Yakovlev Yak-9

 

 

.

Το Yakovlev Yak-9 ήταν μονοκινητήριο μαχητικό αεροσκάφος της σοβιετικής αεροπορίας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήταν ουσιαστικά μια ελαφρύτερη έκδοση του Yakovlev Yak-7. Οι μονάδες πρώτης γραμμής παρέλαβαν τα πρώτα αεροσκάφη στα τέλη του 1942. Το Yak-9, με την ελαφρύτερη άτρακτο και το κόκπιτ που παρείχε ορατότητα 360o, προσέφερε την επιχειρησιακή ευελιξία που έλλειπε από πολλές προγενέστερες σχεδιάσεις των Σοβιετικών.[1] Οι πιλότοι θεωρούσαν ότι ήταν εφάμιλλο, αν όχι ανώτερο, από τα σημαντικότερα γερμανικά μαχητικά της περιόδου, δηλαδή τα Messerschmitt Bf 109G και Focke-Wulf Fw 190A-3/A-4.[2]

Παρήχθη σε μεγαλύτερους αριθμούς από οποιοδήποτε άλλο σοβιετικό μαχητικό. Από το 1942 ως το 1948 κατασκευάστηκαν 16769 μονάδες (14579 κατά την διάρκεια του πολέμου).[3] Ένα Yak-9 ήταν το πρώτο σοβιετικό μαχητικό που κατέρριψε το πρωτοποριακό για την εποχή του γερμανικό αεριωθούμενο Messerschmitt Me 262.[2] Μεταπολεμικά τα Yak-9 συμμετείχαν σε επιχειρήσεις με την βορειοκορατική αεροπορία στον Πόλεμο της Κορέας.[4]
Σχεδιασμός και ανάπτυξη

Το Yak-9 ήταν μετεξέλιξη του επιτυχημένου μαχητικού Yak-7 στο οποίο ενσωματώνονταν όλα τα επιχειρησιακά διδάγματα και η εμπειρία που είχε κερδηθεί από το προηγούμενο αεροσκάφος. Βασικό δομικό συστατικό ήταν το ντουραλουμίνιο, που επέτρεψε την μείωση του βάρους και την εισαγωγή διάφορων αλλαγών. Το υλικό ήταν πλέον διαθέσιμο σε μεγάλες ποσότητες και για αυτό τον λόγο αποφασίστηκε η χρήση του, αντί για το ξύλο, στην κατασκευή του νέου μαχητικού.

Δημιουργήθηκαν διάφορες εκδόσεις του αεροσκάφους με διαφορετικές πτέρυγες, κινητήρες, συνδυασμούς οπλισμού και δεξαμενών καυσίμων. Τον Δεκέμβριο του 1943 εγκαταστάθηκε ο ισχυρότερος κινητήρας Μ-107 στο νέο Yak-9U.[5] Οι κρατικές δοκιμές ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 1944 και ολοκληρώθηκαν τον Απρίλιο. Το μαχητικό ήταν ταχύτερο από οποιοδήποτε άλλο σε υπηρεσία στο Ανατολικό Μέτωπο, μέχρι το ύψος των 6000 m. Ήταν σταθερό και εύκολο στον χειρισμό. Από την άλλη ο κινητήρας Μ-107Α, όπως και άλλοι κινητήρες που βασίζονταν στον Μ-105, αποδείχθηκε προβληματικός: υπερθερμαίνονταν, υπήρχαν συχνές διαρροές, απώλεια πίεσης στην άνοδο, έντονοι κραδασμοί και μικρή διάρκεια ζωής ήταν ανάμεσα στα προβλήματά του. Παρά τις ατέλειες το Yak-9U μπήκε σε παραγωγή τον Απρίλιο του 1944 και μέχρι τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους είχαν κατασκευαστεί 1134 μονάδες.[6]
Επιχειρησιακή ιστορία
Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος

Τα πρώτα Yak-9 εντάχθηκαν σε υπηρεσία τον Οκτώβριο του 1942 και συμμετείχαν για πρώτη φορά σε πολεμικές επιχειρήσεις στην Μάχη του Στάλινγκραντ στα τέλη του έτους. Τα Yak-9 κάλυψαν διάφορους ρόλους, με τον κατάλληλο συνδυασμό όπλων κάθε φορά, συμπεριλαμβανομένων του αντιαρματικού αεροσκάφους, του μαχητικού-βομβαρδιστικού και του μαχητικού συνοδείας μεγάλων αποστάσεων. Ήταν ταχύτερα και πιο ευέλικτα από τον κύριο αντίπαλό τους, το γερμανικό Bf 109, σε χαμηλά ύψη. Από την άλλη πλευρά δεν έφεραν τόσο βαρύ οπλισμό όσο το Bf 109. Οι Σοβιετικοί πιλότοι θεωρούσαν ότι το Yak-9 ήταν εφάμιλλο σε επιδόσεις με καλύτερα γερμανικά μαχητικά, τα Bf 109G και Fw 190A-3/A-4.[7]

Στο δεύτερο μισό του 1943 εξοπλίστηκε με τον τύπο η περίφημη μονάδα των Ελευθέρων Γάλλων Normandie-Niémen που πολεμούσε στο πλευρό της Κόκκινης Αεροπορίας στο Ανατολικό Μέτωπο. Τον Ιούνιο του 1944, κατά την διάρκεια της επιχείρησης Μπαγκρατιόν, η μονάδα είχε τις πρώτες επιτυχίες και τις πρώτες απώλειες πάνω από την περιοχή του Μπορισοφ. Η πρώτη μονάδα που χρησιμοποίησε το Yak-9U ήταν το 163.IAP, από τις 25 Οκτωβρίου μέχρι τις 25 Δεκεμβρίου 1944. Τα πληρώματα διατάχθηκαν να μην χρησιμοποιούν τους κινητήρες στο έπακρο γιατί θα μειώνονταν η διάρκεια ζωής τους στις 2-3 πτήσεις. Παρόλα αυτά η μονάδα σε 398 αποστολές κατέρριψε 27 από τα επίφοβα Focke-Wulf Fw 190A και ένα Bf 109G-2, έχοντας απολέσει δύο αεροσκάφη σε αερομαχίες, ένα από τα εχθρικά αντιεροπορικά και τέσσερα σε ατυχήματα. Η σοβιετική αεροπορία οφείλει εν πολλοίς την αεροπορική κυριαρχία που είχε στα τελευταία δύο έτη του πολέμου στην δράση των Yak-9U.[6] Οι Γερμανοί απέφευγαν να εμπλακούν με τα νέα σοβιετικά μαχητικά.[6]

Μεγάλος σχηματισμός από Yak-9DD μεταφέρθηκε στο Μπάρι της Ιταλίας για να υποστηρίξουν τους Γιουγκοσλάβους παρτιζάνους στα Βαλκάνια.[8]

Ένας από τους σπουδαιότερους "άσσους" των Yak-9 ήταν ο A.I. Vybornov που κατέρριψε 19 εχθρικά αεροσκάφη και μοιράστηκε εννέα ακόμα νίκες. Τιμήθηκε με την ανώτατη διάκριση του Ήρωα της Σοβιετικής Ένωσης τον Ιούνιο του 1945.[9] Στις 22 Μαρτίου 1945, μερικές εβδομάδες πριν την λήξη του πολέμου στην Ευρώπη, ο L.I. Sivko που πετούσε με Yak-9 έγινε ο πρώτος Σοβιετικός πιλότος που κατέρριψε το γερμανικό αεριωθούμενο Messerschmitt Me 262.[2] Ο ίδιος καταρρίφθηκε λίγο αργότερα από δεύτερο Me 262.[2]
Μετά το τέλος του πολέμου

Μετά το τέλος του πολέμου η ΕΣΣΔ έδωσε σημαντικούς αριθμούς Yak-9P (VK-107) στις χώρες του Ανατολικού Μπλοκ, στα πλαίσια της ανασυγκρότησης των ενόπλων δυνάμεών τους. Τα βορειοκορεάτικα Yak-9 συμμετείχαν σε πολεμικές επιχειρήσεις στον Πόλεμο της Κορέας.
Εκδόσεις

Yak-9
Πρώτη έκδοση παραγωγής με κινητήρα Klimov M-105PF ισχύος 1180 hp και οπλισμό αποτελούμενο από ένα πυροβόλο ShVAK των 20 mm ένα πολυβόλο Berezin UBS των 12.7 mm.
Yak-9 (M-106)
Πρωτότυπο με κινητήρα Klimov M-106-1SK των 1350 hp. Δεν μπήκε σε παραγωγή εξ αιτίας των προβλημάτων που αντιμετώπιζε με τον κινητήρα.
Yak-9T
Το Yak-9T ήταν οπλισμένο με το βαρύ πυροβόλο Nudelman-Suranov NS-37 των 37 mm αντί για το ShVAK. Το πιλοτήριο μετακινήθηκε προς τα πίσω κατά 0,4 m για να αντισταθμιστεί η αύξηση του βάρους στο ρύγχος. Η ανάκρουση του πυροβόλου προκαλούσε διαρροές. Ο περιορισμένος αριθμός βλημάτων που μετέφερε καθώς και η ισχυρότατη ανάκρουση του NS-37 ανάγκαζαν τους πιλότους να βάλουν ριπές των δύο-τριών βλημάτων καθώς και να προσπαθούν να είναι ιδιαίτερα ακριβείς στην στόχευση τους. Τα Yak-9T χρησιμοποιήθηκαν με μεγάλη επιτυχία ενάντια σε θαλάσσιους στόχους στην Μαύρη Θάλασσα καθώς και σαν αντιαρματικά. Μία μόνο εύστοχη βολή ενάντια σε ένα εχθρικό αεροσκάφος συνήθως ήταν αρκετή για να το διαλύσει.
Yak-9TK
Έκδοση του Yak-9T με δυνατότητα εγκατάστασης του πυροβόλου ShVAK των 20 mm ή του VYa των 23 mm ή των βαρέων NS-37 και NS-45, των 37 mm και45 mm αντίστοιχα. Δεν εντάχθηκε σε παραγωγή.
Yak-9K
Έκδοση του Yak-9T με το βαρύ πυροβόλο NS-45 των 45 mm και χαρακτηριστικό αντισταθμιστή ανάκρουσης. Οι πιλότοι δοκιμών ανέφεραν ότι πετάγονταν εμπρός-πίσω όταν έβαλαν με το NS-45 πετώντας με ταχύτητα μικρότερη των 350 km/h. Το πυροβόλο μπορούσε να χρησιμοποιηθεί με ακρίβεια σε υψηλότερες ταχύτητες και με ριπές των δύο-τριών βλημάτων. Το Yak-9K παρήχθη με αργούς ρυθμούς και σε σχετικά μικρούς αριθμούς γιατί οι ανάγκες καλύπτονταν από το Yak-9T και το πυροβόλο των 45 mm πρακτικά δεν προσέφερε κάτι σε σχέση με αυτό των 37 mm.
Yak-9D
Έκδοση μακράς ακτίνας δράσης που μετέφερε μεγαλύτερη ποσότητα καυσίμου και είχε μέγιστη εμβέλεια 1360 km.
Yak-9TD
Yak-9D με το πυροβόλο NS-37 και δυνατότητα μεταφοράς τεσσάρων βομβών των 50 kg.
Yak-9B
Μαχητικό-βομβαρδιστικό βασισμένο στο Yak-9D. Είχε πίσω από το κόκπιτ τέσσερις σωλήνες, κάθετους προς τον διαμήκη άξονα, στους οποίους μεταφέρονταν μέχρι τέσσερις βόμβες των 100 kg ή τέσσερα κάνιστρα αντιαρματικών βομβίδων PTAB (το κάθε ένα με 32 βομβίδες του 1,5 kg). Το αεροσκάφος ήταν δύσκολο στον χειρισμό με πλήρες φορτίο και δεν διέθετε ειδικό οπλισμό στόχευσης για τον βομβαρδισμό, γεγονός που μείωνε σημαντικά την αποτελεσματικότητα του σε αυτό τον ρόλο.
Yak-9DD
Μετασκευασμένα Yak-9D και Yak-9T που μπορούσαν να μεταφέρουν μεγαλύτερη ποσότητα καυσίμου και είχαν μεγαλύτερη ακτίνα δράσης (2,285 km). Είχαν κατάλληλο εξοπλισμό για πτήσεις τη νύχτα και με δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Κύρια αποστολή των Yak-9DD ήταν η συνοδεία βομβαρδιστικών όπως τα Petlyakov Pe-2 και Tupolev Tu-2. Επειδή η ταχύτητα τους δεν ήταν πολύ μεγαλύτερη από αυτή των βομβαρδιστικών που προστάτευαν, δεν ήταν ιδιαίτερα ικανά στην αποστολή που τους ανατέθηκε.
Yak-9M
Έκδοση του Yak-9D με διάφορες βελτιώσεις. Το πιλοτήριο μετακινήθηκε προς τα πίσω κατά 0,4 m.
Yak-9M PVO
Έκδοση του Yak-9M με τον κινητήρα Klimov VK-105PF2 των 1240 hp, ασύρματο και εξοπλισμό πλοήγησης για νυχτερινές πτήσεις ανεξαρτήτως καιρικών συνθηκών. Κατασκευάστηκε ειδικά για τις Δυνάμεις Αεράμυνας (PVO).
Yak-9 MPVO
Μονοθέσιο νυχτερινό μαχητικό.
Yak-9S
Yak-9M με κινητήρα Klimov VK-105PF και νέα έλικα. Ήταν οπλισμένο με ένα πυροβόλο Nudelman-Suranov NS-23 των 23 mm και δύο πυροβόλα Berezin B-20 των 20 mm. Δεν μπήκε σε παραγωγή γιατί υστερούσε σε επιδόσεις σε σύγκριση με τα Yak-3 και Yak-9U.
Yak-9R
Μονοθέσιο αεροσκάφος τακτικής αναγνώρισης.
Yak-9P
Έκδοση με τρία πυροβόλα Berezin B-20 αντί για το ShVAK και το πολυβόλο UBS. Δεν μπήκε σε παραγωγή διότι αποφασίστηκε ότι ήταν προτιμότερη η χρήση πυροβόλου μεγαλύτερου διαμετρήματος.

Yak-9P (VK-107)
Έκδοση του Yak-9U με ολομεταλλική πτέρυγα. Δεν πρέπει να συγχέεται με το προαναφερθέν Yak-9P.
Yak-9PD
Αναχαιτιστικό μεγάλου ύψους (δεν σχετίζεται με τα προαναφερθέντα Yak-9P) που προωθούνταν αρχικά από τον Klimov M-105PD. Σχεδιάστηκε ειδικά για την αντιμετώπιση των αναγνωριστικών μεγάλου ύψους πτήσης Junkers Ju 86R της Luftwaffe που έκαναν υπερπτήσεις πάνω από την σοβιετική πρωτεύουσα στα 1942-43. Ο Μ-105 αποδείχθηκε ανεπαρκής και αντικαταστάθηκε από τον Klimov M-106PV χάρη στον οποίο βελτιώθηκαν δραματικά οι επιδόσεις. Ο οπλισμός μειώθηκε σε ένα μονάχα πυροβόλο ω για να εξοικονομηθεί βάρος.
Yak-9U (VK-105)
Έκδοση του Yak-9T που ενσωμάτωνε πολλές δομικές και αεροδυναμικές βελτιώσεις που προέρχονταν από το Yak-3. Προωθούνταν από τον Klimov VK-105PF2. Ο οπλισμός αποτελούνταν από ένα πυροβόλο VYa των 23 mm και δύο πολυβόλα UBS των 12.7 mm. Το VYa μπορούσε να αντικατασταθεί από άλλα πυροβόλα. Η έκδοση αυτή δεν εντάχθηκε σε παραγωγή διότι το πυροβόλο κρίθηκε ανεπαρκές ενώ παράλληλα αυξήθηκε το βάρος με αποτέλεσμα να μειωθεί η εμβέλεια σε σχέση με ελαφρύτερα οπλισμένες εκδόσεις.
Yak-9U (VK-107)
Το Yak-9U ήταν η σημαντικότερη έκδοση του αεροσκάφους. Είχε τον νέο και πολύ ισχυρό κινητήρα Klimov VK-107A των 1650 hp και ήταν οπλισμένο με πυροβόλα ShVAK των 20 mm αντί για τα VYa. Το πρωτότυπο είχε μέγιστη ταχύτητα 700 km/h σε ύψος 5600 m και ήταν ταχύτερο από οποιοδήποτε άλλο μαχητικό που παράγονταν τότε. Υπήρχαν προβλήματα υπερθέρμανσης του κινητήρα που διορθώθηκαν μετέπειτα.
Yak-9UV
Διθέσιο εκπαιδευτικό βασισμένο στο Yak-9U (VK-107) και οπλισμένο με ένα πυροβόλο Berezin B-20. Δεν μπήκε σε παραγωγή γιατί εκείνη την περίοδο εισάγονταν τα αεριωθούμενα μαχητικά.
Yak-9UT
Έκδοση του Yak-9U (VK-107 με πυροβόλο Nudelman N-37 των 37 mm και δύο πυροβόλα Berezin B-20 των 20 mm. Τα αεροσκάφη παραγωγής είχαν για στάνταρ οπλισμό το NS-23 αντί για το N-37.
Yak-9V
Διθέσιο εκπαιδευτικό, βασισμένο στα Yak-9M και Yak-9T, με κινητήρα Klimov VK-105PF2 και οπλισμό αποτελούμενο από ένα πυροβόλο ShVAK των 20 mm.
Σύγχρονες ρεπλίκες
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 η κατασκευάστρια ξεκίνησε την περιορισμένη παραγωγή αεροσκαφών Yak-9 και Yak-3 για πώληση σε συλλέκτες και αεροπορικά μουσεία. Οι ρεπλίκες κατασκευάζονται με αυθεντικό εξοπλισμό του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και έχουν κινητήρες Allison V-1710.

Χρήστες

Λαϊκή Δημοκρατία της Αλβανίας
Λαϊκή Δημοκρατία της Βουλγαρίας
Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας
Γαλλία

Η σμηναρχία Normandie-Niemen που επιχειρούσε στο Ανατολικό Μέτωπο.

Λαϊκή Δημοκρατία της Ουγγαρίας
Λαϊκή Δημοκρατία της Μογγολίας
Λαοκρατική Δημοκρατία της Κορέας
Λαϊκή Δημοκρατία της Πολωνίας
ΕΣΣΔ

Σοβιετική Πολεμική Αεροπορία
Σοβιετικές Δυνάμεις Αεράμυνας (PVO)

Λαϊκή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας

Δείτε επίσης
Αεροσκάφη που σχετίζονται με την ανάπτυξη του Yak-9

Yak-1
Yak-3
Yak-7
Yak-11
Ikarus S-49

Παρόμοια αεροσκάφη

Bell P-39 Airacobra
North American P-51 Mustang
Messerschmitt Bf 109
Focke-Wulf FW 190
Supermarine Spitfire

Κατάλογοι

Κατάλογος μαχητικών αεροσκαφών

Παραπομπές

Gustin 2003, p. 120.
Morgan 1999, p. 53.
Drabkin 2007, p. 146.
Angelucci and Matricardi 1978, p. 246.
Leonard 2005, p. 124.
Leonard 2005, p. 125.
Morgan 1999, p. 52.
Gunston 1984, p. 256.

Morgan 1999, p. 33.

Βιβλιογραφία

Angelucci, Enzo and Paolo Matricardi. World Aircraft: World War II, Volume II (Sampson Low Guides). Maidenhead, UK: Sampson Low, 1978. ISBN 0-562-00096-8.
Bock, Robert. Yak-7, Yak-9 (Aircraft Monograph 14) (English translation of Polish original). Gdańsk, Poland: AJ-Press, 1999. ISBN 83-7237-020-6.
Drabkin, Artem. The Red Air Force at War: Barbarossa and The Retreat to Moscow – Recollections of Fighter Pilots on the Eastern Front. Barnsley, South Yorkshire, UK: Pen & Sword Military, 2007. ISBN 1-84415-563-3.
Gordon, Yefim and Dmitri Khazanov. Soviet Combat Aircraft of the Second World War, Volume One: Single-Engined Fighters. Earl Shilton, Leicester, UK: Midland Publishing Ltd., 1998. ISBN 1-85780-083-4.
Green, William. Warplanes of the Second World War, Volume Three: Fighters. London: Macdonald & Co. (Publishers) Ltd., 1961 (seventh impression 1973). ISBN 0-356-01447-9.
Green, William and Gordon Swanborough. WW2 Aircraft Fact Files: Soviet Air Force Fighters, Part 2. London: Macdonald and Jane's Publishers Ltd., 1978. ISBN 0-354-01088-3.
Gunston, Bill. Aerei della 2a Guerra Mondiale (in Italian ). Milan: Alberto Peruzzo Editore, 1984. NO ISBN.
Gunston, Bill. The illustrated Directory of Fighting Aircraft of World War II. London: Salamander Book Limited, 1988. ISBN 1-84065-092-3.
Kopenhagen, W., ed. Das große Flugzeug-Typenbuch (in German). Stuggart, Germany: Transpress, 1987. ISBN 3-344-00162-0.
Leonard, Herbert. Encyclopaedia of Soviet Fighters 1939–1951. Paris: Histoire & Collections, 2005. ISBN 2-915239-60-6.
Liss, Witold. The Yak 9 Series (Aircraft in Profile number 185). Leatherhead, Surrey, UK: Profile Publications Ltd., 1967.
Mellinger, George. Yakovlev Aces of World War 2. Botley, UK: Osprey Publishing Ltd., 2005. ISBN 1-84176-845-6.
Morgan, Hugh. Gli assi Sovietici della Seconda guerra mondiale (in Italian). Milano: Edizioni del Prado/Osprey Aviation, 1999. ISBN 84-8372-203-8.
Morgan, Hugh. Soviet Aces of World War 2. London: Reed International Books Ltd., 1997. ISBN 1-85532-632-9.
Panek, Robert. Yakovlev Yak-9U & P. Sandomierz, Poland/Redbourn, Hertfordshire, UK: Mushroom Model Publications, 2006. ISBN 83-89450-27-5.
Шавров, В.Б. История конструкций самолетов в СССР 1938–1950 гг. (3 изд.). Kniga: Машиностроение, 1994 (Shavrov, V.B. Istoriia konstruktskii samoletov v SSSR, 1938–1950 gg.,3rd ed. History of Aircraft Design in USSR: 1938–1950). Kniga, Russia: Mashinostroenie, 1994.) ISBN 5-217-00477-0.
Stapfer, Hans-Heiri. Yak Fighters in Action (Aircraft number 78). Carrollton, Texas: Squadron/Signal Publications, Inc., 1986. ISBN 0-89747-187-3.
Степанец, А.Т. Истребители ЯК периода Великой Отечественной войны. Kniga: Машиностроение, 1992. (Stepanets, A.T. Istrebiteli Yak perioda Velikoi Otechestvennoi voiny (Yak Fighters of the Great Patriotic War). Kniga, Russia: Mashinostroenie, 1992. ISBN 5-217-01192-0.
Williams, Anthony G. and Emmanuel Gustin. Flying Guns: The Development of Aircraft Guns, Ammunition and Installations 1933–45. Ramsbury, UK: Airlife, 2003. ISBN 1-84037-227-3.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Commons logo
Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα
Yakovlev Yak-9

Φωτογραφικό υλικό του Yak-9U στο αεροπορικό μουσείο Μονίνο

Σοβιετικά πολεμικά αεροσκάφη του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου
μαχητικά

Polikarpov I-15 Polikarpov I-153 Polikarpov I-16 Lavochkin-Gorbunov-Gudkov LaGG-3 Lavochkin La-5 Lavochkin La-7 Mikoyan-Gurevich MiG-1 Mikoyan-Gurevich MiG-3 Petlyakov Pe-3 Yakovlev Yak-1 Yakovlev Yak-3 Yakovlev Yak-7 Yakovlev Yak-9

βομβαρδιστικά
Arkhangelsky Ar-2 Ilyushin Il-4 Petlyakov Pe-2 Petlyakov Pe-8 Tupolev SB Sukhoi Su-2 Tupolev TB-3 Tupolev Tu-2 Yakovlev Yak-4 Yermolayev Yer-2
αεροσκάφη εγγύς υποστήριξης
Ilyushin Il-2 Ilyushin Il-10
εκπαιδευτικά
Yakovlev UT-1 Yakovlev UT-2
μεταγωγικά & ανεμόπτερα
Antonov A-7 Gribovski G-11 Kolesnikov-Tsibin KC-20 Lisunov Li-2 Shavrov Sh-2
αναγνωριστικά
Beriev Be-4 Beriev MBR-2 Chyetverikov MDR-6 Polikarpov Po-2 Polikarpov R-5 Neman R-10 Polikarpov R-Z
πρωτότυπα
(δεν εντάχθηκαν σε παραγωγή)
ANT-58 Bereznyak-Isayev BI-1 Yakovlev Yak-5 Polikarpov I-180 Polikarpov I-185 Mikoyan-Gurevich DIS Mikoyan-Gurevich I-250 Nikitin IS-1 Polikarpov ITP Polikarpov TIS Zveno

Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License