και εκπρόσωπό Του και του παρείχε τη δύναμη[9] να εκτελέσει τρία θαύματα που θα αποτελούσαν σημεία, ή διαπιστευτήρια, για την προέλευση του διορισμού του. (Έξοδος 4:1-9) Ο Θεός τού λέει ότι ο αδελφός του, ο Ααρών, "θα ήταν στόμα για εκείνον" και θα μιλούσε αντ' αυτού. (εδ. 14-17)

Αντιμετώπιση του Φαραώ και απελευθέρωση από την Αίγυπτο

Ο Μωυσής επέστρεψε μαζί με την οικογένεια του στην Αίγυπτο. (εδ. 20) Ένας νέος Φαραώ είχε αναλάβει πλέον την εξουσία. (Έξοδος 2:23)

Ο 80χρονος Μωυσής και ο 83χρονος Ααρών εμφανίστηκαν ενώπιον του Φαραώ και της αυλής του για να μεταφέρουν το αίτημα για την απελευθέρωση του λαού Ισραήλ. (Έξοδος 7:6, 7) Μεταξύ των μάγων ιερέων ηγούνταν ο Ιαννής και ο Ιαμβρής[10]. (2 Τιμόθεο 3:8) Ο Ααρών με την υπόδειξη του Μωυσή εκτελεί το πρώτο θαύμα ενώπιον του Φαραώ αποδεικνύοντας την υπεροχή του Ιεχωβά έναντι των θεών της Αιγύπτου. Παρ' όλα αυτά, ο Φαραώ αποδεικνύεται ακόμη πιο ισχυρογνώμων και δεν εξαποστέλλει το λαό του Μωυσή. (εδ. 7:8-13)

Έτσι, άρχισε μια σειρά από δέκα πληγές[11] οι οποίες επήλθαν στο Φαραώ και το λαό του. Οι τρεις πρώτες έπληξαν και τους Ισραηλίτες επίσης (οι οποίοι κατοικούσαν στην περιοχή της Γεσέν) αλλά από την τέταρτη πληγή και έπειτα πλήττονταν μόνο οι Αιγύπτιοι. (εδ. 8:22, 23) Οι πληγές ήταν οι εξής:

1. Τα νερά του ποταμού Νείλου μετατράπηκαν σε αίμα, με αποτέλεσμα να ψοφήσουν τα πλάσματα που ζούσαν σε αυτόν και να υπάρχει έλλειψη πόσιμου νερού (εδ. 7:14-21)
2. Βάτραχοι κάλυψαν όλη την επικράτεια της Αιγύπτου, μπαίνοντας στα σπίτια των ανθρώπων (εδ. 8:1-15)
3. Ο αέρας της Αιγύπτου γέμισε με σκνίπες, παρενοχλώντας ανθρώπους και ζώα (εδ. 8:16-19)
4. Σμήνη από αλογόμυγες εισέβαλλαν σε κάθε κατοικία των Αιγυπτίων, σε σημείο που, όπως αναφέρει η αφήγηση, «η γη καταστράφηκε από τις αλογόμυγες» (εδ. 8:20-32)
5. Βαριά επιδημία έπληξε όλα τα κοπάδια των Αιγυπτίων, ώστε «κάθε είδους ζωντανά της Αιγύπτου άρχισαν να ψοφούν» (εδ. 9:1-7)
6. Άνθρωποι και ζώα γέμισαν εξανθήματα, μεγάλα σπυριά και πληγές (εδ. 9:8-12)
7. Έπεσε βροχή από 'πολύ βαρύ χαλάζι, που όμοιό του δεν είχε πέσει ποτέ στην Αίγυπτο μέχρι τότε', τσακίζοντας ανθρώπους, ζώα και βλάστηση (εδ. 9:13-26)
8. Σκοτείνιασε η γη της Αιγύπτου από τα σμήνη των ακρίδων, τα οποία κατέφαγαν τη βλάστηση και τους καρπούς που είχαν απομείνει από την πληγή του χαλαζιού (εδ. 10:3-20)
9. Για τρεις ημέρες πυκνό σκοτάδι σκέπασε όλη την αιγυπτιακή επικράτεια, σκοτάδι που 'μπορούσε κανείς να το ψηλαφίσει' σαν να επρόκειτο για πολύ πυκνή ομίχλη (εδ. 10:21-29)
10. Πατάχτηκαν με θάνατο όλοι οι πρωτότοκοι γιοι των Αιγυπτίων—περιλαμβανομένου και του γιου του Φαραώ—καθώς και τα πρωτότοκα των ζώων τους, πράγμα που προκάλεσε ανείπωτο θρήνο (εδ. 10:4-8, 29-32)

Παρά το ισχυρό πλήγμα που επέφερε σταδιακά η κάθε πληγή, η καρδιά του Φαραώ "δεν ανταποκρινόταν" —είχε "βαρύνει από το πείσμα" και σκληρύνθηκε από την "ισχυρογνωμοσύνη". (εδ. 7:14· 8:15)

Μωυσής και Ιουδαϊσμός

Μωυσής και Χριστιανισμός

Μωυσής και Ισλάμ

Η ιστορικότητα του Μωυσή

Μωυσής και Ψυχολογία

Ο Μωυσής στο έργο του Φρόιντ

Φαίνεται ότι ο ψυχολόγος Φρόιντ ένιωθε θαυμασμό προς τον ηγέτη Μωυσή ενώ ταυτόχρονα επαναστατούσε ενάντια στα πρότυπα της εβραϊκής κληρονομιάς του.

Στο έργο του Ο Μωυσής του Μιχαήλ Άγγελου (Der Moses des Michelangelo)[12]

Έργο Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία (Der Mann Moses und die Monotheistische Religion),

Υποσημειώσεις

1. ↑ Φλάβιος Ιώσηπος, Ιουδαϊκές Αρχαιότητες ΙΙ.9.6: «Κἀπʹ αὐτῶν τὴν ἐπίκλησιν ταύτην τῶν συμβεβηκότων ἔθετο εἰς τὸν ποταμὸν ἐμπεσόντι: τὸ γὰρ ὕδωρ μῶυ Αἰγύπτιοι καλοῦσιν, ἐσῆς δὲ τοὺς [ἐξ ὕδατος] σωθέντας. συνθέντες οὖν ἐξ ἀμφοτέρων τὴν προσηγορίαν αὐτῷ ταύτην τίθενται».
2. ↑ Μερικοί ιστορικοί λένε ότι ο Φαραώ της Εξόδου ήταν ο Τουθμώσις Γ'. Άλλοι ισχυρίζονται ότι ήταν ο Αμενχοτέπ Β', ο Ραμσής Β' ή άλλοι Φαραώ. Υπάρχει δυσκολία όσον αφορά την αιγυπτιακή χρονολόγηση και κατά συνέπεια είναι αδύνατον να προσδιοριστεί με βεβαιότητα ποιος ήταν αυτός ο Φαραώ.
3. ↑ Το Σχολιολόγιο της Βίβλου του Ερμηνευτή αναφέρει ότι «το γεγονός ότι ήταν "όμορφο" («ἀστεῖον», Ο') παιδί (εδ. 2) θα μπορούσε να οφείλεται τόσο στην σωματική του εμφάνιση (παράβαλε Γεν 39:6) όσο και και στις ιδιότητες της καρδιάς του (παράβαλε Πράξεις 7:20)».
4. ↑ Ο ιστορικός Ιώσηπος αναφέρει ότι η κόρη του Φαραώ ήταν άτεκνη, ενώ η ίδια ήταν μοναχοκόρη του πατέρα της. «Ὄντα δʹ αὐτὸν τοιοῦτον ἡ Θέρμουθις παῖδα ποιεῖται γονῆς γνησίας οὐ μεμοιραμένη, καί ποτε κομίσασα τὸν Μωυσῆν πρὸς τὸν πατέρα ἐπεδείκνυε τοῦτον καὶ ὡς φροντίσειε διαδοχῆς, εἰ καὶ βουλήσει θεοῦ μὴ τύχοι παιδὸς γνησίου, πρὸς αὐτόν τε ἔλεγεν, ἀναθρεψαμένη παῖδα μορφῇ τε θεῖον καὶ φρονήματι γενναῖον, θαυμασίως δὲ αὐτὸν καὶ παρὰ τῆς τοῦ ποταμοῦ λαβοῦσα χάριτος ἐμαυτῆς μὲν ἡγησάμην παῖδα ποιήσασθαι, τῆς δὲ σῆς βασιλείας διάδοχον». Ιουδαϊκές Αρχαιότητες ΙI.9.7.
5. ↑ Την εποχή των Μακκαβαίων (πρώτος και δεύτερος αιώνας Π.Κ.Χ.) οι γυναίκες φαίνεται πως θήλαζαν τα παιδιά τους τρία χρόνια. (2 Μακκαβαίων 7:27)
6. ↑ Ο Καλβίνος θεωρούσε ότι ο Μωυσής ενεργούσε οδηγούμενος από το Πνεύμα του Θεού, ενώ ο Αυγουστίνος τόνισε ότι ο Μωυσής δεν είχε κανένα νόμιμο δικαίωμα να ενεργήσει έτσι. Πιθανόν να ήταν μια πράξη πίστης —μολονότι άστοχη— στην υπόσχεση του Θεού ότι ο Ισραήλ θα απελευθερωνόταν από την Αίγυπτο (Γένεση 15:13, 14) και ίσως έτσι να πίστευε ότι θα ξεσήκωνε τον λαό σε επανάσταση. (Πράξεις των Αποστόλων 7:25)
7. ↑ Το εδ. 2 αναφέρεται στον «αγγελιαφόρο του ΓΧΒΧ (Γιαχβέ ή Ιεχωβά, στην ελληνική)» σύμφωνα με τη μετάφραση του Έβερετ Φοξ, Τα Πέντε Βιβλία του Μωυσή. Και υποσημειώνει: «Παραδοσιακά αποδίδεται «άγγελος» αλλά η ελληνική λέξη σημαίνει «αγγελιαφόρος». Στη Γένεση, ο Θεός εμφανίζεται με μορφή που έμοιαζε με άνθρωπο (παράβαλε Γένεση κεφ. 18), και ο όρος «αγγελιαφόρος» υποδηλώνει μια απροσδιόριστη φανέρωση του Θεού, η οποία επιδέχεται διάφορες ερμηνείες».
8. ↑ Ο Μωυσής ρωτάει τον Θεό: «Καλά, εγώ θα πάω στους Ισραηλίτες και θα τους πω, "ο Θεός των προγόνων σας με έστειλε σε εσάς". Αυτοί όμως θα με ρωτήσουν "ποιο είναι το όνομά του;" Τι θα τους πω;» (εδ. 13) Ο Θεός απάντησε: «Ἐγώ εἰµι ὁ ὤν» (Ο'), «ΕΧΓΙΕΧ ΑΣΕΡ ΕΧΓΙΕΧ/Θα είμαι-εκεί με οποιονδήποτε τρόπο Θα είμαι-εκεί» (Μετάφραση Φοξ), «Εγώ είμαι εκείνος που είμαι» (ΜΠΚ), ή «ΘΑ ΑΠΟΔΕΙΧΤΩ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΘΑ ΑΠΟΔΕΙΧΤΩ» (ΜΝΚ). Το Σχολιολόγιο της Βίβλου του Ερμηνευτή αναφέρει: «Ο Μωυσής δεν πρόβλεπε ότι θα τον ρωτούσαν "Ποιο είναι το όνομα αυτής της θεότητας;" Μάλλον, φοβόταν ότι αν θα τους ανακοίνωνε ότι ο Θεός των πατέρων τους, των πατριαρχών, τον είχε αποστείλει, θα τον ρωτούσαν απερίφραστα: "Ποιο είναι το όνομά του;" Το ζήτημα που αφορούσε η ερώτησή τους δεν ήταν το ίδιο με το ερώτημα "Ποιος είναι αυτός ο Θεός;" Αυτή η ερώτηση θα μπορούσε να πάρει την απάντηση: "Ονομάζεται Γιαχβέ". Αλλά σύμφωνα με την επιχειρηματολογία του Μπιούμπερ (σ. 48-55), ο εβραϊκός όρος μαχ ("Τι;") διερευνάει την σημασία, τον χαρακτήρα, την ποιότητα και την ερμηνεία αυτού του ονόματος. Συνεπώς, όπως υπονοείται, το όνομα του Γιαχβέ (=ΚΥΡΙΟΣ [στην Νέα Διεθνή Μετάφραση]) ήταν ήδη γνωστό στον Μωυσή και στον Ισραήλ (το βιβλίο της Γένεσης παρέχει άφθονες αποδείξεις που υποστηρίζουν ότι ήδη γινόταν χρήση του ονόματος Γιαχβέ στους πατριαρχικούς χρόνους)· αυτό που χρειαζόταν να μάθουν ήταν "Τι σημαίνει αυτό το όνομα ή τι υποδηλώνει στις περιστάσεις αυτές που βρισκόμαστε τώρα;"»
9. ↑ Είναι η πρώτη φορά που αναφέρεται στις Άγιες Γραφές ότι ένας άνθρωπος λαβαίνει δύναμη για να εκτελέσει θαύματα.
10. ↑ Τα ονόματα των δύο μάγων αδελφών εμφανίζονται εκτεταμένα σε ποικίλες παραδόσεις ιουδαϊκής, χριστιανικής και παγανιστικής προέλευσης, ενώ υπήρξε και ένα ψευδεπίγραφο βιβλίο με το όνομα Ιαννής και Ιαμβρής που προφανώς γράφτηκε στην ελληνική γλώσσα μετά το 2ο αιώνα Κ.Χ.
11. ↑ Σύμφωνα με το έργο Ενόραση στις Γραφές (τομ. 2, λήμμα "Αριθμός, Αριθμητικά"), ο αριθμός δέκα υποδηλώνει μέσα στην Αγία Γραφή πληρότητα, ολότητα και το σύνολο κάποιου πράγματος. Έτσι, οι δέκα πληγές που εκχύθηκαν επάνω στην Αίγυπτο αποτελούσαν την πλήρη έκφραση της κρίσης του Θεού κατά της Αιγύπτου—ήταν ό,τι απαιτούνταν για να ταπεινωθούν πλήρως οι ψεύτικοι θεοί της Αιγύπτου και να πάψει η παρεμπόδιση του λαού Ισραήλ.
12. ↑ Εικόνες του πρωτοτύπου αυτού του έργου μπορούν να βρεθούν στην ιστοσελίδα της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, των Η.Π.Α.

Βιβλιογραφία

* Brewer's Dictionary of Names, 1992, Oxford, Cassell, στην αγγλική.
* Matthew Henry's Commentary on the Whole Bible, Τόμος 1, 2000, Εκδ. Hendrickson Publishers, στην αγγλική.
* Michelangelo, 2006, Εκδ. Mondadori Electa, Μιλάνο.
* The Anchor Bible Dictionary, Τόμοι 3 & 4, 1992, Εκδ. Doubleday, στην αγγλική.
* The Catholic Encyclopedia [1], Τόμος 10, 1911, στην αγγλική.
* The Expositor's Bible Commentary, Τόμος 2, 1990, Εκδ. Zondervan, Grand Rapids, στην αγγλική.
* The Jewish Encyclopedia [2], 1901-1906, στην αγγλική.
* The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge [3], Τόμος 8, 1954, Εκδ. Baker Book House Grand Rapids, Michigan, στην αγγλική.
* The Schocken Bible: Volume 1, The Five Books of Moses, Everett Fox, 1995, Εκδ. Schocken Books, στην αγγλική.
* Ενόραση στις Γραφές, Τόμος 2, 1989, Β. & Φ. Ε. Σκοπιά, στην αγγλική.

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License