.
Η Άντα Ε. Γιονάτ (εβρ. עדה יונת, γενν. 22 Ιουνίου 1939)[5] είναι Ισραηλινή κρυσταλλογράφος γνωστή για την πρωτοποριακή έρευνά της στη δομή του ριβοσώματος. Το 2009 τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Χημείας μαζί με τους Βενκατραμάν Ραμακρίσναν και Τόμας Στέιτζ για τη μελέτη της δομής και λειτουργίας του ριβοσώματος. Υπήρξε η πρώτη στην ιστορία γυναίκα από το Ισραήλ που πήρε Βραβείο Νόμπελ[6] και η πρώτη γυναίκα που πήρε Νόμπελ Χημείας μετά από σχεδόν μισό αιώνα (45 χρόνια). Ωστόσο η ίδια δήλωσε ότι δεν υπάρχει τίποτα το ιδιαίτερο στο ότι μια γυναίκα παίρνει το Νόμπελ.[7]
Βιογραφικά στοιχεία
Η Άντα γεννήθηκε στη συνοικία Γκεουλά της Ιερουσαλήμ.[8] Οι γονείς της, Χιλέλ και Εσθήρ Λίφσιτς (Lifshitz), ήταν Εβραίοι που μετανάστευσαν στην Παλαιστίνη από την Πολωνία το 1933, πριν ιδρυθεί το κράτος του Ισραήλ.[9] Ο πατέρας της ήταν ραββίνος, καταγόμενος από ραββινική οικογένεια. Στην Ιερουσαλήμ είχαν ένα μανάβικο, αλλά αντιμετώπιζαν οικονομικές δυσκολίες. Ζούσαν συνωστισμένοι με αρκετές άλλες οικογένειες και η Γιονάτ θυμάται ότι τα βιβλία ήταν το μοναδικό πράγμα με το οποίο μπορούσε να απασχοληθεί.[10] Παρά την ένδεια, οι γονείς της την έστελναν σε καλό σχολείο, στη συνοικία Μπεΐτ Χα-κερέμ. Ο πατέρας της πέθανε σε ηλικία 42 ετων, οπότε η οικογένεια μετακόμισε στο Τελ Αβίβ.[11] Η Γιονάτ έγινε δεκτή στο Γυμνάσιο Tichon Hadash, παρά το ότι η μητέρα της δεν μπορούσε να πληρώσει τα δίδακτρα. Αντί για αυτό, η Άντα παρέδιδε μαθήματα μαθηματικών σε μαθητές.[12] Στην εφηβεία της, όπως έχει δηλώσει, είχε εμπνευσθεί από την Πολωνογαλλίδα επιστήμονα Μαρία Κιουρί, έχοντας διαβάσει τη βιογραφία της.[13] Η Γιονάτ επέστρεψε στην Ιερουσαλήμ για να σπουδάσει στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, παίρνοντας πτυχίο χημείας το 1962 και μεταπτυχιακό δίπλωμα ειδικεύσεως στη βιοχημεία το 1964. Τέλος, το 1968 πήρε το διδακτορικό της από το Ινστιτούτο Επιστήμης Weizmann με θέμα κρυσταλλογραφικές μελέτες ακτίνων Χ της δομής του κολλαγόνου.[14][15][16]
Η Α. Γιονάτ έχει μία κόρη, τη Χαγκίτ Γιονάτ, γιατρό στο Ιατρικό Κέντρο Σεμπά, και μία εγγονή τη Νοά.[17] Εξαδέλφη της Άντα είναι η ακτιβίστρια κατά της κατοχής της Δυτικής Όχθης ψυχίατρος δρ. Ruchama Marton.[18]
Η Γιονάτ έχει απευθύνει έκκληση για τη χωρίς όρους απελευθέρωση όλων των κρατουμένων από το Ισραήλ μελών της Χαμάς, λέγοντας ότι «κρατώντας Παλαιστίνιους ενθαρρύνουμε και διαιωνίζουμε ένα κίνητρό τους να βλάπτουν το Ισραήλ και τους πολίτες του ... όταν δεν θα έχουμε κανένα φυλακισμένο να απελευθερώσουμε, δεν θα έχουν και εκείνοι κάποιο λόγο να απάγουν στρατιώτες».[19]
Σταδιοδρομία και έρευνες
Η Γιονάτ στο Ινστιτούτο Επιστήμης Weizmann
Η Γιονάτ μετά την απόκτηση του διδακτορικού της πήγε στις ΗΠΑ, όπου ερεύνησε ως μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Κάρνεγκι Μέλον (1969) και στο MIT (1970), όπου εργάσθηκε για λίγο καιρό στο εργαστήριο του Γουίλιαμ Λίπσκομπ (Βραβείο Νόμπελ Χημείας το 1976). Εκεί είχε την ιδέα να ερευνήσει μεγάλες δομές, όπως τα μακρομόρια.[20]
Το 1970 ίδρυσε το πρώτο (και επί μία δεκαετία το μοναδικό) εργαστήριο κρυσταλλογραφίας πρωτεϊνών στο Ισραήλ. Στη συνέχεια, από το 1979 ως το 1984, ήταν επικεφαλής ομάδας μαζί με τον Γερμανό βιοχημικό Χάιντς-Γκύντερ Βίτμαν (Heinz-Günter Wittmann, 1927-1990) στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ για τη Μοριακή Γενετική, στο Βερολίνο. Το 1977-1978 ήταν επισκέπτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου.[21] Αργότερα ήταν επικεφαλής μιας Ερευνητικής Μονάδας του Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ στο DESY (Αμβούργο, 1986–2004), παράλληλα με τις ερευνητικές της δραστηριότητες στο Ινστιτούτο Επιστήμης Weizmann.
Η Γιονάτ ερευνά τους μηχανισμούς της βιοσυνθέσεως των πρωτεϊνών χρησιμοποιώντας κρυσταλλογραφία των ριβοσωμάτων, της οποίας υπήρξε πρωτοπόρος, παρά τον έντονο σκεπτικισμό της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας.[22] Τα ριβοσώματα μεταφράζουν το RNA σε πρωτεΐνες και, επειδή έχουν λίγο διαφορετικές δομές στα βακτήρια σε σχέση με τα ευκαρυωτικά κύτταρα, αποτελούν συχνά στόχο των αντιβιοτικών. Το 2000 και το 2001 η Γιονάτ προσδιόρισε την πλήρη δομή αμφότερων των ριβοσωμικών υπομονάδων και ανεκάλυψε μέσα στο (κατά τα άλλα ασύμμετρο) ριβόσωμα την κοινή σε όλους τους οργανισμούς συμμετρική περιοχή που παρέχει το πλαίσιο και κατευθύνει τη διαδικασία του πολυμερισμού των πολυπεπτιδίων. Στη συνέχεια κατέδειξε ότι το ριβόσωμα είναι ένα σύστημα καταλυτικού RNA που διατάσσει στερεοχημικώς τα υποστρώματά του με τρόπο κατάλληλο για τον σχηματισμό πεπτιδικών δεσμών και για κατάλυση με τη διαμεσολάβηση υποστρωμάτων. Το 1993 η Γιονάτ είχε απεικονίσει το μονοπάτι που παίρνουν οι παραγόμενες πρωτεΐνες, τη λεγόμενη «ριβοσωμική σήραγγα», και πολύ αργότερα απεκάλυψε τα δυναμικά στοιχεία που καθιστούν δυνατή τη συμμετοχή του στη σύλληψη, τη διακυτταρική ρύθμιση και τη διαμετακόμιση των γεννώμενων πρωτεϊνών στον διπλωμένο χώρο τους.
Επιπροσθέτως, η Γιονάτ διαλεύκανε τους τρόπους δράσεως άνω των 20 διαφορετικών αντιβιοτικών που στοχεύουν τα ριβοσώματα των παθογόνων μικροβίων, διαφώτισε τους μηχανισμούς με τους οποίους αναπτύσσουν ανθεκτικότητα στα φάρμακα, αποκρυπτογράφησε τη δομική βάση της επιλεκτικότητας των αντιβιοτικών, και έδειξε το πώς διαδραματίζει ρόλο-κλειδί στην κλινική χρησιμότητα και στη θεραπευτική αποτελεσματικότητα, στρώνοντας έτσι τον δρόμο για σχεδιασμό φαρμάκων με βάση τη μοριακή δομή.
Για να καταστήσει δυνατή τη ριβοσωμική κρυσταλλογραφία, η Γιονάτ εισήγαγε μία νέα τεχνική, την κρυο-βιοκρυσταλλογραφία, που επικράτησε στη μοριακή βιολογία και επέτρεψε την διεξαγωγή πολύπλοκων ερευνητικών προγραμμάτων που αλλιώς θεωρούντο πρακτικά ακατόρθωτα.[23]
Παραπομπές
FemBio. 31358. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
(Γερμανικά) Εγκυκλοπαίδεια Μπρόκχαους. yonath-ada-e. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
(Γερμανικά) Munzinger Personen. 00000028050. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
www.nytimes.com/2009/10/08/science/08nobel.html.
«Israel Prize Official Site – Recipient's C.V.».
Lappin, Yaakov (2009-10-07). «Nobel Prize Winner 'Happy, Shocked'». Jerusalem Post. Ανακτήθηκε στις 2009-10-07.
Interview, Ada E. Yonath, The Nobel Prize in Chemistry 2009
«Ada Yonath— L'Oréal-UNESCO Award». Jerusalem Post. 2008-03-08. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-01-17. Ανακτήθηκε στις 2019-09-25.
István Hargittai, Magdolna Hargittai “Candid science 6”: Συνέντευξη με την `Αντα Γιονάτ (σελ. 390)
Ομιλία στο Κολέγιο Moriah του Σίδνεϊ στις 18 Φεβρουαρίου 2010, όπως σημειώθηκε από παρόντα μαθητή.
«Israeli professor receives Life's Work Prize for women in science». Ministry of Foreign Affairs. 2008-07-28.
[https://web.archive.org/ Αρχειοθετήθηκε 2012-01-17 στο Wayback Machine. «Former 'village fool' takes the prize», Jerusalem Post]
«ISRAEL21c - Uncovering Israel». Israel21c.
«(IUCr) European Crystallography Prize». iucr.org.
Traub, Wolfie; Yonath, Ada (1966). «POLYMERS OF TRIPEPTIDES AS COLLAGEN MODELS .I. X-RAY STUDIES OF POLY (L-PROLYL-GLYCYL-L-PROLINE) AND RELATED POLYTRIPEPTIDES». Journal of Molecular Biology 16 (2): 404. doi:10.1016/S0022-2836(66)80182-1.
Yonath, Ada; Traub, Wolfie (1969). «POLYMERS OF TRIPEPTIDES AS COLLAGEN MODELS .4. STRUCTURE ANALYSIS OF POLY(L-PROLYL-GLYCYL-L-PROLINE)». Journal of Molecular Biology 43 (3): 461. doi:10.1016/0022-2836(69)90352-0.
Ofri Ilani. «Israel's Prof. Ada Yonath wins Nobel Prize for Chemistry». Haaretz.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Δεκεμβρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 25 Νοεμβρίου 2016.
«Former 'village fool' takes the prize» Αρχειοθετήθηκε 2012-01-17 στο Wayback Machine., Judy Siegel-Itzkovich, Jerusalem Post, 8 Μαρτίου 2008
Israeli Nobel Laureate calls for release of all Hamas prisoners Αρχειοθετήθηκε 2010-02-08 στο Wayback Machine., Haaretz, 10 Οκτωβρίου 2009
Yarnell, A. Lipscomb Feted in Honor of his 90th Birthday. Chemical and Engineering News, 87, τόμος 48, Am. Chem. Soc., σελ. 35, 30 Νοεμβ. 2009.
anonymous. «New chemistry Nobelist was UChicago visiting prof, conducted research at Argonne». uchicago.edu. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Ιουνίου 2010. Ανακτήθηκε στις 25 Νοεμβρίου 2016.
«The Nobel Prize in Chemistry 2009 - Speed Read». nobelprize.org.
Hope, H., Frolow, F., von Bohlen, K., Makowski, I., Kratky, C., Halfon, Y., Danz, H., Webster, P., Bartels, K.S., Wittmann, H.G. & Yonath, A. (1989), Acta Crystallogr. B45, 190–199. doi:10.1107/S0108768188013710
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Πληροφορίες και πηγές, από το Γραφείο Επιστημονικών και Τεχνικών Πληροφοριών του Υπουργείου Ενέργειας των ΗΠΑ
«APS user shares the “Israeli Nobel” for chemistry», από το Εθνικό Εργαστήριο Argonne
Ιστότοπος της στο Ινστιτούτο Weizmann
Ομιλία της στο συνέδριο Origins 2011
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
