Ημιόλιο

 

Ημιόλιο ή ημίολο στη θεωρία της μουσικής ονομάζεται η αναλογία 3:2, κυρίως όσον αφορά στο ρυθμικό σκέλος μιας μελωδίας. Ως όρος ετυμολογείται από τις λέξεις «ἡμί» και «ὅλος», απαντώμενος ήδη σε έργα του Ίππασου και του Φιλολάου, όπου περιγράφει το διάστημα «καθαρής πέμπτης».[1] Αργότερα χρησιμοποιήθηκε και από τον Αριστόξενο καθώς και τον Πτολεμαίο για την περιγραφή και άλλων μικρότερων διαστημάτων, όπως το ημιόλιο χρωματικό πυκνόν, το οποίο είναι μιάμιση φορά το μέγεθος του ημιτονίου· δύο χρωματικά πυκνά ισούνται με ένα εναρμόνιο πυκνό.[2]

Ο αντίστοιχος λατινικός όρος για το ημιόλιο είναι sesquialtera και αμφότεροι εφαρμόστηκαν για την περιγραφή διαστηματικών σχέσεων. Από τη διαίρεση της χορδής ενός μονόχορδου σε αναλογία 3:2 (δηλαδή στα ⅔) προκύπτει το διάστημα της καθαρής πέμπτης. Ωστόσο από τον 15ο αιώνα κι έπειτα οι δύο όροι χρησιμοποιήθηκαν τόσο για την περιγραφή διαστηματικών όσο και ρυθμικών σχέσεων· ειδικότερα, στη μετρική σημειογραφία της μουσικής του 15ου αιώνα, με τον όρο ημιόλιο περιγράφεται η υποκατάσταση δύο τέλειων αξιών από τρεις ατελείς αξίες.[3]
Ως ρυθμικό στοιχείο

Το ημιόλιο ως ρυθμικό στοιχείο ενυπάρχει σε πολλά είδη μουσικής, τόσο στην παραδοσιακή μουσικής διαφόρων χωρών, όσο και στη λόγια μουσική της Δυτικής Ευρώπης. Ειδικότερα στη μπαρόκ μουσική της Γαλλίας και της Ιταλίας αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο του ρυθμού, συχνά συνδεόμενο με συγκεκριμένους βηματισμούς διαφόρων αυλικών χορών (βλ. σουίτα). Η χρήση του είναι συνυφασμένη με τα μουσικά κομμάτια τρίσημου ρυθμού (δηλαδή σε ρυθμό ¾,⅜, 3/2 και τα παράγωγα αυτών 9/8, 12/8), όπου φαίνεται να λαμβάνει χώρα κυρίως στο τέλος μιας μουσικής περιόδου, συμπίπτοντας με μια τέλεια πτώση. Στο παρακάτω μουσικό παράδειγμα από τη Σονάτα για πιάνο Κ332 του Μότσαρτ, είναι προφανές ότι ενώ ο βασικός ρυθμός μετράται σε υποσύνολα των τριών κρούσεων (τριάδες), το ημίολο παραλλάσσει αυτή τη ρυθμική διαδοχή σε υποσύνολα των δύο κρούσεων. Οπτικό αντίστοιχο του παραπάνω μπορεί να διαβαστεί ως εξής: 1 2 3, 1 2 3, 1 2, 1 2, 1 2.

Το οριζόντιο ημιόλιο

Υποκατηγορία του ημιόλιου αποτελεί το λεγόμενο οριζόντιο ημιόλιο[4], κατά το οποίο μια μελωδία αποτελείται από τρεις μονάδες κρούσης ακολουθούμενες από δύο ισότιμες κρούσεις.

Ένα πολύ γνωστό μουσικό παράδειγμα του παραπάνω είδους αποτελεί το τραγούδι «Αμέρικα» από το μιούζικαλ του Λέοναρντ Μπερνστάιν West Side Story. Εδώ το ημίολο δεν είναι μόνο ρυθμικό αλλά αποτελεί και μετρική μετατροπία, καθώς ο ρυθμός εναλλάσσεται μεταξύ των 6/8 και των 3/4, προσδίδοντας μια αίσθηση επιβράδυνσης.

Παραπομπές

Andrew Barker, Greek Musical Writings: [vol. 2] Harmonic and Acoustic Theory (Cambridge: Cambridge University Press, 1989): 31, 37–38.
Andrew Barker, Greek Musical Writings: [vol. 2] Harmonic and Acoustic Theory (Cambridge: Cambridge University Press, 1989): 164–65, 303.
Julian Rushton, "Hemiola [hemiolia]", The New Grove Dictionary of Music and Musicians, second edition, edited by Stanley Sadie and John Tyrrell. London: Macmillan Publishers.
Tenzer, Michael ed. (2006). Analytical Studies in World Music p. 102. Oxford University Press.