.
To Γιαμάτο (ιαπωνικά: 大和), ονομασμένο έτσι από την αρχαία Ιαπωνική Επαρχία Γιαμάτο, ήταν το πρωτοπόρο πλοίο των θωρηκτών της εξ αυτού ομώνυμης κλάσης Γιαμάτο που υπηρέτησε στο Αυτοκρατορικό Ιαπωνικό Ναυτικό κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μαζί με το αδελφό πλοίο, Μουσάσι, αποτέλεσαν τα μεγαλύτερα, βαρύτερα και πλέον βαριά εξοπλισμένα θωρηκτά που κατασκευάστηκαν ποτέ, με εκτόπισμα 72.800 τόνους με πλήρες φορτίο και οπλισμένα με εννέα κύρια πυροβόλα 46 εκατοστών. Κανένα δεν επιβίωσε του πολέμου.
Η ναυπήγησή του Γιαμάτο άρχισε το 1937 και τέθηκε επισήμως σε υπηρεσία στα τέλη του 1941. Είχε σχεδιαστεί ώστε να αντιμετωπίσει τον αριθμητικώς ανώτερο στόλο θωρηκτών των Ηνωμένων Πολιτειών, τον κύριο αντίπαλο της Ιαπωνίας στον Ειρηνικό. Κατά τη διάρκεια του 1942 υπηρέτησε ως ναυαρχίδα του Ιαπωνικού Συνδυασμένου Στόλου, και τον Ιούνιο του 1942 ο Ναύαρχος Ισορόκου Γιαμαμότο διοίκησε τον στόλο από τη γέφυρά του κατά τη διάρκεια της καταστροφικής Μάχης του Μίντγουεϊ. Το Μουσάσι ανέλαβε ως ναυαρχίδα του Συνδυασμένου Στόλου στις αρχές του 1943, και το Γιαμάτο πέρασε την υπόλοιπη χρονιά, καθώς και το μεγαλύτερο μέρος του 1944, κινούμενο μεταξύ των ναυτικών βάσεων του Τρουκ και του Κούρε εξαιτίας της Αμερικανικής απειλής. Παρότι ήταν παρόν στη Ναυμαχία της Θάλασσας των Φιλιππίνων τον Ιούνιο του 1944, το Γιαμάτο δεν έπαιξε κάποιο ρόλο στη μάχη. Η μόνη φορά που έβαλλε με τα κύρια πυροβόλα του σε επιφανειακό εχθρικό στόχο ήταν τον Οκτώβριο του 1944, όταν στάλθηκε να αντιμετωπίσει τις Αμερικανικές δυνάμεις που εισέβαλαν στις Φιλιππίνες κατά τη Ναυμαχία του Κόλπου Λέυτε. Στο χείλος της επιτυχίας, η Ιαπωνική δύναμη επέστρεψε, πιστεύοντας ότι είχαν εμπλακεί με ολόκληρο στόλο αμερικανικών αεροπλανοφόρων αντί για την ελαφρώς οπλισμένη ομάδα συνοδευτικών αεροπλανοφόρων που υπήρχε στην πραγματικότητα μεταξύ του Γιαμάτο και των ευάλωτων αποβατικών.
Κατά τη διάρκεια του 1944 η ισορροπία ναυτικών δυνάμεων στον Ειρηνικό είχε στραφεί αποφασιστικά εναντίον της Ιαπωνίας, και κατά τις αρχές του 1945 ο Ιαπωνικός στόλος είχε κατά κύριο λόγο εξαντληθεί ενώ είχε κρίσιμες ελλείψεις σε καύσιμα περιορίζοντας τη χρησιμότητά του. Τον Απρίλιο του 1945, σε μία απελπισμένη προσπάθεια να επιβραδύνουν τη συμμαχική προώθηση, το Γιαμάτο αποσπάστηκε σε ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή στην Οκινάουα, όπου επρόκειτο να προστατεύσει το νησί από ενδεχόμενη απόβαση και να πολεμήσει μέχρι να καταστραφεί. Η δύναμη κρούσης του εντοπίστηκε νοτίως του Κιούσου από αμερικανικά υποβρύχια και αεροσκάφη, και στις 7 Απριλίου βυθίστηκε από βομβαρδιστικά που επιχειρούσαν από αεροπλανοφόρα και τορπιλοπλάνα χάνοντας το μεγαλύτερο μέρος του πληρώματός του.
Σχεδίαση και κατασκευή
Κύριο λήμμα: Κλάση θωρηκτών Γιαμάτο
Το Γιαμάτο κατά το τελευταίο στάδιο της κατασκευής του, 20 Σεπτεμβρίου 1941[8]
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 η Ιαπωνική Κυβέρνηση υιοθέτησε υπερεθνικιστική μαχητική πολιτική με σκοπό την εκτεταμένη επέκταση της Ιαπωνικής Αυτοκρατορίας.[9] Η Ιαπωνία αποχώρησε από την Κοινωνία των Εθνών το 1934, αποκηρύσσοντας τις απαιτήσεις της συνθήκης της.[10] Καθώς δεν αναγνώριζαν πλέον από τη Ναυτική Συνθήκη της Ουάσιγκτον, η οποία περιόριζε το μέγεθος και την ισχύ των κύριων πολεμικών πλοίων (τότε θωρηκτά) σε αναλογία τονάζ 5-5-3 (ΗΠΑ-Μ.Βρεταννία-Ιαπωνία), το Αυτοκρατορικό Ιαπωνικό Ναυτικό σχεδίασε την κλάση Γιαμάτο, μία κλάση βαρέων θωρηκτών στα τέλη της δεκαετίας του 1930. Το Γιαμάτο ήταν το πρώτο πλοίο της κλάσης.[11] Οι σχεδιαστές συνειδητοποίησαν ότι σε ενδεχόμενο πολέμου, η Ιαπωνία δεν θα μπορούσε να ανταγωνιστεί την παραγωγή των Αμερικανικών ναυπηγείων, έτσι τα πλοία της κλάσης Γιαμάτο σχεδιάστηκαν ώστε να είναι ικανά να εμπλακούν με πολλά εχθρικά θωρηκτά ταυτόχρονα.[12][13] Ενας ακόμη παράγοντας επιλογής τέτοιου εκτοπίσματος ήταν το σκεπτικό πως οι ΗΠΑ,που μετακινούσαν τον στόλο τους από Ατλαντικό σε Ειρηνικό μέσω της διώρυγας του Παναμά, δεν θα καθέλκυαν ίσα ή μεγαλύτερα πλοία που πλέον δεν θα είχαν αυτήν τη δυνατότητα. Είχαν εκτόπισμα πάνω από 70.000 τόνους το καθένα και υπήρχε η ελπίδα ότι η δύναμη πυρός τους θα αντιστάθμιζε τις δυνατότητες της Αμερικανικής ναυτικής παραγωγής.[4]
Η καρίνα του Γιαμάτο άρχισε να ναυπηγείται στο Ναυτικό Οπλοστάσιο του Κούρε, στη Χιροσίμα, στις 4 Νοεμβρίου 1937, σε ένα ναυπηγείο το οποίο είχε προσαρμοστεί ώστε να στεγάσει την τεράστια γάστρα.[6][14] Η νηοδόχος εκβαθύνθηκε κατά ένα μέτρο και εγκαταστάθηκαν γερανογέφυρες ικανές να σηκώσουν φορτία έως και 350 τόνων.[6][15] Φοβούμενοι ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα μάθαιναν τα χαρακτηριστικά του πλοίου, οι Ιάπωνες κατασκεύασαν ένα σκέπαστρο πάνω από μέρος της ναυπηγικής κλίνης ώστε να το κρύψουν.[16] Το Γιαμάτο καθελκύστηκε στις 8 Αυγούστου 1940, έχοντας ως πλοίαρχο τον Πλοίαρχο (αργότερα Υποναύαρχο) Μιγιαζάτο Σουτόκου.[17]
Οπλισμός
Η κύρια συστοιχία του Γιαμάτο αποτελούνταν από εννιά ναυτικά πυροβόλα 460 χιλιοστών (18.1 ίντσες) 45 Διαμέτρημα Τύπος 94, τα μεγαλύτερα ναυτικά πυροβόλα που τοποθετήθηκαν ποτέ σε πολεμικό πλοίο.[18] Κάθε πυροβόλο είχε μήκος 21,13 μέτρα, ζύγιζε 147,3 τόνους και μπορούσε να βάλλει ισχυρά εκρηκτικά ή διατρητικά βλήματα σε απόσταση 42,0 χιλιομέτρων.[19]. Ναυπηγήθηκε πλοίο ειδικά και μόνον να τα μεταφέρει από το εργοστάσιο κατασκευής τους στην ναυπηγική του κλίνη. Η δευτερεύουσα συστοιχία αποτελούνταν από δώδεκα πυροβόλα 155 χιλιοστών εγκατεστημένα σε τέσσερις τριπλούς πύργους (ένα μπροστά, ένα στην πρύμνη, δύο στη μέση), και δώδεκα 127 χιλιοστών σε έξι δίδυμες βάσεις (τρία σε κάθε πλευρά στη μέση του σκάφους). Επιπροσθέτως το Γιαμάτο είχε 24 αντιαεροπορικά πυροβόλα των 25 χιλιοστών, τοποθετημένα κυρίως στη μέση του πλοίου.[18] Όταν μετασκευάστηκε το 1944 και το 1945 για ναυτικές επιχειρήσεις τον Νότιο Ειρηνικό,[5] η διάταξη των δευτερευουσών συστοιχιών άλλαξε σε 6 πυροβόλα των 155 χιλιοστών και εικοσιτέσσερα των 127 χιλιοστών, ενώ ο αριθμός των αντιαεροπορικών πυροβόλων των 25 χιλιοστών αυξήθηκε σε 162.[20]Όλα τα πυροβόλα του δευτερεύοντος οπλισμού,τα αντιαεροπορικά καί οι περισσότερες κατασκευές, ήταν προστατευμένες με ελάσματα χαλύβδινα,διότι η εκτόνωση των αερίων της ομοβροντίας ενός και μόνον πυροβόλου 18 ιντσών,ήταν 6 φορές ισχυρότερη από όση ρίχνει αναίσθητο έναν ενήλικα.
Υπηρεσία
Δοκιμές και αρχικές επιχειρήσεις
Κατά τη διάρκεια του Οκτωβρίου ή του Νοεμβρίου 1941 το Γιαμάτο έκανε δοκιμαστικά ταξίδια, πιάνοντας τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα των 27,4 κόμβων.[17][Σημ. 1] Καθώς ο πόλεμος φαίνονταν να πλησιάζει δόθηκε προτεραιότητα στην επιτάχυνση των στρατιωτικών κατασκευών. Στις 16 Δεκεμβρίου, μήνες πριν την προγραμματισμένη ημερομηνία, το θωρηκτό τέθηκε σε υπηρεσία επίσημα στο Κούρε. Η τελετή ήταν πιο λιτή από ότι συνήθως, καθώς οι Ιάπωνες είχαν ακόμη πρόθεση να αποκρύψουν τα χαρακτηριστικά του πλοίου.[17] Την ίδια ημέρα, υπό τον πλοίαρχο (αργότερα Υποναύαρχο) Γκιχάτσι Τακαγιανάγκι, εντάχθηκε μαζί με το Ναγκάτο και το Μούτσου στην 1η Μοίρα Θωρηκτών.[22]
Στις 12 Φεβρουαρίου του 1942 το Γιαμάτο έγινε η ναυαρχίδα του Συνδυασμένου Στόλου του Ναυάρχου Ισορόκου Γιαμαμότο.[17][21] Ο Ιάπωνας ναύαρχος σχεδίαζε μια αποφασιστική εμπλοκή με τις Ηνωμένες Πολιτείς στο Μίντγουεϊ, έτσι μετά τη συμμετοχή του Γιαμάτο σε πολεμικά γυμνάσια απέπλευσε από τον Κόλπο της Χιροσίμα στις 27 Μαΐου για να αναλάβει υπηρεσία στην κύρια ομάδα των θωρηκτών του Γιαμαμότο.[17][23] Οι Αμερικανοί ήταν ενήμεροι, έχοντας υποκλέψει επικοινωνίες, για τις προθέσεις του Γιαμαμότο και η Ναυμαχία του Μίντγουεϊ αποδείχθηκε καταστροφική για την Ιαπωνική δύναμη αεροπλανοφόρων, καθώς καταστράφηκαν τέσσερα από τα αεροπλανοφόρα και 332 αεροσκάφη.[17] Ο Γιαμαμότο κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας διοικούσε από τη γέφυρα του Γιαμάτο,[23] αλλά το σχέδιο μάχης του είχε διασκορπίσει τις δυνάμεις του προκειμένου να παγιδέψει τους Αμερικανούς, και η ομάδα θωρηκτών του βρίσκονταν αρκετά μακρυά ώστε να λάβει μέρος στη σύρραξη.[17] Στις 5 Ιουνίου, ο Γιαμαμότο διέταξε τα υπόλοιπα πλοία του να επιστρέψουν στην Ιαπωνία, έτσι το Γιαμάτο αποσύρθηκε με την κύρια δύναμη θωρηκτών στη Χασιρατζίμα πριν επιστρέψει στο Κούρε.[21][22]
Το Γιαμάτο απέπλευσε από το Κούρε για το Τρουκ στις 17 Αυγούστου του 1942.[24][Σημ. 2] Μετά από 11 μέρες στη θάλασσα, εντοπίστηκε από το Αμερικανικό υποβρύχιο USS Flying Fish, το οποίο εξαπέλυσε τέσσερις τορπίλες. Καμία δεν πέτυχε το Γιαμάτο και έτσι επέστρεψε ασφαλές στο Τρουκ αργότερα την ίδια ημέρα.[21][24][Σημ. 3] Παρέμεινε εκεί καθόλη τη διάρκεια της Εκστρατείας του Γκουανταλκανάλ εξαιτίας της έλλειψης πυρομαχικών 460 χιλιοστών που απαιτούνταν για παράκτιο βομβαρδισμό, των αχαρτογράφητων υδάτων γύρω από το Γκουανταλκανάλ, και την υψηλή κατανάλωση καυσίμου του.[5][17] Πριν το τέλος του χρόνου, ο Πλοίαρχος (αργότερα Υποναύαρχος) Τσιάκι Ματσούντα διορίστηκε διοικητής του Γιαμάτο.[24]
Στις 11 Φεβρουαρίου 1943, το Γιαμάτο αντικαταστάθηκε από το αδελφικό πλοίο Μουσάσι ως ναυαρχίδα του Συνδυασμένου Στόλου.[17] Αναφερόμενο από τα πληρώματα καταδρομικών και αντιτορπιλικών του Νότιου Ειρηνικού ως «Ξενοδοχείο Γιαμάτο»,[24] το Γιαμάτο πέρασε μόλις μία μέρα έξω από το Τρουκ από τον Αύγουστο 1942 οπότε κατέπλευσε εκεί μέχρι τον απόπλου του στις 8 Μαΐου 1943.[17][25] Εκείνη την ημέρα απέπλευσε για τη Γιοκοσούκα και από εκεί για το Κούρε όπου έφτασε στις 14 Μαΐου.[17][25] Πέρασε εννέα μέρες σε νηωδόχο για επιθεώρηση και γενικές επισκευές,[24] και μετά απέπλευσε προς τα δυτικά για την Εσωτερική Θάλασσα Σέτο όπου ξανά μπήκε σε νηωδόχο ώστε να γίνουν σημαντικές μετασκευές και αναβαθμίσεις. Αυτές συμπεριλάμβαναν βελτιώσεις στη θωράκιση των δευτερευόντων πύργων και έλεγχους πηδαλίου,[24] καθώς και την αφαίρεση των πλευρικών πύργων με τα πυροβόλα 155 χιλιοστών ώστε να τοποθετηθούν περισσότερα αντιαεροπορικά των 25 χιλιοστών και δύο συστήματα ραντάρ επιφανείας.[17] Στις 16 Αυγούστου, το Γιαμάτο απέπλευσε με προορισμό το Τρούκ, όπου εντάχθηκε σε μία μεγάλη δύναμη κρούσης που είχε σχηματιστεί ως απάντηση στις Αμερικανικές επιδρομές στις Ατόλλες Ταράουα και Μακίν.[24] Έκανε έξοδο στα τέλη Σεπτεμβρίου, μαζί με το Ναγκάτο, τρία αεροπλανοφόρα, και μικρότερα πολεμικά πλοία ώστε να αναχαιτίσει την Αμερικάνικη Δύναμη Κρούσης 15 και ξανά ένα μήνα μετά μαζί με έξι θωρηκτά, τρία αεροπλανοφόρα και έντεκα αντιτορπιλικά. Η υπηρεσία πληροφοριών είχε αναφέρει ότι η Αμερικανική Ναυτική Βάση στο Περλ Χάρμπορ ήταν σχεδόν άδεια από πλοία,[17] το οποίο κατά τους Ιάπωνες σήμαινε ότι μια Αμερικανική ναυτική δύναμη επρόκειτο να χτυπήσει τη Νήσο Γουέικ.[17] Ωστόσο δεν εντοπίστηκε τίποτα στα ραντάρ για έξι μέρες και έτσι ο στόλος επέστρεψε στο Τρουκ στις 26 Οκτωβρίου.[17]
Το Γιαμάτο συνόδευσε την Επιχείρηση Μεταφοράς BO-1 από το Τρουκ στη Γιοκοσούκα μεταξύ 12-17 Δεκεμβρίου. Εν συνεχεία λόγω της μεγάλης αποθηκευτικής τους ικανότητας και της ισχυρής θωράκισης τους, το Γιαμάτο και το Μουσάσι χρησιμοποιήθηκαν ως φορτηγά.[26] Στις 25 Δεκεμβρίου, και ενώ μετέφεραν στρατεύματα και εξοπλισμό, τα οποία προορίζονταν ως ενισχύσεις των φρουρών στο νησί Κάβιενγκ και στις Νήσους Ναυαρχείου, από τη Γιοκοσούκα στο Τρουκ, το Γιαμάτο και η υπόλοιπη δύναμη αναχαιτίστηκαν από το αμερικανικό υποβρύχιο USS Skate περίπου 290 χιλιόμετρα από την ξηρά.[17][27] Το Skate εξαπέλυσε τέσσερις τορπίλες στο Γιαμάτο, η μία εκ τον οποίων το έπληξε στη δεξιά πλευρά προς την πρύμνη.[17] Άνοιξε τρύπα 5 μέτρων και μήκους 25 μετρων κάτω από το αντιτορπιλικό του έξαρμα, ενώ εξαρθρώθηκε και ο αρμός μεταξύ της άνω και κάτω κύριας ζώνης, έχοντας ως αποτέλεσμα να πλημμυρίσει η άνω αποθήκη πυρομαχικών του οπίσθιου πύργου.[8] Αν και έμπασε 3000 τόνους νερό,[8][27] έφτασε στο Τρουκ αργά την ίδια ημέρα. Το επισκευαστικό πλοίο Ακάσι έκανε πρόχειρες επιδιορθώσεις,[24] και έτσι το Γιαμάτο απέπλευσε στις 10 Ιανουαρίου για το Κούρε.[27]
Το Γιαμάτο όπως ήταν το 1944-1945
Στις 16 Ιανουαρίου 1944, το Γιαμάτο έφτασε στο Κούρε για επισκευές και έμεινε σε νηωδόχο έως τις 3 Φεβρουαρίου 1944.[24] Κατά τη διάρκεια αυτού του διαστήματος τοποθετήθηκαν κεκλιμένες πλάκες θωράκισης στην περιοχή που πλήγηκε από την τορπίλη. Προτάθηκε να τοποθετηθούν 5.000 τόνοι χάλυβα ώστε να ενισχυθεί η άμυνα του πλοίου απέναντι στις τορπίλες, πάνω από τα ήδη θωρακισμένα τμήματα, αλλά η ιδέα απορρίφθηκε αμέσως γιατί αυτό θα προσέθετε βάρος που θα αύξανε πολύ το εκτόπισμα και το βύθισμα του πλοίου.[8] Ενώ το Γιαμάτο ήταν ακόμη στη νηωδόχο, ο Πλοίαρχος Μορισίτα, πρώην πλοίαρχος του θωρηκτού Χαρούνα, ανέλαβε τη διοίκησή του.[24] Στις 25 Φεβρουαρίου αμφότερα τα Γιαμάτο και Μουσάσι μετατέθηκαν από την 1η Μοίρα Θωρηκτών στον Δεύτερο Στόλο. Το Γιαμάτο ξαναμπήκε σε νεωδόχο για επιπλέον αναβαθμίσεις σε όλα τα συστήματα ραντάρ και στα αντιαεροπορικά συστήματα, από τις 25 Φεβρουαρίου έως τις 18 Μαρτίου 1944.[24] Προστέθηκαν έξι επιπλέον δίδυμα πυροβόλα των 127 χιλιοστών στη θέση των αρχικών πλευρικών πύργων με τα πυροβόλα 155 χιλιοστών, αυξάνοντας τον συνολικό αριθμό των αντιαεροπορικών πυροβόλων 127 και 25 χιλιοστών στα 24 162 αντίστοιχα.[20] Το σύστημα ραντάρ αναβαθμίστηκε ώστε να περιλαμβάνει συστήματα υπέρυθρης αναγνώρισης καθώς και συστήματα ανίχνευσης αεροσκαφών και ελέγχου οπλισμού.[24] Αποχώρησε από τη νεωδόχο στις 18 Μαρτίου και ξεκίνησε δοκιμές στις 11 Απριλίου.[27] Απέπλευσε από το Κούρε στις 21 Απριλίου και φορτώθηκε με στρατεύματα και υλικό την επόμενη μέρα στην Οκινοσίμα για μία αποστολή στη Μανίλα, φτάνοντας στις Φιλιππίνες στις 28 Απριλίου.[8] Αργότερα μετακινήθηκε στη Μαλαισία για να ενταχθεί στον Ευκίνητο Στόλο του Ναυάρχου Τζισαμπούρο Οζάουα στη Λίνγκα.[24] Αυτή η δύναμη κατέπλευσε στο Τάβι Τάβι στις 14 Μαΐου.[24]
Ναυμαχία της Θάλασσας των Φιλιππίνων
Στις αρχές Ιουνίου το Γιαμάτο και το Μουσάσι επιστρατεύτηκαν ως μεταγωγικά, αυτή τη φορά για να ενισχύσουν τη φρουρά και τη ναυτική άμυνα στο νησί Μπίακ ως μέρος της Επιχείρησης Κον.[26][28] Η αποστολή ακυρώθηκε όταν στα αρχηγεία του Οζάουα έφτασε η είδηση για την Αμερικανική επίθεση με αεροπλανοφόρα στις Μαριάνες Νήσους.[26] Αντ' αυτής το Αυτοκρατορικό Ιαπωνικό Ναυτικό αναδιοργανώθηκε, συγκεντρώνοντας την πλειοψηφία των υπόλοιπων δυνάμεων του με την ελπίδα να πετύχει μια αποφασιστική επιτυχία ενάντια στους Αμερικανούς. Μέχρι εκείνη τη στιγμή ωστόσο, ολόκληρο το Ιαπωνικό ναυτικό ήταν κατώτερο αριθμητικά και σε εμπειρία από τον Αμερικανικό Στόλο του Ειρηνικού.[28] Από τις 19 ως τις 23 Ιουνίου το Γιαμάτο συνόδευσε δυνάμεις του Ταχυκίνητου Στόλου του Οζάουα κατά τη Ναυμαχία της Θάλασσας των Φιλιππινών, επονομαζόμενο από τους Αμερικανούς πιλότους «The Great Marianas Turkey Shoot».[28][29] Οι Ιάπωνες έχασαν τρία αεροπλανοφόρα και 426 αεροσκάφη, ενώ η μόνη συνεισφορά του Γιαμάτο στη μάχη ήταν να ανοίξει κατά λάθος πυρ σε Ιαπωνικά αεροσκάφη που επέστρεφαν.[24]
Μετά τη ναυμαχία, το Γιαμάτο αποσύρθηκε με τον Ταχυκίνητο Στόλο στη Χασιραγιάμα ώστε να ανεφοδιαστεί με καύσιμα και να επανεξοπλιστεί. Μαζί με το Μουσάσι εγκατέλειψαν τον στόλο στις 24 Ιουνίου για ένα σύντομο ταξίδι στο Κούρε, όπου αμφότερα εξοπλίστηκαν με πέντε επιπλέον θέσεις τριπλών πυροβόλων των 25 χιλιοστών.[28] Επί τη ευκαιρία τέθηκαν σε εφαρμογή «διαδικασίες επείγουσας διατήρησης πλευστότητας». Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αφαίρεση σχεδόν κάθε εύφλεκτου υλικού από το θωρηκτό, συμπεριλαμβανομένων του λινόλαιου, στρωμάτων και στρώσεων. Οι ναύτες πλέον κοιμόνταν σε σανίδες, οι οποίες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για επισκευές καταστροφών. Στις εύφλεκτες μπογιές τοποθετήθηκε μία νέα επίστρωση με βάση τη σιλικόνη, ενώ εγκαταστάθηκαν επιπλέον φορητές αντλίες και εξοπλισμός πυρόσβεσης.[28] Συνοδευόμενο από τα θωρηκτά Μουσάσι, Κόνγκο, Ναγκάτο και έντεκα αντιτορπιλικά και καταδρομικά, το Γιαμάτο απέπλευσε από την Ιαπωνία στις 8 Ιουλίου με προορισμό προς τα νότια. Μαζί με το Μουσάσι κατευθύνθηκαν προς τα Νησιά Λίνγκα, φτάνοντας στις 16-17 Ιουλίου. Σε αυτό το στάδιο του πολέμου ο στόλος πετρελαιοφόρων της Ιαπωνίας είχε μειωθεί σημαντικά από τα Αμερικανικά υποβρύχια, έτσι οι μείζονες μονάδες του στόλου στάθμευαν στις Ανατολικές Ινδίες ώστε να είναι κοντά στις πηγές ανεφοδιασμού τους σε πετρέλαιο.[28] Τα θωρηκτά παρέμειναν στα νησιά για τους επόμενους τρεις μήνες.[28]
Ναυμαχία του Κόλπου Λέυτε
Το Γιαμάτο στις 24 Οκτωβρίου κατά τη διάρκεια της Ναυμαχίας της Θάλασσας Σιμπούγιαν, μόλις έχει χτυπηθεί από βόμβα.
Μεταξύ 22 και 25 Οκτωβρίου 1944, ως τμήμα της Κεντρικής Δύναμης του Ναυάρχου Τακέο Κουρίτα (γνωστή και ως Δύναμη Α ή Πρώτη Δύναμη Κρούσης), το Γιαμάτο έλαβε μέρος σε μία από τις μεγαλύτερες ναυτικές συγκρούσεις της ιστορίας, τη Ναυμαχία του Κόλπου Λέυτε.[30] Ως απάντηση στην Αμερικανική εισβολή στις Φιλιππίνες, η Επιχείρηση Σο-Γκο (Shō-Gō) είχε στόχο ένας αριθμός Ιαπωνικών ομάδων να συγκλίνουν στο νησί Λέυτε, όπου αποβιβάζονταν Αμερικανικά στρατεύματα. Στις 18 Οκτωβρίου, τοποθετήθηκε στο Γιαμάτο μαύρη παραλλαγή ως προετοιμασία για τη νυκτερινή διέλευση από τον Πορθμό Σαν Μπερναρντίνο, το κύριο συστατικό της οποίας ήταν αιθάλη από την καμινάδα του.[24] Καθ οδόν για το Λέυτε η δύναμη δέχτηκε επίθεση στο Πέρασμα Παλαουάν στις 23 Οκτωβρίου από τα υποβρύχια USS Darter και USS Dace με αποτέλεσμα να βυθιστούν δύο βαρέα καταδρομικά κλάσης Τακάο, συμπεριλαμβανομένης της ναυαρχίδας του Κουρίτα, του Ατάγκο, και να υποστεί ζημιές ένα τρίτο.[31] Ο Κουρίτα επέζησε από τη βύθιση του Ατάγκο και μεταφέρθηκε στο Γιαμάτο, το οποίο και έκανε νέα ναυαρχίδα του.[24] Την επόμενη μέρα, στη Ναυμαχία της Θάλασσας Σιμπούγιαν βυθίστηκαν τρία επιπλέον καταδρομικά, με αποτέλεσμα να χαθεί μεγάλο μέρος της αντιαεροπορικής άμυνας του στόλου. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, τα αμερικανικά αεροσκάφη από τα αεροπλανοφόρα έκαναν 259 εξόδους. Ένα αεροσκάφος από το αεροπλανοφόρο USS Essex έβαλε κατά του Γιαμάτο με δύο διατρητικές βόμβες η μία εκ των οποίων αστόχησε παρά λίγο. Το πλοίο έπαθε μέτριες ζημιές, μπάζοντας περίπου 2270 τόνους νερό.[32] Το Μουσάσι βυθίστηκε αφού δέχτηκε 17 τορπίλες και 19 βόμβες.[33]
Χωρίς να το γνωρίζει ο Ιάπωνας ναύαρχος, η κύρια Αμερικανική αμυντική δύναμη υπό τον Ναύαρχο Ουίλιαμ Χάσλεϊ απέπλευσε από το Λέυτε το απόγευμα της 24ης Οκτωβρίου. Πεπεισμένος ο Χάσλεϊ ότι η Κεντρική Δύναμη του Κουρίτα είχει υποχωρήσει, διέταξε τον πανίσχυρο Τρίτο Στόλο να κυνηγήσει την Ιαπωνική Βόρεια Δύναμη, μία ομάδα παραπλάνησης που αποτελούνταν από ένα αεροπλανοφόρο, το Ζουϊκάκου, τρία ελαφρά αεροπλανοφόρα, δύο υβριδικά θωρηκτά-αεροπλανοφόρα κλάσης Ίζε, και πλοία συνοδείας.[31] Η παραπλάνηση ήταν επιτυχημένη, παρασύροντας πέντε αεροπλανοφόρα και πέντε ελαφρά αεροπλανοφόρα με πάνω από 600 αεροσκάφη, έξι ταχύπλοα θωρηκτά, οκτώ καταδρομικά και πάνω από 40 αντιτορπιλικά. Τις νυχτερινές ώρες η δύναμη του Κουρίτα πέρασε από τον Πορθμό του Σαν Μπερναρντίνο και λίγο μετά την αυγή, στη Ναυμαχία του Σαμάρ, επιτέθηκαν στον Αμερικανικό σχηματισμό που είχε παραμείνει στην περιοχή ώστε να παρέχει κάλυψη στα στρατεύματα που εισέβαλαν. Η μικρή αυτή δύναμη, γνωστή ως «Taffy 3», αποτελούνταν από έξι αεροπλανοφόρα συνοδείας, τρία αντιτορπιλικά και τέσσερα αντιτορπιλικά συνοδείας.[34] Στα αρχικά στάδια αυτής της ναυμαχίας, το Γιαμάτο ενεπλάκει με επιφανειακούς στόχους για μοναδική φορά στην καριέρα του, πετυχαίνοντας αρκετά Αμερικανικά πλοία.[34][35][36] Αφότου επιβεβαιώθηκε πλήγμα από την κύρια συστοιχία του Γιαμάτο στο αεροπλανοφόρο συνοδείας USS Gambier Bay, εντοπίστηκαν τορπίλες που κατευθύνονταν προς αυτό και έτσι αναγκάστηκε να απομακρυνθεί από τη θέση του ώστε να τις αποφύγει αλλά μετά δεν κατάφερε να επανενταχθεί στη ναυμαχία.[31] Τα ελαφρά Αμερικανικά σκάφη, αν και εξοπλισμένα μόνο με τορπίλες και πυροβόλα 5 ιντσών, και δεχόμενα πυρά από πυροβόλα μεγάλου διαμετρήματος, υποστηριζόμενα από αεροσκάφη F4F Wildcat και TBF Avenger από τα αεροπλανοφόρα συνοδείας της ομάδας « Taffy 3»,[37] επιτέθηκαν με τέτοια βιαιότητα ώστε ο Κουρίτα πίστεψε ότι είχε εμπλακεί με ολόκληρη τακτική δύναμη κύριων αεροπλανοφόρων.[31] Μια λανθασμένη αναφορά ότι αντιμετώπιζε έξι κύρια αεροπλανοφόρα, τρία καταδρομικά και δύο αντιτορπιλικά, οδήγησε τον Κουρίτα στο να δώσει διαταγή για απεμπλοκή. Το Γιαμάτο βγήκε από τη ναυμαχία χωρίς σοβαρές ζημιές, μόλις τρεις βόμβες σχεδόν επί του στόχου και δεκαεπτά απώλειες από αεροπορικούς πολυβολισμούς, ενώ οι αεροπορικές επιδρομές κατά τη διάρκεια της υποχώρησης προκάλεσαν ελαφρές ζημιές και τραυμάτισαν ή σκότωσαν 21 μέλη του πληρώματος. Χάθηκαν τρία επιπλέον βαρέα καταδρομικά και ένα ελαφρύ καταδρομικά. Η Κεντρική Δύναμη βύθισε δύο Αμερικανικά αεροπλανοφόρα συνοδείας, δύο αντιτορπιλικά και ένα αντιτορπιλικό συνοδείας.[31]
Μετά τη σύγκρουση, το Γιαμάτο και τα υπολείμματα της δύναμης του Κουρίτα επέστρεψαν στο Μπρούνεϊ.[38] Στις 15 Νοεμβρίου 1944, η 1η Μοίρα Θωρηκτών διαλύθηκε και το Γιαμάτο έγινε η ναυαρχίδα του Δεύτερου Στόλου.[24] Στις 21 Νοεμβρίου, ενώ διέπλεε την Ανατολική Σινική Θάλασσα αποχωρώντας από τη Ναυτική Βάση του Κούρε,[39] η ομάδα του Γιαμάτο δε΄χτηκε απίθεση από το αμερικανικό υποβρύχιο USS Sealion. Το θωρηκτό Κόνγκο και το αντιτορπιλικό Ουρακάζε βυθίστηκαν.[40] Το Γιαμάτο τοποθετήθηκε αμέσως σε νηοδόχο μόλις επέστρεψε στο Κούρε, για επισκευές και αναβαθμίσεις στον αντιαεροπορικό εξοπλισμό. Στις 25 Νοεμβρίου, ο Πλοίαρχος Αρούγκα Κοσάκου ανέλαβε τη διοίκηση του Γιαμάτο.[24]
Επιχείρηση Τεν-Γκο
Κύριο λήμμα: Επιχείρηση Τεν-Γκο
Το Γιαμάτο δέχεται επίθεση στα ανοιχτά του Κούρε στις 19 Μαρτίου 1945.
Την 1η Ιανουαρίου 1945, το Γιαμάτο, το Χαρούνα και το Ναγκάτο αποσπάστηκαν στην προσφάτως επαναδραστηριοποιημένη 1η Μοίρα Θωρηκτών. Το Γιαμάτο έφυγε από τη νηοδόχο δύο ημέρες αργότερα με προορισμό την Εσωτερική Θάλασσα της Ιαπωνίας.[24] Η νέα απόσπαση ήταν σύντομη καθώς η 1η Μοίρα Θωρηκτών απενεργοποιήθηκε για άλλη μία φορά στις 10 Φεβρουαρίου και το Γιαμάτο τοποθετήθηκε στην 1η Μοίρα Αεροπλανοφόρων.[41] Στις 19 Μαρτίου Αμερικανικά αεροσκάφη απονηωμένα από τα USS Enterprise, USS Yorktown και USS Intrepid έκαναν επιδρομή στο Κούρε.[41][42] Παρότι χτυπήθηκαν 16 πολεμικά πλοία, το Γιαμάτο υπέστη μόνο μικρές ζημιές από μερικές σχεδόν επί του στόχου βόμβες και μία που το έπληξε στη γέφυρα.[35] Η επέμβαση ενός σμήνους μαχητικών Kawanishi N1K1 «Shiden» (επονομαζόμενα «George» από τους συμμάχους) με χειριστές βετεράνους πιλότους εκπαιδευτές απέτρεψε την επιδρομή από το να προκαλέσει μεγάλες ζημιές στη βάση και στα πλοία,[42][Σημ. 4] ενώ το Γιαμάτο επωφελήθηκε από την ικανότητά του να πλοηγηθεί, αν και με μικρή ταχύτητα, στον Δίαυλο Νασάμι.[35]
Ως το τελευταίο στάδιο πριν από τη σχεδιαζόμενη εισβολή στην κυρίως Ιαπωνία οι συμμαχικές δυνάμεις εισέβαλαν στην Οκινάουα την 1η Απριλίου.[43] Η αντίδραση του Αυτοκρατορικού Ιαπωνικού Ναυτικού ήταν να οργανώσει μια αποστολή με κωδική ονομασία Επιχείρηση Τεν-Γκο η οποία επρόκειτο να δεσμεύσει το μεγαλύτερο μέρος της ναυτικής δύναμης της Ιαπωνίας. Το Γιαμάτο και εννιά συνοδά πλοία (το καταδρομικό Γιαχάγκι και οκτώ αντιτορπιλικά) θα απέπλεαν με προορισμό την Οκινάουα και, σε συνδυασμό με καμικάζι και στρατιωτικές μονάδες που βρίσκονταν στην Οκινάουα, θα επιτίθονταν στις Συμμαχικές δυνάμεις που είχαν συγκεντρωθεί πάνω και γύρω από το νησί. Το Γιαμάτο τότε θα προσάραζε επίτηδες ώστε να δράσει ως αβύθιστο πυροβολείο και θα συνέχιζε να μάχεται μέχρι να καταστραφεί.[44][45] Ως μέρος της προετοιμασίας για την αποστολή, το Γιαμάτο εφοδιάστηκε πλήρως με πυρομαχικά στις 29 Μαρτίου.[24] Σύμφωνα με το Ιαπωνικό σχέδιο, τα πλοία επρόκειτο να εφοδιαστούν με καύσιμα αρκετά μόνο για φτάσουν στην Οκινάουα, όμως κάθε πλοίο εφοδιάστηκε τελικά με το 60 τοις εκατό της συνολικής τους χωρητικότητας με διαταγές των διοικητών των τοπικών βάσεων. Τα πλοία, λαμβάνοντας το όνομα «Επιφανειακή Ειδική Επιθετική Δύναμη», απέπλευσαν από την Τοκουγιάμα στις 15:20 στις 6 Απριλίου.[44][45]
Δυστυχώς για τους Ιάπωνες, οι Σύμμαχοι είχαν υποκλέψει και αποκρυπτογραφήσει τις επικοινωνίες τους, μαθαίνοντας τις λεπτομέρειες της επιχείρησης Τεν-Γκο. Επιπλέον επιβεβαίωση για τις Ιαπωνικές προθέσεις ήρθε γύρω στις 20:00 όταν η Επιφανειακή Ειδική Επιθετική Δύναμη, καθώς περνούσε τον Πορθμό Μπούνγκο εντοπίστηκε από τα Αμερικανικά υποβρύχια USS Threadfin και USS Hackleback. Αμφότερα ανέφεραν τη θέση του Γιαμάτο στην κύρια Αμερικανική επιθετική δύναμη αεροπλανοφόρων,[5][45] αλλά κανένα από τα δύο δεν μπόρεσε να επιτεθεί, εξαιτίας της ταχύτητας των Ιαπωνικών πλοίων (22 κόμβοι) και της εξαιρετικά τεθλασμένης πορείας τους.[45]
Οι Συμμαχικές δυνάμεις γύρω από την Οκινάουα άρχισαν να ενισχύονται για να επιτεθούν. Ο Ναύαρχος Ρέιμοντ Σπριόυανς διέταξε έξι θωρηκτά που ήδη βομβάρδιζαν τις ακτές να ετοιμαστούν για επιφανειακή δράση εναντίον του Γιαμάτο. Οι διαταγές αυτές ανακλήθηκαν και αντ' αυτών θα αναλάμβαναν δράση τα αεροπλανοφόρα του Ναυάρχου Μάρκ Μίτσερ, ωστόσο για κάθε ενδεχόμενο τα θωρηκτά μαζί με επτά καταδρομικά και εικοσιένα αντιτορπιλικά στάλθηκαν να αντιμετωπίσουν την Ιαπωνική δύναμη πριν προλάβει να φτάσει τα ευάλωτα μεταγωγικά και αποβατικά πλοία.[45][Σημ. 5]
Το Γιαμάτο κάνει ελιγμούς για να αποφύγει βόμβες και τορπίλες που εκτοξεύτηκαν από αεροπλάνα κατά την Επιχείρηση Τεν Γκο
Το πλήρωμα του Γιαμάτο βρίσκονταν σε θέσεις μάχης και σε ετοιμότητα για αντιαεροπορική δράση κατά την αυγή της 7ης Απριλίου. Το πρώτο συμμαχικό αεροσκάφος ήρθε σε επαφή με την Επιφανειακή Ειδική Επιθετική Δύναμη στις 08:23, και λίγο μετά έφτασαν δύο ιπτάμενες άκατοι. Για τις επόμενες πέντε ώρες το Γιαμάτο έριχνε αντιαεροπορικά βλήματα 3 Shiki tsûjôdan (Κυψέλη Κοινός Τύπος 3) στα συμμαχικά αεροσκάφη, χωρίς να καταφέρει όμως να τα αποτρέψει από το να ακολουθούν τη δύναμη. Το Γιαμάτο εντόπισε τα πρώτα αεροσκάφη στο ραντάρ στις 10:00, ενώ μία ώρα αργότερα εμφανίστηκαν Αμερικανικά μαχητικά F6F HEllcat ώστε να αντιμετωπίσουν οποιοδήποτε Ιαπωνικό αεροσκάφος εμφανιστεί. Κανένα δεν εμφανίστηκε.[46][Σημ. 6]
Γύρω στις 12:30, 280 βομβαρδιστικά και τορπιλοπλάνα έφτασαν πάνω από την Ιαπωνική δύναμη. Το Ασασίμο, το οποίο είχε προηγουμένως αποκοπεί από τον σχηματισμό λόγω προβλημάτων στον κινητήρα του, βυθίστηκε από ένα απόσπασμα αεροσκαφών απονηωμένων από το USS San Jacinto. Η Επιφανειακή Ειδική Επιθετική Δύναμη αύξησε ταχύτητα σε 24 κόμβους, και ακολουθώντας τα τυπικά Ιαπωνικά αντιαεροπορικά μέτρα, τα αντιτορπιλικά άρχισαν τα κυκλώνουν το Γιαμάτο. Το πρώτο αεροσκάφος επιτέθηκε στις 12:37. Το Γιαχάγκι έστριψε και απομακρύνθηκε με ταχύτητα 25 κόμβων σε μία προσπάθεια να παρασύρει κάποιους από τους επιτιθέμενους, και, αν και ο ελιγμός ήταν επιτυχημένος, ο αριθμός που παρέσυρε μαζί του ήταν ασήμαντος. Το Γιαμάτο απέφυγε τις επιθέσεις για τέσσερα λεπτά, μέχρι που στις 12:41, 2 βόμβες διέλυσαν 2 από τα τριπλά αντιαεροπορικά πυροβόλα των 25 χιλιοστών και δημιούργησαν μία τρύπα στο κατάστρωμα. Μία τρίτη βόμβα κατέστρεψε την αίθουσα των ραντάρ του και τις εγκαταστάσεις πυροβόλων 127 χιλιοστών της δεξιάς πλευράς. Στις 12:46, δύο ακόμη βόμβες έπληξαν την αριστερή πλευρά, η μία ελαφρώς μπροστά από τον κεντρικό πύργο των 155 χιλιοστών και η άλλη ακριβώς πάνω στο πυροβόλο. Αυτό προκάλεσε μεγάλη ζημιά στον πύργο και στα οπλοστάσια του, μόνο ένας βγήκε από τα συντρίμμια ζωντανός.[46][Σημ. 7] Στις 12:45 μία τορπίλη έπληξε το Γιαμάτο πολύ μπροστά στην αριστερή πλευρά προκαλώντας ισχυρές δονήσεις σε όλο το πλοίο. Επειδή πολλοί από τους επιζώντες αυτού του πλήγματος είτε σκοτώθηκαν αργότερα από πολυβολισμούς αεροσκαφών είτε παγιδεύτηκαν όταν βυθίστηκε το πλοίο, οι λεπτομέρειες δεν είναι σίγουρες, ωστόσο οι συγγραφείς Garzke και Dulin καταγράφουν ότι προκλήθηκε μικρή ζημιά.[46] Λίγο αργότερα χτύπησαν ακόμη τρεις τορπίλες. Επιβεβαιώνονται δύο χτυπήματα, ένα στην αριστερή πλευρά κοντά στο μηχανοστάσιο και ένα σε ένα από τα λεβητοστάσια. Το τρίτο αμφισβητείται αλλά θεωρείται πιθανό από τους Garzke και Dulin γιατί έτσι μπορεί να εξηγηθεί το αναφερόμενο πλημμύρισμα στον βοηθητικό θάλαμο συστήματος πλοήγησης. Η επίθεση έληξε γύρω στις 12:47, αφήνοντας το θωρηκτό με κλίση 5-6° προς τα αριστερά, με πλημμύρισμα της άλλης πλευράς η κλίση μειώθηκε σε 1°. Ένα λεβητοστάσιο τέθηκε εκτός λειτουργίας, μειώνοντας έτσι ελαφρά τη μέγιστη ταχύτητα, ενώ από τους πολυβολισμούς τέθηκαν εκτός μάχης πολλά από τα πληρώματα των απροστάτευτων αντιαεροπορικών πυροβόλων 25 χιλιοστών, μειώνοντας κατά πολύ την αποτελεσματικότητά τους.[46]
Το Γιαμάτο φωτογραφημένο κατά τη διάρκεια της μάχης από αεροσκάφος του USS Yorktown. Το θωρηκτό φλέγεται και η κλίση του προς τα αριστερά είναι εμφανής.
Η δεύτερη επίθεση άρχισε ακριβώς πριν της 13:00. Σε μία συντονισμένη επίθεση, βομβαρδιστικά καθέτου εφορμήσεως πέταξαν ψηλά από πάνω ώστε να αρχίσουν την επίθεσή τους ενώ τορπιλοπλάνα προσέγγισαν από όλες τις κατευθύνσεις πετώντας λίγο πάνω από τη στάθμη της θάλασσας. Λόγω του συντριπτικού αριθμού των στόχων, τα αντιαεροπορικά πυροβόλα του θωρηκτού ήταν ελάχιστα αποτελεσματικά, και έτσι οι Ιάπωνες έλαβαν απελπισμένα μέτρα ώστε να αντιμετωπίσουν την επίθεση. Τα κύρια πυροβόλα του Γιαμάτο άρχισαν να βάλλουν αντιαεροπορικά βλήματα «κυψέλες» ρυθμισμένα να εκρήγνυνται μόλις ένα δευτερόλεπτο μετά τη βολή - 1.000 μέτρα από το πλοίο - αλλά είχαν λίγα αποτελέσματα. Τέσσερις ή πέντε τορπίλες έπληξαν το θωρηκτό, τρεις ή τέσσερις στα αριστερά και μία στα δεξιά. Τα τρία πλήγματα, κοντά το ένα στο άλλο στην αριστερή πλευρά, είναι επιβεβαιωμένα: μία χτύπησε μία αποθήκη καυσίμων που είχε πληγεί πρωτύτερα, μία σε μία άλλη αποθήκη καυσίμων, και μία τρίτη χτύπησε ένα μηχανοστάσιο που είχε πληγεί πρωτύτερα, αυξάνοντας την ποσότητα νερού που είχε ήδη μπει μέσα και πιθανότατα προκαλώντας πλημμύρα σε γειτονικούς χώρους. Μια τέταρτη (αν και μη επιβεβαιωμένη) ενδέχεται να έπληξε το πλοίο πίσω από την τρίτη. Οι Garzke και Dulin πιστεύουν ότι αυτή μπορεί να εξηγεί το ραγδαίο πλημμύρισμα που αναφέρθηκε σε εκείνο το μέρος.[47] Αυτή η επίθεση άφησε το Γιαμάτο σε επικίνδυνη κατάσταση, με κλίση 15-18° στα αριστερά. Με ηθελημένο πλημμύρισμα όλων των υπολοίπων κενών χώρων της δεξιάς πλευράς, η κλίση μειώθηκε σε 10°, αλλά περαιτέρω διόρθωση θα απαιτούσε είτε επισκευές είτε πλημμύρισμα των δεξιών μηχανοστασίων και δεξαμενών καυσίμων. Παρότι δεν υπήρχε κίνδυνος βύθισης σε αυτό το σημείο, η κλίση σήμαινε ότι η κύρια συστοιχία δεν ήταν δυνατόν να βάλλει και η μέγιστη ταχύτητά του μειώθηκε σε 18 κόμβους.[48]
Η τρίτη και πιο καταστροφική επίθεση εκδηλώθηκε γύρω στις 13:40. Τουλάχιστον τέσσερις βόμβες προκάλεσαν ζημιές στην υπερκατασκευή του πλοίου και βαριές απώλειες στα πληρώματα των αντιαεροπορικών των 25 χιλιοστών. Πολλές παρολίγον εύστοχες βόμβες έκαναν ζημιά στο πλοίο αφαιρώντας την εξωτερική θωράκιση, υπονομεύοντας έτσι την αντιτορπιλική του άμυνα. Πιο σοβαρά ήταν τέσσερα ακόμη πλήγματα από τορπίλες. Τρεις εξερράγησαν στην αριστερή πλευρά, αυξάνοντας την ποσότητα νερού στο αριστερό εσωτερικό μηχανοστάσιο και πλημμυρίζοντας μία ακόμη δεξαμενή καυσίμων και τον θάλαμο με το σύστημα πλοήγησης. Καθώς το βοηθητικό σύστημα πλοήγησης ήταν ήδη πλημμυρισμένο, το πλοίο έχασε όλη του την ικανότητα για ελιγμούς, μένοντας κολλημένο σε στροφή προς τα δεξιά. Η τέταρτη τορπίλη κατά πάσα πιθανότητα έπληξε το δεξί εξωτερικό μηχανοστάσιο το οποίο, μαζί με άλλα τρία δωμάτια στη δεξιά πλευρά βρίσκονταν ήδη στη διαδικασία πλημμυρίσματος ώστε να μειωθεί η αριστερή κλίση. Το πλήγμα αύξησε κατά πολύ τον ρυθμό εισροής των υδάτων, παγιδεύοντας έτσι πολλά μέλη του πληρώματος.[49]
Η έκρηξη στις αποθήκες πυρομαχικών του Γιαμάτο
Στις 14:02 δόθηκε καθυστερημένα η διαταγή εγκατάλειψης του πλοίου. Εκείνη τη στιγμή η ταχύτητα του Γιαμάτο είχε πέσει στους 10 κόμβους και η κλίση του αυξάνονταν σταθερά. Οι φωτιές μαίνονταν εκτός ελέγχου και σήμαναν οι συναγερμοί στη γέφυρα για την άνοδο της θερμοκρασίας σε κρίσιμο σημείο στο οπλοστάσιο των μπροστινών κύριων συστοιχιών.[Σημ. 8] Η κανονική διαδικασία σε αυτή την περίπτωση θα ήταν να πλημμυριστούν τα οπλοστάσια, ώστε να προληφθεί οποιαδήποτε έκρηξη, αλλά τα αντλιοστάσια που εκτελούσαν αυτό το έργο ήταν ήδη εκτός λειτουργίας εξαιτίας προηγούμενων πλημμυρισμάτων.[51]
Στις 14:05 βυθίστηκε το Γιαχάγκι, έχοντας δεχτεί δώδεκα βόμβες και επτά τορπίλες. Την ίδια ώρα το Γιαμάτο δέχτηκε μια τελευταία επίθεση από τορπιλοπλάνα από τη δεξιά πλευρά του. Η κλίση του ήταν τέτοια που η τορπίλες, ρυθμισμένες σε βάθος 6,1 μέτρων, χτύπησαν το κάτω μέρος της γάστρας. Η κλίση προς τα αριστερά συνέχισε να αυξάνει.[24] Στις 14:20 το ρεύμα έπεσε και όσο αντιαεροπορικά των 25 χιλιοστών είχαν παραμείνει άρχισαν να πέφτουν στη θάλασσα. Τρία λεπτά αργότερα το Γιαμάτο ανατράπηκε. Οι κύριοι πύργοι με τα πυροβόλα των 460 χιλιοστών έπεσαν, και καθώς το πλοίο ανατρέπονταν δημιούργησε τέτοια αναρρόφηση που τράβηξε όσους άνδρες του πληρώματος βρίσκονταν στη θάλασσα προς το πλοίο. Όταν είχε πλέον κλίση περίπου 120 μοιρών ένα από τα δύο οπλοστάσια της πλώρης εξερράγη προκαλώντας τρομερή έκρηξη.[51] Το επακόλουθο μανιτάρι της έκρηξης, που είχε ύψος 6,4 χιλιόμετρα, ήταν ορατό σε απόσταση 160 χιλιομέτρων έως το Κιούσου.[52] Το Γιαμάτο βυθίστηκε ταχύτατα, παίρνοντας μαζί του κατ' εκτίμηση 3.055 από τα 3.332 μέλη του πληρώματός τους, συμπεριλαμβανομένου του Αντιναυάρχου Σεΐτσι Ίτο, διοικητή του στόλου.[24][Σημ. 9] Οι λίγοι επιζώντες διασώθηκαν από τα εναπομείναντα αντιτορπιλικά, τα οποία επέστρεψαν στην Ιαπωνία.[24]
Από την πρώτη επίθεση στις 12:37 έως την έκρηξη στις 14:23, το Γιαμάτο, δέχτηκε τουλάχιστον έντεκα τορπίλες και οκτώ βόμβες. Είναι πιθανό να δέχτηκε ακόμη δύο τορπίλες, αλλά αυτό δεν έχει επιβεβαιωθεί.[51][53]
Η ανακάλυψη του ναυαγίου
Λόγω των συχνά συγκεχυμένων καταστάσεων και της ατελούς πληροφόρησης σχετικά με τα ναυάγιά τους, ελάχιστα Ιαπωνικά κύρια πολεμικά πλοία έχουν ανακαλυφθεί και ταυτοποιηθεί.[50] Βασιζόμενη σε πολεμικά αρχεία των ΗΠΑ, μία αποστολή στη Νότια Σινική Θάλασσα το 1982 είχε κάποια αποτελέσματα, αλλά το ναυάγιο που ανακαλύφθηκε δεν κατέστη δυνατόν να αναγνωριστεί.[54] Μια δεύτερη αποστολή επέστρεψε στην περιοχή δύο χρόνια αργότερα, και από το φωτογραφικό και κινηματογραφικό υλικό, ένας από τους σχεδιαστές του Γιαμάτο, ο Σιγκέρου Μακίνο, αναγνώρισε ότι το ναυάγιο ήταν του Γιαμάτο. Το ναυάγιο βρίσκεται 290 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Κιούσου σε βάθος 340 μέτρων σε δύο κύρια τμήματα, το τμήμα της πρύμνης αποτελούμενο από τα δύο τρίτα του πλοίου και ένα τμήμα της πλώρης.[54]
Πολιτισμική σημασία
Επισκέπτες στο Μουσείο Γιαμάτο στο Κούρε παρατηρούν ένα μοντέλο κλίμακας 1:10 του θωρηκτού
Από τη στιγμή της κατασκευής τους το Γιαμάτο και το αδελφικό του πλοίο, Μουσάσι, είχαν σημαντικό βάρος στην Ιαπωνική κουλτούρα. Τα θωρηκτά αντιπροσώπευαν την επιτομή της ναυπηγικής της Αυτοκρατορικής Ιαπωνίας, και λόγω του μεγέθους τους, της ταχύτητάς τους και της ισχύος τους ενσάρκωναν την αποφασιστικότητα και την ετοιμότητα της Ιαπωνίας να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της ενάντια στις Δυτικές Δυνάμεις και συγκεκριμένα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Σιγκέρου Φουκουντόμε, αρχηγός του Τομέα Επιχειρήσεων του Επιτελείου του Ιαπωνικού Αυτοκρατορικού Ναυτικού, περιέγραφε αυτά τα πλοία ως «σύμβολα της ναυτικής ισχύος τα οποία παρείχαν στους αξιωματικούς και τους ναύτες μία έντονη αίσθηση εμπιστοσύνης στο ναυτικό τους.»[55] Η δύναμη του Γιαμάτο ως σύμβολο, ήταν τέτοια, που κάποιοι Ιάπωνες πολίτες είχαν την πεποίθηση ότι η χώρα τους δεν επρόκειτο ποτέ να πέσει όσο το πλοίο αυτό ήταν ικανό να μάχεται.[56]
Δεκαετίες μετά τον πόλεμο, το Γιαμάτο μνημονεύεται με πολλούς τρόπους από τους Ιάπωνες. Ιστορικά η λέξη «Γιαμάτο» χρησιμοποιούνταν ως ποιητικό όνομα για την Ιαπωνία και έτσι λειτούργησε ως μεταφορά για το τέλος της Ιαπωνικής Αυτοκρατορίας.[57][58] Τον Απρίλιο του 1968 χτίστηκε ένας αναμνηστικός πύργος στο Ακρωτήριο Ινουτάμπου του Νομού Καγκοσίμα προς ανάμνηση των χαμένων ζωών της Επιχείρησης Τεν Γκο.[59] Τον Οκτώβριο του 1974, ο Λεΐτζι Ματσουμότο δημιούργησε μια τηλεοπτική σειρά, το Space Battleship Yamato (Διαστημικό Θωρηκτό Γιαμάτο) με θέμα την επανακατασκευή του θωρηκτού ως διαστημοπλοίου και της διαστημικής του περιπέτειας ώστε να σώσει τη Γη. Η σειρά είχε τεράστια επιτυχία, αποτελώντας το έναυσμα για πέντε κινηματογραφικές ταινίες και δύο ακόμη τηλεοπτικές σειρές. Καθώς μετά τον πόλεμο οι Ιάπωνες προσπαθούσαν να επαναπροσδιορίσουν τον σκοπό της ζωής τους, το Γιαμάτο έγινε σύμβολο ηρωισμού καθώς και της επιθυμίας τους να επανακτήσουν την αίσθηση της αρρενωπότητας μετά την ήττα της χώρας τους στον πόλεμο.[60][61] Η τηλεοπτική σειρά έφτασε στις Ηνωμένες Πολιτείες ως Star Blazers όπου αποδείχτηκε δημοφιλής και έθεσε τις βάσεις για το άνιμε στην αγορά της Βόρειας Αμερικής.[62] Το μοτίβο του Space Battleship Yamato επαναλήφθηκε στο The Silent Service, ένα δημοφιλές μάνγκα και άνιμε που εξερευνά ζητήματα πυρηνικών όπλων και Ιαπωνο-Αμερικανικών σχέσεων. Το πλήρωμα της κύριας συσκευής της πλοκής, ένα πυρηνικό υπερυποβρύχιο, στασιάζει και μετονομάζει το σκάφος σε Γιαμάτο, μια αναφορά στο πλοίο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και τα ιδανικά που συμβόλιζε.[63]
Το 2005, άνοιξε το Μουσείο Γιαμάτο κοντά στην τοποθεσία των πρώην ναυπηγείων του Κούρε. Παρότι προορίζονταν για τη ναυτική ιστορία της Ιαπωνίας στη μετά-Μεΐτζι περίοδο,[64] το μουσείο δίνει ιδιαίτερο βάρος στο Γιαμάτο το οποίο είναι κοινό θέμα σε αρκετά από τα εκθέματά του, τα οποία περιλαμβάνουν και ένα τομέα αφιερωμένο στο άνιμε του Ματσουμότο.[65] Το κύριο έκθεμα του μουσείου, το οποίο καταλαμβάνει μεγάλο μέρος του πρώτου ορόφου, είναι ένα αντίγραφο του Γιαμάτο, μήκους 26.3 μέτρων.[66]
Αργότερα τον ίδιο χρόνο, η εταιρεία Toei κυκλοφόρησε μία ταινία 143 λεπτών, με τίτλο Γιαμάτο, για την 60η επέτειο του τέλους του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Σε συνδυασμό με την ταινία η Tamiya κυκλοφόρησε ειδικές εκδόσεις μοντέλων του θωρηκτού.[67] Βασισμένη σε ομώνυμο βιβλίο, η ταινία περιγράφει ναύτες σε ένα καταδικασμένο θωρηκτό καθώς και τις έννοιες της τιμής και του καθήκοντος. Η ταινία προβλήθηκε σε 290 αίθουσες σε όλη τη χώρα και σημείωσε εμπορική επιτυχία κάνοντας εισπράξεις 5,11 δισεκατομμύρια γιεν.[68][69]
Σημειώσεις
Τα βιβλία των Garzke/Dulin και Whitley δεν δίνουν συγκεκριμένες ημερομηνίες και έχουν διαφορά στον μήνα. Το πρώτο δίνει Οκτώβριο και το δεύτερο Νοέμβριο.[17][21]
Ο Whitley αναφέρει ότι το Γιαμάτο απέπλευσε έξι μέρες ενωρίτερα (στις 11 του μήνα).[21]
Οι Garzke και Dulin αναφέρουν ότι το Γιαμάτο κατέπλευσε στο Τρουκ στις 29 του μήνα.[17]
Ηγούμενα από τον άνθρωπο που σχεδίασε την επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, Μινόρου Γκέντα, η εμφάνιση αυτών των μαχητικών, που ήταν ισοδύναμα ή ανώτερα από τα F6F Hellcat, αιφνιδίασε τους επιτιθέμενους, ενώ καταρρίφθηκαν αρκετά Αμερικανικά αεροσκάφη.[42]
Οι συγγραφείς Garzke και Dulin υποθέτουν ότι το πιθανό αποτέλεσμα μιας ναυμαχίας μεταξύ των δύο θα είχε αποτέλεσμα τη νίκη των συμμάχων, αλλά με σοβαρό τίμημα λόγω της μεγάλης ανωτερώτητας του Γιαμάτο σε δύναμη πυρός, θωράκιση και ταχύτητα (27 κόμβοι έναντι 21 κόμβων).[45]
Η κακή ποιότητα των Ιαπωνικών ναυτικών ραντάρ κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σήμαινε ότι μόνο μεγάλες ομάδες αεροσκαφών μπορούσαν να εντοπιστούν. Μικρότερες γίνονταν αντιληπτές μόνο με οπτικά μέσα.
Αυτή η αφήγηση βασίζεται στο έργο των Garzke και Dulin's Battleships: Axis and Neutral Battleships in World War II. Άλλα έργα εν γένει συμφωνούν, αν και οι ακριβείς ώρες των συμβάντων μπορεί να διαφέρουν μεταξύ των πηγών.[17]
Οι Garzke και Dulin αναφέρουν στην έκθεσή τους του 1985 ότι οι συναγερμοί ήταν για τα οπλοστάσια της πρύμνης. Το ναυάγιο του Γιαμάτο ανακαλύφθηκε την ίδια χρονιά και λεπτομερέστερες έρευνες έγιναν το 1999. Από αυτές συμπεραίνεται ότι η έκρηξη έγινε στα οπλοστάσια της πλώρη. Στοιχεία που το επιβεβαιώνουν αυτό έρχονται και από τον επιτελικό αξιωματικό του Γιαμάτο, Νομούρα Ζίρο ο οποίος κατέθεσε ότι είδε προειδοποιτητικά φώτα για τα μπροστινά οπλοστάσια.[50]
Οι Garzke και Dulin δίνουν διαφορετικά νούμερα: 2.063 από τους 2,332 χάθηκαν. Ο ακριβής αριθμός είναι άγνωστος.
Παραπομπές
Skulski (2004), σ. 8.
Jentshura, Jung and Mickel (1977), σ. 38.
Jentshura, Jung and Mickel (1977), σ. 39.
Jackson (2000), σ. 74; Jentshura, Jung and Mickel (1977), σ. 38.
Jackson (2000), σ. 128.
Johnston and McAuley (2000), σ. 123.
Parshall, Jon. «"Combined Fleet" – Yamato Class Battleship». Ανακτήθηκε στις 25 Οκτωβρίου 2008. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (βοήθεια)
Garzke and Dulin (1985), σ. 55.
Willmott (2000), σ. 32.
Garzke and Dulin (1985), σ. 44.
Skulski (2004), σσ. 8–11.
Johnston and McAuley (2000), σ. 122.
Willmott (2000), σ. 35. Η Ιαπωνική Αυτοκρατορία παρήγαγε το 3,5% της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής ενώ οι ΗΠΑ το 35%.
Garzke and Dulin (1985), σ. 52–54.
Garzke and Dulin (1985), σ. 53.
Garzke and Dulin (1985), σσ. 50–51.
Garzke and Dulin (1985), σ. 54.
Jackson (2000), σ. 75.
Johnston and McAuley (2000), σ. 123. Εξαιτίας του μεγέθους των πυροβόλων και του πάχους της θωράκισης τους, καθένας από τους κύριους πύργους ζύγιζε περισσότερο από ένα ικανού μεγέθους αντιτορπιλικό.
Johnston and McAuley (2000), σ. 180.
Whitley (1998), σ. 211.
Skulski (2004), σ. 10.
Ballard (1999), σ. 36.
«Combined Fleet – tabular history of Yamato». Parshall, Jon; Bob Hackett, Sander Kingsepp, & Allyn Nevitt. 2009. Ανακτήθηκε στις 1 Απριλίου 2010.
Whitley (1998), σ. 212.
Steinberg (1978), σ. 147.
Whitley (1998), σ. 213.
Garzke and Dulin (1985), σ. 56.
Reynolds (1982), σ. 139.
Reynolds (1982), σ. 152.
Garzke and Dulin (1985), σ. 57.
Garzke and Dulin (1985), σ. 58.
Skulski (2004), σ. 11.
Reynolds (1982), σ. 156.
Garzke and Dulin (1985), σ. 59.
«Yamato (Battleship, 1941–1945) — in the Battle of Leyte Gulf, 22–26 October 1944». Japanese Navy Ships. Naval Historical Center, Department of the Navy. 13 Μαΐου 2000. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Οκτωβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 7 Μαρτίου 2009.
Steinberg (1980), σ. 60
Steinberg (1980), σ. 63.
Wheeler (1980), σ. 183.
Jackson (2000), σ. 129.
Reynolds (1982), σ. 160.
Reynolds (1968), σ. 338.
Feifer (2001), σ. 7.
Reynolds (1982), σ. 166.
Garzke and Dulin (1985), σ. 60.
Garzke and Dulin (1985), σσ. 60–61.
Garzke and Dulin (1985), σσ. 62–63.
Garzke and Dulin (1985), σ. 63.
Garzke and Dulin (1985), σσ. 64–65.
Tully, Anthony (4 Σεπτεμβρίου 2009). «Located/Surveyed Shipwrecks of the Imperial Japanese Navy». Mysteries/Untold Sagas of the Imperial Japanese Navy. Ανακτήθηκε στις 23 Ιανουαρίου 2010.
Garzke and Dulin (1985), σ. 65.
Reynolds (1982), σ. 169.
Whitley (1998), σ. 216.
Associated Press (4 August 1985). «Remains of sunken Japanese battleship Yamato discovered». Reading Eagle. Ανακτήθηκε στις 31 March 2010.
Evans and Peattie (1997), σσ. 298, 378.
«A-bomb survivors leery of battleship hype». Yomiuri Shimbun. 6 Αυγούστου 2006.
Yoshida and Minear (1985), σ. xvii; Evans and Peattie (1997), σ. 378.
Skulski (2004), σ. 7.
Bill Gordon (27 Μαρτίου 2010). «Battleship Yamato Memorial Tower». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29 Ιουνίου 2010. Ανακτήθηκε στις 6 Απριλίου 2010.
Mizuno (2007), σσ. 106, 110–111, 121–122.
Levi (1998), σ. 72.
Wright (2009), σ. 99.
Mizuno (2007), σσ. 114–115.
«Outline». Hiroshima, Japan: Yamato Museum. 2008. Ανακτήθηκε στις 29 Μαρτίου 2010.
«Yamato Museum Leaflet» (PDF). Hiroshima, Japan: Yamato Museum. 2005. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 27 Ιουνίου 2011. Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2010.
«Yamato—Kure Maritime Museum Leaflet» (PDF). Hiroshima, Japan: Yamato Museum. 2008. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 6 Οκτωβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 2 Απριλίου 2010.
«戦艦大和・映画「男たちの大和／YAMATO」特別仕様» [Battleship Yamato—Special Edition for Yamato the Movie] (στα Ιαπωνικά). Tamiya Corporation. 14 Δεκεμβρίου 2005. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Νοεμβρίου 2005. Ανακτήθηκε στις 28 Μαρτίου 2010.
«「ONE PIECE」が爆発的ヒット、「男たちの大和」「相棒」を超えた背景とは…» (στα Ιαπωνικά). Hollywood Channel (Japan: Broadmedia). 13 December 2009. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2009-12-17. Ανακτήθηκε στις 27 Μαρτίου 2010.
«「相棒」50億円超えちゃう大ヒットの予感？水谷と寺脇が初日にノリノリで登場！» (στα Ιαπωνικά). CinemaToday (Japan: Welva). 1 May 2008. Ανακτήθηκε στις 27 Μαρτίου 2010.
Πηγές
Ballard, Robert (1999). Return to Midway. London. Wellington House. ISBN 0-304-35252-7
Evans, David C.· Peattie, Mark R. (1997). Kaigun: Strategy, Tactics, and Technology in the Imperial Japanese Navy, 1887–1941. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. ISBN 0870211927. OCLC 36621876.
Feifer, George (2001). «Operation Heaven Number One». The Battle of Okinawa: The Blood and the Bomb. The Lyons Press. ISBN 1585742155.
Garzke, William H.· Dulin, Robert O. (1985). Battleships: Axis and Neutral Battleships in World War II. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. ISBN 0870211013. OCLC 12613723.
Jackson, Robert (2000). The World's Great Battleships. Brown Books. ISBN 1-897884-60-5
Jentschura, Hansgeorg (1977). Warships of the Imperial Japanese Navy, 1869–1945. Annapolis: United States Naval Institute. ISBN 087021893X. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (βοήθεια)
Johnston, Ian & McAuley, Rob (2000). The Battleships. MBI Publishing Company. ISBN 0-7603-1018-1
Levi, Antonio (1998). «The New American Hero: Made in Japan». Στο: Kittelson, Mary Lynn. The Soul of Popular Culture: Looking at Contemporary Heroes, Myths, and Monsters. Illinois, United States: Open Court Publishing Company. ISBN 0812693639. Ανακτήθηκε στις 29 Μαρτίου 2010.
Mizuno, Hiromi (2007). Lunning, Frenchy, επιμ. «When Pacifist Japan Fights: Historicizing Desires in Anime». Mechademia (Minnesota, United States: University of Minnesota Press) 2 (Networks of Desire). doi:10.1353/mec.0.0007. ISSN 1934-2489. Ανακτήθηκε στις 29 March 2010.
Reynolds, Clark G. (1968). The Fast Carriers; The Forging of an Air Navy. New York, Toronto, London, Sydney: McGraw-Hill Book Company.
Reynolds, Clark G (1982). The Carrier War. Time-Life Books. ISBN 0-8094-3304-4
Skulski, Janusz (2004) [1988]. The Battleship Yamato: Anatomy of a Ship Conway Maritime Press. ISBN 978-0-85177-940-9
Steinberg, Rafael (1978). Island Fighting. Time-Life Books Inc. ISBN 0-8094-2488-6
Steinberg, Rafael (1980) Return to the Philippines. Time-Life Books Inc. ISBN 0-8094-2516-5
Wheeler, Keith (1980). War Under the Pacific. Time-Life Books. ISBN 0-8094-3376-1
Whitley, M. J. (1998). Battleships of World War Two: An International Encyclopedia. Naval Institute Press. ISBN 1-55750-184-X
Willmott, H.P. (2000). The Second World War in the Far East. Wellington House. ISBN 2004049199.
Wright, Peter (2009). «Film and Television, 1960–1980». Στο: Bould, Mark· Butler, Andrew· Roberts, Adam· Vint, Sherryl. The Routledge Companion to Science Fiction. Oxon, United Kingdom: Routledge. ISBN 041545378X. Ανακτήθηκε στις 29 Μαρτίου 2010.
Yoshida, Mitsuru· Minear, Richard H. (1999) [1985]. Requiem for Battleship Yamato. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. ISBN 1557505446. OCLC 40542935.
Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
