Κλίμακα (μουσική)

Λέγοντας κλίμακα (<αρχ. κλῖμαξ < κλίνω) ή σκάλα, εννοούμε μία σειρά από μουσικούς φθόγγους, την οποία χρησιμοποιεί ο μουσικός/συνθέτης ως βάση για τη σύνθεση μουσικής και τραγουδιών.

Ο αριθμός των μουσικών φθόγγων ποικίλει από μια κλίμακα σε άλλη: μια πεντατονική κλίμακα περιέχει πέντε νότες, ενώ αντίστοιχο αριθμό περιέχουν οι εξατονικές (έξι νότες) και επτατονικές (επτά νότες). Κάθε μουσική κλίμακα χαρακτηρίζεται από μια συγκεκριμένη διάταξη ως προς τα διαστήματα (τις ηχητικές αποστάσεις) μεταξύ των φθόγγων της.

Υπάρχουν πολυάριθμες κλίμακες (διαφορετικές μεταξύ τους ως προς την εσωτερική διάταξη των φθόγγων). Παρόλο που διαφορετικοί πολιτισμοί δεν περιέχουν αυτούσια την ελληνική λέξη 'κλίμακα' στο μουσικό τους λεξιλόγιο, έχουν ωστόσο αντίστοιχες ή παραπλήσιες έννοιες με αυτή. Έτσι:

Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τους τρόπους· σε κάθε τρόπο έδιναν, ανάλογα με την διάταξή του, και ένα διαφορετικό όνομα, παρμένο από τόπους και λαούς που τους πρωτοχρησιμοποίησαν. Υπήρξε έτσι ο Δώριος ή Δωρικός τρόπος, ο Λύδιος, ο Φρύγιος κ.ά.
Οι Έλληνες του Πόντου έχουν τους σκοπούς.
Οι Άραβες ονομάζουν τις κλίμακες τους ως μακάμ και έτσι ακριβώς τις έλεγαν παλιότερα οι Έλληνες μουσικοί, μέχρι τα πρώτα χρόνια που διαμορφώθηκε η έννοια του ρεμπέτικου τραγουδιού οπότε και οι κλίμακες άρχισαν να ονομάζονται με το ελληνικό δρόμοι.
Οι Βυζαντινοί είχαν τους ήχους και τους χώριζαν σε κύριους ήχους και πλάγιους ήχους.
Οι Πέρσες ονομάζουν τις κλίμακες περντέ, ενώ οι κινέζοι τις λένε τιάο και οι Ινδοί ράγκα.

Εξαιτίας της εσωτερικής διάταξης των φθόγγων της, κάθε κλίμακα προκαλεί διαφορετικές συναισθηματικές εντυπώσεις στον κάθε ακροατή. Ωστόσο, δεν είναι τυποποιημένο το ότι μια κλίμακα σχετίζεται με ένα και μόνο ανθρώπινο συναίσθημα.

Οι σημαντικότερες "ευρωπαϊκές" κλίμακες

Αν και η μουσική δεν γνωρίζει σύνορα και θα ήταν δυνατόν ένας δημιουργός να χρησιμοποιήσει στη μουσική του κλίμακες από κάθε μέρος του κόσμου, εντούτοις, η μεγάλη επιρροή της μουσικής που προέρχεται από τη δυτική Ευρώπη σε όλο τον κόσμο, έχει υποχρεώσει την αυθεντική μουσική των λαών να ονομάζεται στη διεθνή μουσική γλώσσα είτε παραδοσιακή και λαϊκή, είτε έθνικ (ethnic) αν έχει σαφώς επηρεαστεί από αυτές, ώστε να διακρίνεται από την "δυτική" ευρωπαϊκή μουσική δημιουργία, είτε αυτή είναι η Ευρωπαϊκή κλασική μουσική, είτε η ροκ, η ποπ και τα παρακλάδια τους.

Στις παραδοσιακές/λαϊκές μουσικές των χωρών ιδιαίτερα της "ανατολής", θα συναντήσουμε πολύ συχνά κλίμακες με ποικίλες κατασκευές (για παράδειγμα, κλίμακες "χτισμένες" σύμφωνα με τον πεντατονικό τρόπο), που περιέχουν σειρές από 4 μέχρι και 32 νότες. Αντίθετα, στο μεγαλύτερο μέρος της μή έθνικ, ευρωπαϊκής μουσικής, χρησιμοποιούνται κατά κύριο λόγο, δύο μόνο "τρόποι" (πρότυπα) κατασκευής κλιμάκων, ο Μείζων και ο Ελάσσων ή αλλιώς θα λέγαμε, δύο μόνο ομάδες κλιμάκων: οι λεγόμενες Μείζονες (ιταλ. Ματζόρε) και οι Ελάσσονες (ιταλ. Μινόρε). Και οι δύο αυτές είναι οκτάφθογγες που σημαίνει ότι περιέχουν ένα σύνολο από οκτώ νότες: επτά συν μία ακόμη, που είναι πάλι η αρχική, η οποία όμως επαναλαμβάνεται μετά το πέρας των επτά: π.χ. Ντο, Ρε, Μι, Φα, Σολ, Λα, Σι, Ντο.
Διαστήματα: ημιτόνιο, τόνος, οκτάβα
Οκτάβα, Κλίμακα, Τόνος, Ημιτόνιο

Για τη δημιουργία μιας κλίμακας συνήθως χρησιμοποιούνται δύο διαστήματα: το ημιτόνιο και ο τόνος. Μουσικά όργανα όπως το πιάνο είναι δομημένα με τρόπο ώστε η μικρότερη απόσταση μεταξύ δύο διαδοχικών πλήκτρων είναι ένα ημιτόνιο. Η εικόνα δεξιά, που αναπαριστά τμήμα ενός πιάνου, βοηθά στην οπτική απεικόνιση των δυο διαστημάτων:

Ημιτόνιο ονομάζεται η μικρότερη ηχητική απόσταση ανάμεσα σε δύο διαδοχικές νότες, όπως για παράδειγμα τα Ντο - Ντο#, Μι - Φα, Φα# - Σολ κ.ά. Στην εικόνα, από το πρώτο πλήκτρο Ντο ως το τελευταίο (επίσης Ντο) υπάρχουν συνολικά δώδεκα ημιτόνια.
Τόνος ονομάζεται κάθε απόσταση μεταξύ δύο πλήκτρων που περιλαμβάνει συνολικά δύο και μόνο δύο ημιτόνια, όπως για παράδειγμα τα Ντο - Ρε, Ντο# - Ρε# κ.ά. Στην εικόνα, από το πρώτο πλήκτρο Ντο ως το τελευταίο (επίσης Ντο) υπάρχουν συνολικά έντεκα τόνοι.

Η οκτάβα είναι το μουσικό διάστημα που ξεκινά με τον πρώτο φθόγγο μιας κλίμακας και καταλήγει με τον ίδιο φθόγγο αλλά σε διπλάσιο τονικό ύψος. Στην εικόνα δεξιά, σημειώνεται το εύρος μιας οκτάβας, που ξεκινά με το πρώτο Ντο και καταλήγει με το τελευταίο Ντο. Σε μια επτατονική κλίμακα, όπως η εικονιζόμενη, η οκτάβα περιέχει δώδεκα ημιτόνια.
Κλίμακα & Βαθμίδες

Στις οκτάφθογγες κλίμακες, που δομούνται σύμφωνα με τον Μείζονα ή Ελάσσονα τρόπο (και θα αναλυθεί παρακάτω η κατασκευή τους), έχει επικρατήσει ώστε η θέση που κατέχει κάθε φθόγγος στις κλίμακες αυτές να χαρακτηρίζεται ως "Βαθμίδα", με κάθε βαθμίδα να έχει τη δική της ονομασία. Υπάρχουν επτά βαθμίδες, καθώς η όγδοη νότα στην κορυφή της κλίμακας αποτελεί επανάληψη της πρώτης και θεωρητικά αντιπροσωπεύει την αρχή της επόμενης κλίμακας. Οι βαθμίδες, προσδιορίζονται συνήθως με ρωμαϊκούς αριθμούς ως εξής:
Βαθμίδα Ονομασία
I Τονική ή 1η
II Επιτονική ή 2η
III Τρίτη ή Μέση ή 3η
IV Υποδεσπόζουσα ή 4η
V Δεσπόζουσα ή 5η
VI Επιδεσπόζουσα ή 6η
VII Προσαγωγέας ή 7η
Τόνοι και Ημιτόνια

Όπως και κάθε άλλη κλίμακα, έτσι και οι δύο βασικές για την ευρωπαϊκή μουσική, Μείζων και Ελάσσων, μπορούν να αναλυθούν ως προς τη διάταξή τους, ώστε να βρούμε τι είναι αυτό που τις κάνει να διαφέρουν.

Στο μικρό πιάνο που βλέπουμε στην εικόνα, μπορούμε να δούμε στην απλούστερη μορφή της μια κλίμακα, και συγκεκριμένα την γνωστή ως Μείζων κλίμακα του Ντο ή "Φυσική" κλίμακα του Ντο, η οποία παίζεται μόνο στα λευκά πλήκτρα, από το ένα Ντο μέχρι το επόμενο Ντο.

Αν φανταστούμε ότι η κλίμακα αυτή δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια "σκάλα" από ήχους, τότε, καθώς προχωράμε περνώντας από όλα τα άσπρα πλήκτρα που την αποτελούν, μπορούμε να διακρίνουμε δύο ειδών αποστάσεις/σκαλοπάτια: το ημιτόνιο που περιγράψαμε λίγο πριν και μία άλλη απόσταση που περιέχει 2 ημιτόνια και ονομάζεται στη μουσική, Τόνος.

Το Ημιτόνιο ή αλλιώς, διάστημα δεύτερης μικρής, είναι η μικρότερη απόσταση μεταξύ 2 φθόγγων, ενώ
Ο Τόνος ή αλλιώς διάστημα δεύτερης μεγάλης είναι η απόσταση 2 φθόγγων που περιέχει 2 ημιτόνια .

Το να εντοπίσουμε τις μεγάλες και μικρές δευτέρες της κλίμακας Ντο μείζων στα πλήκτρα του πιάνου είναι πολύ εύκολο. Οποιαδήποτε δύο γειτονικά λευκά πλήκτρα μ' ένα μαύρο ανάμεσα τους, έχουν απόσταση έναν Τόνο, όπως για παράδειγμα τα Ντο (Ντο#) Ρε, ενώ, αν δεν τα χωρίζει μαύρο πλήκτρο, τα λευκά γειτονικά πλήκτρα έχουν απόσταση μόνο ένα ημιτόνιο όπως π.χ. τα Σι-Ντο.
Η δομή μιας Μείζονος ή Ματζόρε κλίμακας

Αν παίξουμε τη μείζονα κλίμακα του Ντο που περιγράψαμε λίγο πριν, αυτό που κάνουμε στην πραγματικότητα είναι να παίζουμε μια σειρά από τόνους και ημιτόνια με μια συγκεκριμένη σειρά. Και η σειρά αυτή είναι η εξής:

τόνος (Ντο-Ρε)
τόνος (Ρε-Μι)
ημιτόνιο (Μι-Φα)
τόνος (Φα-Σολ)
τόνος (Σολ-Λα)
τόνος (Λα-Σι)
ημιτόνιο (Σι-Ντο)

Συνολικά, για να κατασκευαστεί μία Μείζων κλίμακα ή αλλιώς, για να είναι μία κλίμακα Μείζων, θα πρέπει οι αποστάσεις μεταξύ των 8 ήχων της, να προχωρούν κατά:

2 Τόνους, 1 Ημιτόνιο, 3 Τόνους, 1 Ημιτόνιο.

Μείζονες κλίμακες και οι αλλοιώσεις τους

Η σειρά των διέσεων ( # ) στις κλίμακες είναι: Φα - Ντο - Σολ - Ρε - Λα - Μι - Σι
Με διέσεις

Ντο 0
Σολ 1 (φα)
Ρε 2 (φα,ντο)
Λα 3 (φα,ντο,σολ)
Μι 4 (φα,ντο,σολ,ρε)
Σι 5 (φα,ντο,σολ,ρε,λα)
Φα# 6 (φα,ντο,σολ,ρε,λα,μι)
Ντο#7 (φα,ντο,σολ,ρε,λα,μι,σι)

Η σειρά των υφέσεων ( b ) στις κλίμακες είναι: Σι - Μι - Λα - Ρε - Σολ - Ντο - Φα
Με υφέσεις

Φα 1 (σι)
Σιb 2 (σι,μι)
Mιb 3 (σι,μι,λα)
Λαb 4 (σι,μι,λα,ρε)
Ρεb 5 (σι,μι,λα,ρε,σολ)
Σολb 6 (σι,μι,λα,ρε,σολ,ντο)
Ντοb 7 (σι,μι,λα,ρε,σολ,ντο,φα)

Αλλοιώσεις

Στη μουσική είναι καθιερωμένο να χρησιμοποιούμε τον προσδιορισμό "φυσικός-ή" για έναν ήχο ή μία κλίμακα, παρόλο που κανένας ήχος δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι λιγότερο "φυσικός" από έναν άλλο. Στην πραγματικότητα, ο προσδιορισμός αυτός χρησιμεύει ώστε να διαχωρίσουμε τον ήχο ο οποίος έχει επηρεαστεί από ένα σημείο αλλοίωσης, από έναν άλλο ήχο που δεν έχει υποστεί την επιρροή αυτή.

Τα Σημεία αλλοιώσεων είναι τρία:

η Δίεση (♯): συμβολίζει τον ήχο που είναι κατά ένα ημιτόνιο οξύτερος (πιο ψηλός) από τον "φυσικό" ήχο δεξιά από τον οποίο είναι τοποθετημένη. π.χ. το ΝΤΟ παίζεται στο αντίστοιχο λευκό πλήκτρο, ενώ το (αλλοιωμένο) ΝΤΟ♯ παίζεται 1 ημιτόνιο οξύτερα από το ΝΤΟ, δηλ. στο μαύρο πλήκτρο που βρίσκεται δεξιά από το "φυσικό" ΝΤΟ. Γενικά, η τοποθέτηση μίας δίεσης σε μία νότα, αυξάνει την μελωδική απόσταση ανάμεσα σε δύο νότες κατά ένα ημιτόνιο.

η Ύφεση (♭): συμβολίζει τον ήχο που είναι κατά ένα ημιτόνιο βαθύτερος (πιο χαμηλός) από τον "φυσικό" ήχο αριστερά από τον οποίο είναι τοποθετημένη. π.χ. το ΜΙ παίζεται στο αντίστοιχο λευκό πλήκτρο, ενώ το (αλλοιωμένο) ΜΙb παίζεται 1 ημιτόνιο βαθύτερα από το ΜΙ, δηλ. στο μαύρο πλήκτρο που βρίσκεται αριστερά από το "φυσικό" ΜΙ. Γενικά, η τοποθέτηση μίας ύφεσης σε μία νότα, μειώνει την μελωδική απόσταση ανάμεσα σε δύο νότες κατά ένα ημιτόνιο.

η Αναίρεση(♮): τοποθετείται στα αριστερά ενός φθόγγου (νότας) και επαναφέρει έναν ήχο στο αρχικό του ύψος, στην αρχική "φυσική" του θέση, καταργώντας όποια αλλοίωση είχε υποστεί από την τοποθέτηση δίεσης ή ύφεσης.

Η δομή μιας Ελάσσονος ή Μινόρε κλίμακας

Για να βρούμε στο πιάνο την αρχή, δηλ. την πρώτη νότα της "Φυσικής" ελάσσονος κλίμακας, θα πρέπει από την νότα ΝΤΟ, που είναι η πρώτη νότα της "Φυσικής μείζονος κλίμακας", να κινηθούμε προς τα αριστερά κατά 1 τόνο + 1 Ημιτόνιο. Έτσι βρίσκουμε ότι η πρώτη νότα της ελάσσονος κλίμακας είναι η νότα Λα.

Στην ελάσσονα κλίμακα Λα και σε όλες τις ελάσσονες κλίμακες που υπάρχουν, υπάρχει μία συγκεκριμενη δομή που ρυθμίζει τη σειρά με την οποία διαδέχονται οι Τόνοι τα Ημιτόνια και το αντίστροφο:

τόνος
ημιτόνιο
τόνος
τόνος
ημιτόνιο
τριημιτόνιο
ημιτόνιο

Έτσι, για να κατασκευαστεί μία Ελάσσων κλίμακα ή αντίστροφα, για να είναι μία κλίμακα Ελάσσων, θα πρέπει οι αποστάσεις μεταξύ των 8 ήχων της, να προχωρούν κατά:

1 Τόνο, 1 Ημιτόνιο, 2 Τόνους, 1 Ημιτόνιο, 1 τριημιτόνιο, 1 ημιτόνιο.

Όπως γίνεται φανερό από το όνομά του, το Τριημιτόνιο αποτελεί μία μουσική απόσταση, ένα μελωδικό διάστημα που ισοδυναμεί με 3 ημιτόνια.

Ξεκινώντας από την νότα ΛΑ, που βρήκαμε ότι είναι η πρώτη νότα της ελάσσονος κλίμακας ΛΑ προσπαθούμε να βρούμε ποιες νότες θα περιέχει η κλίμακα αυτή.

Για να είναι το πρώτο μελωδικό διάστημα τόνος, θα πρέπει οι δύο πρώτες νότες της κλίμακας να είναι οι ΛΑ και ΣΙ.
Για να είναι το δεύτερο μελωδικό διάστημα ημιτόνιο, θα πρέπει οι αντίστοιχες νότες να είναι οι ΣΙ και ΝΤΟ.
Για να είναι το τρίτο μελωδικό διάστημα τόνος, θα πρέπει οι αντίστοιχες νότες να είναι οι ΝΤΟ και ΡΕ.
Για να είναι το τέταρτο μελωδικό διάστημα πάλι τόνος, θα πρέπει οι αντίστοιχες νότες να είναι οι ΡΕ και ΜΙ.
Για να είναι το πέμπτο μελωδικό διάστημα ημιτόνιο, θα πρέπει οι αντίστοιχες νότες να είναι οι ΜΙ και ΦΑ.
Για να είναι το έκτο μελωδικό διάστημα τριημιτόνιο, θα πρέπει προσέξουμε μήπως χρειαστεί να επέμβουμε στην πορεία που δημιουργούν τα άσπρα πλήκτρα του πιάνου. Η αμέσως επόμενη διαδοχή από νότες στα άσπρα πλήκτρα είναι η ΦΑ - ΣΟΛ, και η μελωδική αυτή απόσταση δεν περιέχει τριημιτόνιο (3 ημιτόνια) όπως είναι το ζητούμενο, αλλά περιέχει μόνο 2 ημιτόνια (ή αλλιώς, 1 τόνο). Αυτό σημαίνει ότι, για να κατασκευαστεί σωστά η ελάσσων κλίμακα, θα πρέπει να επέμβουμε ώστε να αυξηθεί το μελωδικό διάστημα των 2 ημιτονίων κατά ένα ημιτόνιο ακόμα. Για να γίνει αυτό θα πρέπει να τοποθετήσουμε μία δίεση (#) αριστερά από την δεύτερη νότα του διαστήματος ώστε να αυξήσουμε κατά 1 ημιτόνιο ακόμα την απόσταση και να δημιουργηθεί το τριημιτόνιο. Αυτό σημαίνει ότι η αμέσως επόμενη διαδοχή από νότες θα είναι ΟΧΙ η ΦΑ - ΣΟΛ, αλλά η ΦΑ - ΣΟΛ δίεση.
Τέλος, για να είναι το έβδομο μελωδικό διάστημα ημιτόνιο, θα πρέπει οι αντίστοιχες νότες να είναι οι ΣΟλ δίεση και ΛΑ, υπακούοντας έτσι στις αλλαγές που έφερε στην πορεία των φθόγγων η δίεση που τοποθετήσαμε.

Τελικά η ελάσσονα κλίμακα του ΛΑ αποτελείται από τις νότες:

Λα, Σι, Ντο, Ρε, Μι, Φα, ΣΟΛ #, Λα.

Οι ελάσσονες κλίμακες
Με διέσεις (#)

Λα 0
Μι 1 (φα)
Σι 2 (φα,ντο)
Φα# 3 (φα,ντο,σολ)
Ντο# 4 (φα,ντο,σολ,ρε)
Σολ# 5 (φα,ντο,σολ,ρε,λα)
Ρε# 6 (φα,ντο,σολ,ρε,λα,μι)
Λα# 7 (φα,ντο,σολ,ρε,λα,μι,σι)

Στις κλίμακες αυτές ισχύει ο παραπάνω οπλισμός αλλά δεν ξεχνάμε ποτέ τον προσαγωγέα. Ο προσαγωγέας στη κάθε κλίμακα είναι:

Λα (σολ#)
Μι (ρε#)
Σι (λα#)
Φα# (μι# άρα φα φυσικό)
Ντο# (σι# άρα ντο)
Σολ# (φα# αλλά αφού ήδη υπάρχει δίεση θα μετατραπεί σε Φα διπλή δίεση άρα Σολ φυσικό)
Ρε# (ντο# αλλά αφού ήδη υπάρχει δίεση θα μετατραπεί σε Ντο διπλή δίεση άρα Ρε φυσικό)
Λα# (σολ# αλλά αφού ήδη υπάρχει δίεση θα μετατραπεί σε Σολ διπλή δίεση άρα Λα φυσικό)

Με υφέσεις (b)

Ρε 1 (σι)
Σολ 2 (σι,μι)
Ντο 3 (σι,μι,λα)
Φα 4 (σι,μι,λα,ρε)
Σιb 5 (σι,μι,λα,ρε,σολ)
Μιb 6 (σι,μι,λα,ρε,σολ,ντο)
Λαb 7 (σι,μι,λα,ρε,σολ,ντο,φα)

Όπως προαναφέρθηκε ποτέ δεν ξεχνάμε τον προσαγωγέα. Ο προσαγωγέας στη κάθε κλίμακα είναι:

Ρε (ντο#)
Σολ (φα#)
Ντο (σι)
Φα (μι)
Σιb (λα# επομένως λα φυσικό, αφού το λα βρίσκεται σε ύφεση και η δίεση το αυξάνει κατά ένα ημιτόνιο)
Μιb (ρε# επομένως ρε φυσικό, αφού το ρε βρίσκεται σε ύφεση και η δίεση το αυξάνει κατά ένα ημιτόνιο)
Λαb (σολ# επομένως σολ φυσικό, αφού το σολ βρίσκεται σε ύφεση και η δίεση το αυξάνει κατά ένα ημιτόνιο)