Ο Γάιος Πλίνιος Σεκούνδος, γνωστότερος ως Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, ήταν Ρωμαίος επιστήμονας (φυσικός φιλόσοφος) και ιστορικός, περίφημος κυρίως από το έργο του «Φυσική Ιστορία» (Naturalis Historia). Υπήρξε επίσης στρατιωτικός και ναυτικός διοικητής. Γεννήθηκε στο Κόμο το 23 μ.Χ. και πέθανε στις 24 Αυγούστου του 79 μ.Χ.. Πίστευε ότι «αληθινή δόξα είναι να κάνεις αυτό που αξίζει να γραφεί, και να γράφεις αυτό που αξίζει να διαβαστεί».

Η ζωή του

Σπουδαστής και δικηγόρος

Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος ήταν γιος ενός Ρωμαίου αριστοκράτη και της κόρης του γερουσιαστή Γαΐου Καικιλίου του Novum Comum. Πριν το 35 μ.Χ. ο πατέρας του τον πήρε στη ΡώμηRome, όπου μορφώθηκε από τον φίλο του πατέρα του, ποιητή και στρατιωτικό διοικητή Πούμπλιο Πομπόνιο Σεκούνδο, που του ενέπνευσε αγάπη για τη μάθηση για όλη του τη ζωή. Ο Πλίνιος αναφέρει επίσης τους γραμματικούς και διδασκάλους της Ρητορικής Ρέμμιο Παλαίμονα και Arellius Fuscus, οπότε ίσως υπήρξε μαθητής τους. Στη Ρώμη μελέτησε Βοτανική στον κήπο (topiarius) του γηραιού Αντωνίου Κάστορος. Υπό την επίδραση του Σενέκα του Νεότερου, ο Πλίνιος έγινε καλός σπουδαστής της Φιλοσοφίας και της Ρητορικής, και άρχισε να εξασκείται ως δικηγόρος.

Υπαξιωματικός

Γνώρισε τη στρατιωτική ζωή υπό τον Corbulo στη Γερμανία το 47, συμμετέχοντας στη νίκη επί των Καυκών (Chauci) και στην κατασκευή διώρυγας μεταξύ του Μάας και του Ρήνου. Ως νεαρός διοικητής σώματος ιππικού (praefectus alae), έγραψε έργο για τη χρήση βλημάτων από ιππείς (De jaculatione equestri), με κάποια περιγραφή των χαρακτηριστικών ενός καλού αλόγου.

Στη Γαλατία και την Ισπανία ο Πλίνιος έμαθε μερικές κελτικές λέξεις. Κράτησε σημειώσεις για τόπους σχετικούς με τη ρωμαϊκή εισβολή στη Γερμανία και, μέσα στις εντυπώσεις από τις νίκες του Δρούσου, είδε ένα όνειρο όπου ο νικητής τον πρόσταζε να μεταφέρει τα κατορθώματά του στην αιωνιότητα (Plin. Epp. iii.5, 4). Το όνειρο αυτό παρακίνησε τον Πλίνιο να αρχίσει να γράφει ιστορία όλων των πολέμων ανάμεσα στους Ρωμαίους και τα γερμανικά φύλα.

Ο Πλίνιος επισκέφθηκε τη Γερμανία και τη δεκαετία του 50 συνοδεύοντας τον μελλοντικό Αυτοκράτορα Τίτο.

Μεσοδιάστημα συγγραφής

Επί αυτοκρατορίας Νέρωνα ο Πλίνιος έζησε κυρίως στη Ρώμη. Αναφέρει τον χάρτη του Βασιλείου της Αρμενίας και των χωρών γύρω από την Κασπία Θάλασσα, που στάλθηκε στη Ρώμη από τον Corbulo το 58. Τελείωσε τα 20 βιβλία της Ιστορίας των Γερμανικών Πολέμων, η οποία ωστόσο μακροπρόθεσμα επισκιάσθηκε από το έργο του Τάκιτου, έτσι ώστε περί το 400 μ.Χ. ο Quintus Aurelius Symmachus δεν εύρισκε αντίγραφό της (Epp. xiv.8). Επίσης, ο Πλίνιος αφιέρωσε πολύ χρόνο γράφοντας για γραμματική και ρητορική: ένα λεπτομερές έργο ρητορικής, το Studiosus, και οκτώ βιβλία του Dubii sermonis (67 μ.Χ.) είναι καρποί αυτής της περιόδου.

Αξιωματικός

Με Αυτοκράτορα τον φίλο του Βεσπασιανό, ο Πλίνιος επέστρεψε στην ενεργό υπηρεσία, ως procurator στη νότια Γαλλία (Gallia Narbonensis) (70) και στην Ισπανία (Hispania Tarraconensis) (73). Επίσης, επισκέφθηκε την επαρχία Gallia Belgica το 74). Ευρισκόμενος στην Ισπανία, γνώρισε καλά τη γεωργία και τα ορυχεία της, ενώ πέρασε και απέναντι στην Αφρική. Επιστρέφοντας στην Ιταλία, ανέλαβε υπηρεσία υπό τον Βεσπασιανό, τον οποίο συνήθιζε να επισκέπτεται την αυγή για οδηγίες πριν προχωρήσει στα επίσημα καθήκοντά του. Μετά την αποχώρησή του από το αξίωμα, αφιέρωσε όλο το υπόλοιπο της ζωής του στη συγγραφή (Plin. Epp. iii.5, 9).

Διάσημος συγγραφέας

Ο Πλίνιος ολοκλήρωσε μια «Ιστορία της Εποχής του» σε 31 βιβλία, που πιθανώς εκτεινόταν από την περίοδο του Νέρωνα ως τον Βεσπασιανό, και άφησε εντολή να εκδοθεί μόνο μετά τον θάνατό του. Αυτή η Ιστορία αναφέρεται από τον Τάκιτο (Ann. xiii.20, xv.53, Hist. iii.29) και απετέλεσε πηγή για τους Σουετώνιο και Πλούταρχο.

Αλλά το μεγάλο του έργο ήταν η «Φυσική Ιστορία» (Naturalis Historia), ουσιαστικά μία εγκυκλοπαίδεια όπου ο Πλίνιος συγκέντρωσε μέγα μέρος από τη γνώση που γνώριζε η εποχή του. Την είχε σχεδιάσει από τα χρόνια του Νέρωνα. Το υλικό που είχε συλλέξει για το έργο αυτό γέμιζε λίγο λιγότερο από 160 τόμους όταν ο Larcius Licinus, ο λεγάτος της επαρχίας Hispania Tarraconensis, μάταια προσφέρθηκε να το αγοράσει για χρηματικό ποσό ισοδύναμο με πάνω από 300.000 ευρώ. Ο Πλίνιος αφιέρωσε το έργο στον Αυτοκράτορα Τίτο το 77 μ.Χ..

Ο Βεζούβιος

Λίγο αργότερα, διορίσθηκε από τον Βεσπασιανό διοικητής του ρωμαϊκού στόλου στο Misenum. Στις 24 Αυγούστου του 79 μ.Χ. ήταν σταθμευμένος εκεί όταν συνέβηκε η μεγάλη ιστορική έκρηξη του Βεζούβιου, που κατέστρεψε την Πομπηία. Η ισχυρή επιθυμία του να παρατηρήσει το φαινόμενο από κοντά και επίσης να διασώσει φίλους του από την ακτή του κόλπου της Νεαπόλεως, τον οδήγησε να διασχίσει τον κόλπο ως τις Σταβίες. Ο ανιψιός του, Πλίνιος ο Νεότερος, γράφει ότι τον είδε να καταρρέει και να πεθαίνει «αφού ανέπνευσε δηλητηριώδη αέρια εκπεμφθέντα από το ηφαίστειο». Ωστόσο, οι Σταβίες απείχαν 16 χιλιόμετρα από τον κρατήρα και οι σύντροφοί του δεν έπαθαν τίποτα, επομένως είναι πιθανότερο ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος να πέθανε από άλλη αιτία, π.χ. εγκεφαλικό επεισόδιο ή έμφραγμα του μυοκαρδίου, καθώς ήταν παχύσαρκος.

Το πτώμα του Πλίνιου βρέθηκε χωρίς εμφανή τραύματα στις 26 Αυγούστου, αφού το σύννεφο καπνού από την έκρηξη είχε διαλυθεί αρκετά ώστε να υπάρχει αρκετό φως.

Η ιστορία των τελευταίων του ωρών καταγράφηκε σε ένα ενδιαφέρον γράμμα που απέστειλε 27 χρόνια μετά στον Τάκιτο ο Πλίνιος ο Νεότερος, ο οποίος επίσης έστειλε σε άλλο πρόσωπο την ακόλουθη περιγραφή του έργου και του τρόπου ζωής του θείου του:

«Ξεκινούσε να εργάζεται πριν την αυγή... Δεν διάβαζε τίποτα χωρίς να κρατά σημειώσεις. Συνήθιζε να λέει ότι δεν υπήρχε βιβλίο τόσο κακό ώστε να μην περιέχει κάτι που να έχει αξία. Στο σπίτι του μόνο την ώρα που περνούσε στο λουτρό του δεν μελετούσε, κι όταν ταξίδευε, λες και δεν είχε άλλες φροντίδες, αφοσιωνόταν μόνο στη μελέτη. Κοντολογίς, θεωρούσε σπαταλημένο όλο τον χρόνο που δεν αφιερωνόταν στη μελέτη.»

Στην Ηφαιστειολογία ο Πλίνιος τιμήθηκε με τον όρο Πλίνια έκρηξη (ή «πλίνεια»), που αναφέρεται σε μία πολύ βίαιη έκρηξη ηφαιστείου, της οποίας η στήλη της σποδού φθάνει μέχρι τη στρατόσφαιρα. Ο όρος «υπερπλίνια» ("ultra-plinian") φυλάγεται για τον βιαιότερο δυνατό τύπο μιας πλίνιας εκρήξεως, όπως αυτή της καταστροφής του Κρακατόα.

Η «Φυσική Ιστορία»

Το μόνο έργο του Πλίνιου του Πρεσβύτερου που έχει σωθεί είναι η «Φυσική Ιστορία» (Naturalis historia). Κατά τους αιώνες που ακολούθησαν, χρησιμοποιήθηκε ως έγκυρη πηγή από αναρίθμητους σοφούς, τόσο σε θέματα Φυσικής Ιστορίας όσο και αρχαίας Ιατρικής. Στην περιγραφή των φυτών, ο Πλίνιος μπόρεσε να συλλέξει αρκετές θεραπείες με βότανα.

Στο τέλος του έργου, ως ο μοναδικός Ρωμαίος πλην του Λουκρητίου που είχε ποτέ για θέμα του ολόκληρο το βασίλειο της Φύσεως, προσεύχεται για τις ευλογίες της παγκόσμιας μητέρας στο τελειωμένο έργο του.

Το έργο του

Στη λατινική γραμματολογία, ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος καταλαμβάνει την υψηλότερη θέση, δίπλα στον Κικέρωνα και τον Βιργίλιο.

Εμφανίζει οξύ ενδιαφέρον για τη Φύση και τη μελετά με τρόπο καινοφανή ως τότε στη Ρώμη, ενώ η μικρή υπόληψη της οποίας έχαιραν μελέτες αυτού του είδους δεν τον αποθαρρύνει από την προσπάθειά του. Η Ιστορία του δεν υπολείπεται σε τίποτα από μία εγκυκλοπαίδεια για τη Φύση, αλλά και την Τέχνη, όταν η τελευταία συνδέεται με τη Φύση ή εμπνέεται από αυτή. Μελέτησε τις αρχικές πηγές σε κάθε αντικείμενο: οι indices auctorum του είναι οι πηγές του από πρώτο ή δεύτερο χέρι. Η επιστημονική του περιέργεια εξάλλου οδήγησε μάλλον στον θάνατό του κατά την έκρηξη του Βεζούβιου.

`Υφος

Το ύφος του προδίδει την επίδραση του Σενέκα του Νεότερου. Στοχεύει λιγότερο στην καθαρότητα και στη ζωντάνια και περισσότερο στην επιγραμματική παράθεση. Αγαπά τα αντιθετικά σχήματα, όσο και τις ερωτήσεις ή τον θαυμασμό για κάτι. Η καλλιέπεια των προτάσεων θυσιάζεται στο πάθος για έμφαση, ενώ η δομή τους είναι χαλαρή.

Διάσημα αποφθέγματα

«Μεταξύ αυτών των πραγμάτων, ένα μοιάζει βέβαιο: ότι καμιά βεβαιότητα δεν υπάρχει και ότι δεν υπάρχει τίποτα το πιο αξιολύπητο ή πιο θρασύ από τον άνθρωπο.»

«Εξαιτίας μιας περίεργης αρρώστιας του ανθρώπινου μυαλού, μας ευχαριστεί να απαθανατίζουμε στην Ιστορία καταγραφές σφαγών και αιματοχυσιών, έτσι ώστε οι αγνοούντες τα γεγονότα του κόσμου να κάνουν τη γνωριμία τους με τα εγκλήματα της ανθρωπότητας.»

Κύριες πηγές

* Η πλήρης Naturalis Historia στη λατινική και μία αγγλική μετάφραση του 1855

Αρχαία Ρώμη

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library