Ένδικα μέσα ονομάζονται τα μέσα που παρέχει ο νόμος σε κάποιον διάδικο σε μία δίκη να προσφύγει κατά της απόφασης του δικαστηρίου ζητώντας την ακύρωσή της και την εκ νέου κρίση της υπόθεσης. Σε αντίθεση με τα ένδικα βοηθήματα, τα οποία είναι μέσα για την υπαγωγή μιας διαφοράς σε δικαστική κρίση για πρώτη φορά, τα ένδικα μέσα στρέφονται κατά δικαστικών αποφάσεων που έχουν εκδοθεί ήδη επί της συγκεκριμένης διαφοράς.

Φύση και θεμελίωση

Λόγος ύπαρξης των ενδίκων μέσων είναι η αναγνώριση από τον νόμο του γεγονότος ότι η δικαστική κρίση δεν είναι πάντοτε αλάνθαστη. Με αυτόν τον τρόπο επιτρέπεται ο έλεγχός της από ανώτερο δικαστήριο ή η επανάκριση της διαφοράς.

Ενώ η δυνατότητα προσφυγής στα δικαστήρια είναι συνταγματικά κατοχυρωμένη, η δυνατότητα άσκησης ενδίκων μέσων δεν είναι. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου τα κατοχυρώνει όμως ειδικά για τις ποινικές δίκες με το άρθρο 2 του 7ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου.

Στην Ελλάδα προβλέπονται για σχεδόν όλες τις αποφάσεις ένδικα μέσα.

Ένας πρόσθετος λόγος που επιτάσσει την ύπαρξη των ενδίκων μέσων είναι η ενότητα της νομολογίας. Αν υπάρχουν περισσότερα δικαστήρια που δικάζουν παρεμφερείς υποθέσεις, υπάρχει ο κίνδυνος να καταλήγουν σε αντιφατικές αποφάσεις. Η ύπαρξη ενός ανώτερου δικαστηρίου που ελέγχει τις αποφάσεις όλων των κατωτέρων δικαστηρίων εξασφαλίζει την ενιαία εφαρμογή του δικαίου.

Είδη

Τα ένδικα μέσα διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, τα τακτικά και τα έκτακτα. Τακτικά ένδικα μέσα είναι αυτά που επιτρέπονται για όλους τους λόγους και οδηγούν κατά κανόνα σε πλήρη εκ νέου κρίση της υπόθεσης. Έκτακτα ένδικα μέσα είναι αυτά που επιτρέπονται μόνο για τους λόγους που αναφέρει περιοριστικά ο νόμος. Δικαστικές αποφάσεις που δεν υπόκεινται σε τακτικά ένδικα μέσα είτε λόγω παρέλευσης της προθεσμίας είτε λόγω εξάντλησης των τακτικών ενδίκων μέσων ονομάζονται τελεσίδικες, ενώ αυτές που δεν υπάγονται σε έκτακτα ένδικα μέσα ονομάζονται αμετάκλητες.

Στην πράξη τα πιο σημαντικά ένδικα μέσα είναι η έφεση και η αναίρεση.

Ανάλογα με τον κλάδο του δικονομικού δικαίου (Πολιτική Δικονομία, Ποινική Δικονομία ή Διοικητική Δικονομία) τα ένδικα μέσα ποικίλλουν.

Πολιτική Δικονομία

Τα ένδικα μέσα που επιτρέπονται κατά αποφάσεων πολιτικών δικαστηρίων είναι:

• Τακτικά
  • Έφεση
  • Ανακοπή ερημοδικίας (θεωρείται τακτικό για ιστορικούς λόγους)
• Έκτακτα
  • Αναίρεση
  • Αναψηλάφηση

Ποινική Δικονομία

Τα ένδικα μέσα κατά αποφάσεων ποινικών δικαστηρίων είναι:

• Τακτικά
  • Έφεση
• Έκτακτα
  • Αναίρεση
  • Αίτηση επανάληψης της διαδικασίας
  • Αίτηση ακύρωσης απόφασης
  • Αίτηση ακύρωσης διαδικασίας

Διοικητική Δικονομία

Τα ένδικα μέσα κατά αποφάσεων διοικητικών δικαστηρίων είναι:

• Τακτικά
  • Έφεση
  • Ανακοπή ερημοδικίας
• Έκτακτα
  • Αναίρεση
  • Αναθεώρηση

Κανόνες

Τα ένδικα μέσα ασκούνται κατά κανόνα μόνο από διαδίκους της δίκης, στην οποία εκδόθηκε η απόφαση, κατά της οποίας στρέφεται το ένδικο μέσο. Εξαίρεση αποτελεί η αναίρεση από τον εισαγγελέα σε ορισμένες διαδικασίες της πολιτικής δικονομίας για τη διασφάλιση του δημοσίου συμφέροντος (στην ποινική δίκη ο εισαγγελέας λαμβάνει ούτως ή άλλως μέρος) και η αναίρεση υπέρ του νόμου. Ο νόμος προβλέπει συνήθως ορισμένη προθεσμία εντός της οποίας επιτρέπεται να ασκηθεί το κάθε ένδικο μέσο.

Στα ένδικα μέσα ισχύει ο κανόνας της άπαξ ασκήσεως: κάθε ένδικο μέσο μπορεί να ασκηθεί μόνο μια φορά. Επίσης ασκούνται διαδοχικά όπως ορίζει ο νόμος. Κατά κανόνα πρώτα ασκείται η έφεση και κατά της απόφασης που εκδίδεται επί της έφεσης (που δεν επιδέχεται πλέον δεύτερη έφεση) επιτρέπεται η άσκηση αναίρεσης. Η απόφαση κατά της οποίας δεν επιτρέπεται η άσκηση έφεσης είτε γιατί δεν το επιτρέπει ο νόμος ελλείψει σπουδαιότητας (π.χ. μικροδιαφορές) είτε γιατί έχει εκδοθεί κατ’ έφεσιν (κανόνας της άπαξ ασκήσεως) ονομάζεται ανέκκλητη.