.
Ο πόλεμος του Ναγκόρνο Καραμπάχ ήταν μια εθνική και εδαφική σύγκρουση που πραγματοποιήθηκε από το 1988 έως τον Μάιο του 1994, στο περίκλειστο έδαφος του Ναγκόρνο Καραμπάχ στο νοτιοδυτικό Αζερμπαϊτζάν, μεταξύ της πλειοψηφίας των εθνοτικών Αρμενίων του Ναγκόρνο-Καραμπάχ (που υποστηριζόταν από τη Δημοκρατία της Αρμενίας) και της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν. Καθώς ο πόλεμος προχωρούσε, η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν, δύο πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, είχαν εμπλακεί σε έναν παρατεταμένο, ακήρυχτο πόλεμο στα ορεινά ύψη του Καραμπάχ και το Αζερμπαϊτζάν προσπάθησε να περιορίσει το αποσχιστικό κίνημα στο Ναγκόρνο Καραμπάχ. Η Εθνοσυνέλευση της Δημοκρατίας του Ναγκόρνο Καραμπάχ ψήφισε υπέρ της ένωσης της περιοχής με την Αρμενία, ενώ πραγματοποιήθηκε δημοψήφισμα (το οποίο είχε μποϊκοτάρει ο αζερικός πληθυσμός της περιοχής), βάσει του οποίου, οι ψηφοφόροι ψήφισαν υπέρ της ανεξαρτησίας της περιοχής. Το ζήτημα για την ενοποίηση με την Αρμενία, το οποίο ξεκίνησε εκ νέου το 1988, ξεκίνησε με έναν σχετικά ειρηνικό τρόπο. Ωστόσο, τους επόμενους μήνες, καθώς η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης πλησίασε, σταδιακά εξελίχθηκε σε όλο και πιο βίαιες συγκρούσεις μεταξύ των Αρμενίων και των Αζέρων, με αποτέλεσμα οι δύο πλευρές να αλληλοκατηγορούνται για εθνοκαθάρσεις.[28][29]
| Πόλεμος του Ναγκόρνο Καραμπάχ | |||
|---|---|---|---|
| Μέρος της σύγκρουσης του Ναγκόρνο Καραμπάχ | |||
| Χρονολογία | 20 Φεβρουαρίου 1988 – 12 Μαΐου 1994 | ||
| Τόπος | Ναγκόρνο-Καραμπάχ, Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν | ||
| Έκβαση | Αποφασιστική στρατιωτική νίκη των Αρμενίων
|
||
| Εδαφικές μεταβολές |
Ντε φάκτο ανεξαρτησία της δημοκρατίας του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και ντε φάκτο προσάρτηση από την Αρμενία. Ωστόσο, η περιοχή παραμένει διεθνώς αναγνωρισμένη ως ένα ντε γιούρε τμήμα του Αζερμπαϊτζάν. | ||
| Αντιμαχόμενοι | |||
|
|||
| Ηγετικά πρόσωπα | |||
|
|||
| Δυνάμεις | |||
|
|||
| Απολογισμός | |||
|
|||
ΣΣΔ Αρμενίας
Ναγκόρνο Καραμπάχ
Αρμενία
ΣΣΔ Αζερμπαϊτζάν
Σοβιετική Ένωση[6][7][8]
Αζερμπαϊτζάν
Σαμίλ Μπασάγιεφ[10]
Γκουλμπουντίν Χεκματιάρ[9]Οι διαδημοκρατικές συγκρούσεις μεταξύ των δύο ξέσπασαν λίγο μετά το ψήφισμα του Κοινοβουλίου της Αυτόνομης Περιφέρειας του Ναγκόρνο Καραμπάχ στο Αζερμπαϊτζάν για την ενοποίηση της περιοχής με την Αρμενία στις 20 Φεβρουαρίου του 1988. Η δήλωση απόσχισης από το Αζερμπαϊτζάν ήταν το τελικό αποτέλεσμα μιας εδαφικής σύγκρουσης σχετικά με το έδαφος.[30] Καθώς το Αζερμπαϊτζάν διακήρυξε την ανεξαρτησία του από τη Σοβιετική Ένωση και απομάκρυνε τις εξουσίες της κυβέρνησης του εγκλωβισμού, η αρμενική πλειοψηφία ψήφισε υπέρ της αποχώρησης από το Αζερμπαϊτζάν και στη διαδικασία κήρυξε τη μη αναγνωρισμένη Δημοκρατία του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Οι μεγάλης κλίμακας μάχες ξέσπασαν στα τέλη του χειμώνα του 1992. Η διεθνής διαμεσολάβηση από διάφορες ομάδες, συμπεριλαμβανομένου του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ), δεν επέφερε ένα τελικό ψήφισμα με το οποίο θα μπορούσαν να συνεργαστούν και οι δύο πλευρές. Την άνοιξη του 1993, αρμενικές δυνάμεις κατέλαβαν περιοχές εκτός του ίδιου του θύλακα, απειλώντας τη συμμετοχή άλλων χωρών στην περιοχή.[31] Μέχρι το τέλος του πολέμου το 1994, οι Αρμένιοι είχαν τον πλήρη έλεγχο του εδάφους (με εξαίρεση την περιφέρεια Σαουμιάν) εκτός από τις γύρω περιοχές του Αζερμπαϊτζάν, κυρίως τον διάδρομο Λάτσιν, ένα ορεινό πέρασμα που συνδέει το Ναγκόρνο-Καραμπάχ με την ηπειρωτική Αρμενία. Μια παράνομη κατάπαυση πυρός με συνδρομή της Ρωσίας υπογράφηκε τον Μάιο του 1994, αλλά οι τακτικές ειρηνευτικές συνομιλίες μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν με τη μεσολάβηση της Ομάδας Μινσκ του ΟΑΣΕ δεν κατάφεραν να οδηγήσουν σε ειρηνευτική συνθήκη. Αυτό έχει αφήσει την περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ σε κατάσταση νομικής έλλειψης, ενώ η δημοκρατία του Ναγκόρνο Καραμπάχ παραμένει de facto ανεξάρτητη, αλλά διεθνώς μη αναγνωρισμένη, ενώ οι αρμενικές δυνάμεις ελέγχουν σήμερα 9% περίπου του εδάφους του Αζερμπαϊτζάν έξω από τον έδαφος. Ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης, έχουν εκτοπιστεί 230.000 Αρμένιοι από το Αζερμπαϊτζάν και 800.000 Αζέροι από την Αρμενία.[32]
Προϊστορία
Η εδαφική επικράτεια του Ναγκόρνο Καραμπαχ ακόμα και σήμερα διεκδικείται από Αρμένιους και Αζέρους. Αποκαλούμενο ως «Αρτσάκ» από τους Αρμένιους, η ιστορία του εκτείνεται σε πάνω από δύο χιλιετίες, κατά τη διάρκεια των οποίων βρέθηκε κάτω από τον έλεγχο πολλών αυτοκρατοριών. Η παρούσα διαμάχη έχει τις ρίζες της στα γεγονότα που ακολούθησαν τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Λίγο πριν την συνθηκολόγηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Ρωσική Αυτοκρατορία, τον Νοέμβριο του 1917, κατέρρευσε και πέρασε στον έλεγχο τον Μπολσεβίκων. Οι τρεις εθνότητες του Καυκάσου, οι Αρμένιοι, οι Αζέροι και οι Γεωργιανοί, οι οποίοι πριν βρίσκονταν υπό την κυριαρχία των Ρώσων, ανακήρυξαν τον σχηματισμό της Ομοσπονδίας της Υπερκαυκασίας, η οποία διαλύθηκε ύστερα από μόλις τρεις μήνες ύπαρξης.[33] Η διαμάχη εντάθηκε περισσότερο από τις εθνοτικές διαφορές της πλειοψηφίας, που την αποτελούσαν οι Χριστιανοί Αρμένιοι, και της μειοψηφίας, που την αποτελούσαν οι Μουσουλμάνοι Αζέροι.
Αρμενό-αζέρικος πόλεμος
Η διαμάχη ξέσπασε σύντομα μεταξύ της Πρώτης Δημοκρατίας της Αρμενίας και της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν σε τρεις συγκεκριμένες επικράτειες: στο Ναχτσεβάν, στο Ζανγκεζούρ (σύγχρονη αρμενική επαρχία του Σουγιουνικ) και στο Καραμπάχ, στο Αζερμπαϊτζάν.
Η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν φιλονικούσαν σχετικά με τα πιθανά όρια των τριών επικρατειών. Οι Αρμένιοι του Καραμπάχ προσπάθησαν να ανακηρύξουν την ανεξαρτησία τους αλλά απέτυχαν να συνεννοηθούν με την Δημοκρατία της Αρμενίας.[33] Ακολουθώντας την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Αρμένιος στρατηγός Αντράνικ Οζανιάν εισήλθε στο Καραμπάχ και κατευθύνθηκε προς την πρωτεύουσα της περιοχής, Σουσάς τον Δεκέμβριο του 1918. Οι βρετανικές δυνάμεις κατέλαβαν τον Νότιο Καύκασο το 1919, και η βρετανική διοίκηση πρότεινε στον Αντράνικ κατάπαυση της επίθεσης καθώς και να επιτρέψει η διαμάχη να λυθεί στο Συνέδριο Ειρήνης του Παρισιού το 1919.
Σοβιετικό τμήμα
Δύο μήνες, όμως, αργότερα, η 11η Σοβιετική Στρατιά εισέβαλε στον Καύκασο και μέσα σε τρία χρόνια οι δημοκρατίες του Καυκάσου μετατράπηκαν στην Υπερκαυκασιανή Ομοσπονδία της Σοβιετικής Ένωσης. Αμέσως μετά οι Μπολσεβίκοι προχώρησαν στη δημιουργία επταμελούς επιτροπής, του Γραφείου του Καυκάσου. Υπό την εποπτεία του Λαϊκού Κομισάριου για τις εθνότητες, του μελλοντικού σοβιετικού ηγέτη, Ιωσήφ Στάλιν, το Γραφείου του Καυκάσου ανέλαβε να επιλύσει όλα τα θέματα και συγκρούσεις στον Καύκασο.[34] Στις 4 Ιουλίου 1921, η επιτροπή με ψήφους 4 υπέρ έναντι 3 κατά αποφάσισε να μεταφέρει την περιοχή του Καραμπάχ στη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αρμενίας, αλλά μια μέρα αργότερα ανακάλεσε την απόφασή του και ψήφισε να αφεθεί η περιοχή στην Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν.[35] Η Αυτόνομη Περιφέρεια του Ναγκόρνο-Καραμπάχ δημιουργήθηκε το 1923[36] με το 94% του πληθυσμού της να είναι Αρμένιοι.[37][38] Η ανάκληση της απόφασης δικαιολογήθηκε από την οικονομική σύνδεση της περιοχής με το Αζερμπαϊτζάν.[39] Η πρωτεύουσα μετακινήθηκε από την Σουσά στο Χανκεντί, το οποίο αργότερα μετονομάστηκε σε Στεπανακέρτ.
Αρμένιοι και Αζέροι μελετητές υποστηρίζουν ότι η απόφαση ήταν αποτέλεσμα της εφαρμογής της αρχής «διαίρει και βασίλευε» από τους Ρώσους. Αυτό μπορεί να ειδωθεί, για παράδειγμα, από την αλλόκοτη τοποθέτηση του Ναχιτσεβάν, το οποίο είναι αποκλεισμένο από την Αρμενία, αλλά είναι μέρος του Αζερμπαϊτζάν. Άλλοι επίσης έχουν διατυπώσει την άποψη ότι η κίνηση αυτή ήταν χειρονομία καλής θέλησης της σοβιετικής κυβέρνησης προς τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ προκειμένου να διατηρήσουν καλές σχέσεις.[40] Κατά τις επόμενες δεκαετίες της σοβιετικής κυριαρχίας, οι Αρμένιοι διατήρησαν ισχυρή την επιθυμία τους για ένωση με το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, έναν στόχο που κάποια μέλη του Αρμένικου Κομμουνιστικού Κόμματος προσπάθησαν να επιτύχουν.[30] Ο πρώτος Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Αρμενίας, Αγκάσι Κχαντζιάν, δολοφονήθηκε από τον αναπληρωτή επικεφαλής του Λαϊκού Κομισαριάτου Εσωτερικών Υποθέσεων, Λαβρέντι Μπέρια μετά την υποβολή παραπόνων εκ μέρος των Αρμενίων προς τον Στάλιν, στα οποία περιλαμβάνονταν και αιτήματα για την επιστροφή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και του Ναχιτσεβάν στην Αρμενία.[41] Οι Αρμένιοι επέμειναν ότι τα εθνικά δικαιώματά τους είχαν κατασταλεί και ότι οι πολιτιστικές και οικονομικές ελευθερίες τους είχαν περικοπεί.[42]
Αναβίωση της διένεξης
Μετά τον θάνατο του Στάλιν, η αρμένικη δυσαρέσκεια άρχισε να ξαναεκφράζεται. Το 1963, περίπου 2.500 Αρμένιοι του Καραμπάχ υπέγραψαν αίτηση ζητώντας το Καραμπάχ να τεθεί κάτω υπό τον έλεγχο της Αρμενίας ή της Ρωσίας. Επίσης το 1963, πραγματοποιήθηκαν βίαιες συγκρούσεις στο Στεπανακέρτ, καταλήγοντας στον θάνατο 18 Αρμενίων. Το 1965 και το 1977 πραγματοποιήθηκαν μεγάλες διαδηλώσεις στο Γερεβάν με αίτημα την ένωση του Καραμπάχ με την Αρμενία.[43] Μόλις ο νέος Γενικός Γραμματέας της Σοβιετικής Ένωσης, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ανέβηκε στην εξουσία το 1985, ξεκίνησε την εφαρμογή των σχεδίων του για μεταρρύθμιση της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτά συμπυκνώθηκαν σε δύο πολιτικές: στην Περεστρόικα και στην Γκλάσνοστ. Ενώ η περεστρόικα είχε να κάνει περισσότερο με οικονομική μεταρρύθμιση, η γκλάσνοστ παραχωρούσε περιορισμένες ελευθερίες στους Σοβιετικούς πολίτες να εκφράσουν τα παράπονά τους σχετικά με το σοβιετικό σύστημα και τους ηγέτες του. Αξιοποιώντας την νέα πολιτική της Μόσχας, οι ηγέτες της σοβιετικής περιφέρειας του Καραμπάχ αποφάσισαν, στις 20 Φεβρουαρίου 1988, να ψηφίσουν υπέρ της ένωσης της αυτόνομης περιφέρειας με την Αρμενία.[44] Το ψήφισμα έλεγε:"Χαιρετίζουμε τις επιθυμίες των εργατών της Αυτόνομης Περιφέρειας του Ναγκόρνο-Καραμπάχ να ζητήσουν από τα Ανώτατα Σόβιετ του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας να επιδείξουν αίσθημα βαθιάς κατανόησης των επιδιώξεων του αρμενικού πληθυσμού του Ναγκόρνο Καραμπάχ και να επιλύσουν το αίτημα της μεταφοράς της Αυτόνομης Περιφέρειας του Ναγκόρνο-Καραμπάχ από τη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν στη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αρμενίας, και την ίδια στιγμή να ζητήσουν να παρέμβει το Ανώτατο Σόβιετ της ΕΣΣΔ για να καταλήξει σε θετικό ψήφισμα όσον αφορά το ζήτημα της μεταφοράς της περιφέρειας από τη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν στη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αρμενίας."[45]
Στις 24 Φεβρουαρίου, ο Μπόρις Κεβορκόφ, γραμματέας του κόμματος της Αυτόνομης Περιφέρειας του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και πιστός στο Αζερμπαϊτζάν, αποπέμφθηκε.[46]
Οι αρχηγοί των Αρμενίων του Καραμπάχ παραπονέθηκαν ότι η περιοχή δεν είχε στην αρμενική γλώσσα ούτε σχολικά εγχειρίδια ούτε και τηλεοπτική αναμετάδοση[47] και ότι ο Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος του Αζερμπαιτζάν, Χεϊδάρ Αλίγιεφ, είχε ευρέως προσπαθήσει να αζεροποιήσει την περιοχή και να αυξήσει την επιρροή και τον αριθμό των Αζέρων που ζουν στο Ναγκόρνο - Καραμπάχ, ενώ την ίδια στιγμή μειωνόταν ο αρμένικος πληθυσμός (το 1987, ο Αλίγιε θα παραιτείτο από γενικός γραμματέας)[48]. Από το 1988, ο αρμενικός πληθυσμός του Καραμπάχ είχε μειωθεί περίπου στα τρία τέταρτα του συνολικού πληθυσμού[49].
Η κίνηση αυτή οργανώθηκε από διάσημους Αρμένιους βρίσκοντας παράλληλα ανταπόκριση σε μερίδα Ρώσων διανοουμένων. Σύμφωνα με τον δημοσιογράφο Τόμας Ντε Γουαλ μερικά μέλη της Ιντελιγκέντσια, όπως ο Αντρέι Σακχάροφ, εξέφρασαν την υποστήριξη τους στους Αρμένιους.[50] Η πιο σημαντική όμως υποστήριξη της κίνησης αυτής πραγματοποιήθηκε από τον Αμπελ Αγκανμπεγβάν, οικονομικό σύμβουλο του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, ο οποίος, σύμφωνα με άρθρο που δημοσιεύθηκε τον Νοέμβριο του 1987 στην γαλλική εφημερίδα "L'Humanite" φέρεται να είπε σε Αρμένιους που ζούσαν στη Γαλλία πως το Ναγκόρνο-Καραμπάχ θα μπορούσε να ενωθεί με την Αρμενία. Πριν τη διακήρυξη, οι Αρμένιοι είχαν αρχίσει να διαμαρτύρονται και να διοργανώνουν εργατικές απεργίες στο Ερεβάν απαιτώντας την ένωση με το Καραμπάχ. Αυτό προκάλεσε την οργάνωση αντισυγκεντρώσεων στο Μπακού. Μετά τις διαδηλώσεις στο Ερεβάν, ο Γκορμπατσόφ συναντήθηκε, στις 26 Φεβρουαρίου 1988, με τους δύο ηγέτες του κινήματος της ένωσης, Ζόρι Μπαλαβάν και Σίλβα Καπουτικιάν. Ο Γκορμπατσόφ ζήτησε έναν μήνα προσωρινή αναστολή των διαδηλώσεων. Όταν η Καπουτικιάν επέστρεψε, την ίδια μέρα, στην Αρμενία, είπε στα πλήθη ότι οι Αρμένιοι θριάμβευσαν αν και ο Γκορμπατσόφ δεν είχε προχωρήσει σε καμία συγκεκριμένη δέσμευση. Σύμφωνα με τον Σβαντε Κορνελ, αυτό ήταν μια προσπάθεια πίεσης προς την Μόσχα.[51] Στις 10 Μαρτίου, ο Γκορμπατσόφ, δήλωσε ότι τα σύνορα μεταξύ των δημοκρατιών δε θα άλλαζαν, σε συμφωνία με το Άρθρο 78 του Σοβιετικού Συντάγματος.[52] Ο Γκορμπατσόφ επίσης δήλωσε ότι αρκετές άλλες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης λαχταρούν για εδαφικές αλλαγές και ότι η επαναχάραξη των συνόρων θα αποτελούσε ένα επικίνδυνο προηγούμενο. Αλλά οι Αρμένιοι είδαν την απόφαση αυτή με εξαιρετική αποστροφή και αισθάνθηκαν πως με τις προσπάθειές τους διόρθωναν ένα ιστορικό λάθος μέσω της αρχής του αυτοπροσδιορισμού, ενός δικαιώματος που πήγαζε από το σύνταγμα.[52] Από την άλλη πλευρά, οι Αζέροι βρήκαν τέτοιου είδους εκκλήσεις για παραίτηση της εδαφικής τους κυριαρχίας ακατάληπτες και σίγουρα όχι ευθυγραμμισμένες με τις θέσεις του Γκορμπατσόφ.[53]
Στις 19 Φεβρουαρίου 1988, κατά τη διάρκεια της δέκατης έβδομης μέρας του αγώνα των Αρμενίων, η πρώτη αντι-διαδήλωση πραγματοποιήθηκε στο Μπακού. Ο ποιητής Μπακτιβαρ Βαχαμζαντέ και ο ιστορικός Σουλειμάν Αλιγιάροβ δημοσίευσαν έναν ανοιχτό γράμμα στην εφημερίδα «Αζερμπαϊτζάν» διατρανώνοντας ότι το Καραμπάχ ήταν ιστορικά περιοχή του Αζερμπαϊτζάν.[54]
Ασκεράν και Σουμγκάιτ
Σύντομα ξέσπασαν εθνοτικές αψιμαχίες ανάμεσα σε Αρμένιους και Αζέρους κατοίκους του Καραμπάχ. Έχει υποστηριχθεί ότι στα τέλη του 1987 Αζέροι από τα χωριά Γκαπάν και Μεγκχρί στην Αρμενία υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις κατοικίες τους ως αποτέλεσμα των εντάσεων ανάμεσα σε αυτούς και τους Αρμένιους γείτονές του και τον Νοέμβριο του 1987 δύο φορτηγά αυτοκίνητα γεμάτα από Αζέρους, φέρεται, να έφτασαν στον σταθμό τρένου στο Μπακού. Σε μεταγενέστερες συνεντεύξεις, οι δήμαρχοι των δύο χωριών αρνήθηκαν ότι υπήρξε εκείνη την εποχή τέτοια ένταση και ότι από κανένα προσκομιθέν έγγραφο δεν υποστηρίζεται η ιδέα της εκδίωξης αυτών.[55]
Στις 20 Φεβρουαρίου 1988 δύο Αζέρες εκπαιδευόμενες φοιτήτριες στο νοσοκομείο του Στεπανακέρτ φέρεται να βιάστηκαν από Αρμένιους.[33] Στις 22 Φεβρουαρίου 1988 μια ευθεία αντιπαράθεση ανάμεσα στους Αρμένιους και τους Αζέρους, κοντά στην πόλη Ασκεράν (βρίσκεται ανάμεσα στο Στεπάνακερτ και το Άγκνταμ) στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, εξελίχθηκε σε αψιμαχία. Κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων δύο νεαροί Αζέροι δολοφονήθηκαν. Ένας από αυτούς πυροβολήθηκε από ντόπιο αστυνομικό, πιθανότατα Αζέρο, είτε από ατύχημα είτε ως αποτέλεσμα της αψιμαχίας.[33][56] Στις 27 Φεβρουαρίου 1988, ενώ μιλούσε στην κεντρική τηλεόραση του Μπακού, ο Αναπληρωτής Επίτροπος της Σοβιετικής Δημοκρατίας, Αλεξάντερ Κάτουσεφ, δήλωσε ότι δύο κάτοικοι της επικράτειας του Αγκνταμ έπεσαν θύματα δολοφονίας και έδωσε τα μουσουλμανικά ονόματά τους.[51]
Η συμπλοκή στο Ασκεράν ήταν το υπόβαθρο των επικείμενων πογκρόμ στο Σουμγκάιτ, όπου η ένταση, που ήταν ήδη τεταμένη από τα νέα σχετικά με την κρίση του Καραμπάχ, μετατράπηκε σε ακόμα χειρότερο ξέσπασμα διαμαρτυριών που ξεκίνησαν στις 27 Φεβρουαρίου. Παράλληλα οι Αζέροι πρόσφυγες από την αρμένικη πόλη του Γκαπάν κατηγόρησαν τους Αρμένιους για φόνους και αγριότητες.[53] Σύμφωνα με τα σοβιετικά μέσα, αυτοί οι ισχυρισμοί ήταν αναπόδεικτοι και πολλοί από τους μάρτυρες φημολογείτο ότι ήταν προβοκάτορες.[57] Μέσα σε λίγες ώρες, ένα πογκρόμ ενάντια στους Αρμένιους κατοίκους ξεκίνησε στο Σουμγκάιτ, μια πόλη που απείχε 25 χιλιόμετρα βόρεια του Μπακού. Το πογκρόμ είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο 32 ανθρώπων (26 Αρμενίων και 6 Αζέρων), σύμφωνα με τα επίσημα σοβιετικά στατιστικά, αν και αρκετοί Αρμένιοι πιστεύουν ότι ο αληθινός αριθμός δε μεταδόθηκε.[58] Σχεδόν όλος ο αρμένικος πληθυσμός της πόλης εγκατέλειψε την πόλη μετά το πογκρόμ. Αρμένιοι ξυλοκοπήθηκαν, βιάστηκαν, ακρωτηριάστηκαν και δολοφονήθηκαν στους δρόμους της πόλης και μέσα στα διαμερίσματά τους κατά τη διάρκεια των τριών ημερών της βίας (χωρίς να παρέμβει η αστυνομία καθ' όλη τη διάρκεια του πογκρόμ) για να σταματήσουν μόνο όταν οι σοβιετικές δυνάμεις εισήλθαν στην πόλη καταστέλλοντας τον όχλο, την 1η Μαρτίου.[59] Ο τρόπος με τον οποίο δολοφονήθηκαν αρκετοί από τους Αρμένιους έφερε μνήμες από την αρμενική γενοκτονία.[60]
Στις 23 Μαρτίου 1988, το Ανώτατο Σοβιέτ της Σοβιετικής Ένωσης αρνήθηκε τις απαιτήσεις των Αρμενίων για παραχώρηση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ στην Αρμενία. Στρατιωτικές δυνάμεις στάλθηκαν στο Ερεβάν να αποτρέψουν διαμαρτυρίες ενάντια στην απόφαση. Οι προσπάθειες του Γκορμπατσόφ να σταθεροποιήσει την περιοχή στάθηκαν μάταιες καθώς και οι δύο πλευρές παρέμεναν εξίσου αδιάλλακτες. Στην Αρμενία υπήρχε η πεποίθηση ότι ό,τι είχε συμβεί στην περιοχή του Ναχιτσεβάν θα μπορούσε να επαναληφθεί στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ: πριν από την απορρόφησή της από την Σοβιετική Ρωσία, αυτή είχε πληθυσμό που απαρτιζόταν κατά 40% από Αρμένιους[61], ενώ μέχρι τα τέλη του 1980 ο αρμενικός πληθυσμός πρακτικά είχε εξαφανιστεί.[62]
Διεθνοτική βία
Οι Αρμένιοι αρνήθηκαν να επιτρέψουν να κοπάσει το όλο ζήτημα αν και ο Γκορμπατσόφ επιχείρησε να προχωρήσει σε συμβιβασμό υποσχόμενος πακέτο 400 εκατομμυρίων ρουβλιών για την εισαγωγή αρμένικων γλωσσικών εγχειριδίων και τηλεοπτικού προγράμματος στο Καραμπάχ. Την ίδια στιγμή το Αζερμπαϊτζάν ήταν αντίθετο να παραχωρήσει έδαφος στην Αρμενία. Οι φωνές για ένταξη του Καραμπάχ στην Αρμενία προσωρινά κόπασαν όταν ένας καταστροφικός σεισμός έπληξε, στις 7 Δεκεμβρίου 1988, την Αρμενία και ισοπέδωσε τις πόλεις Λενινακαν (σήμερα Γκυουμρι) και Σπιτάκ σκοτώνοντας, σύμφωνα με εκτιμήσεις, 25.000 ανθρώπους.[62] Αλλά η διένεξη εντάθηκε ακόμα περισσότερο όταν 11 από τα μέλη της νεοδημιουργηθείσας Επιτροπής του Καραμπάχ, μεταξύ των οποίων και ο μελλοντικός πρόεδρος της Αρμενίας, Λεβόν Τερ - Πετροσγιάν, φυλακίστηκαν από αξιωματούχους της Μόσχας, λίγο μετά το χάος που προκλήθηκε από τον σεισμό. Τέτοιες ενέργειες δημιούργησαν χάσμα στις σχέσεις μεταξύ της Αρμενίας και του Κρεμλίνου: οι Αρμένιοι έχασαν την πίστη τους στον Γκορμπατσόφ περιφρονώντας τον ακόμα περισσότερο εξαιτίας του χειρισμού του για την ανακούφιση των θυμάτων του σεισμού αλλά και της ανένδοτης στάσης του στο Ναγκόρν-Καραμπάχ.[63]
Στους μήνες που ακολούθησαν το πογκρόμ του Σουμγκάιτ, αναγκαστική αλλαγή πληθυσμών έλαβε χώρα ανάμεσα σε Αρμένιους που ζούσαν στο Αζερμπαϊτζάν και Αζέρων που ζούσαν στην Αρμενία, οι οποίοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους.[64] Σύμφωνα με την αζέρικη κυβέρνηση, ανάμεσα στις 27 και 29 Νοεμβρίου 1988 33 Αζέροι δολοφονήθηκαν στο Σπίτακ, το Γούγκαρκ και το Στεπάναβαν και 216 κατά την περίοδο 1987 - 1989.[65] Σύμφωνα με τον Πρωθυπουργό του Αζερμπαϊτζάν, Αρίφ Γιουνούσοφ, τον Νοέμβριο του ίδιου έτους 20 Αζέροι από το αρμενικό χωριό του Βαρταν αναφέρθηκε ότι κάηκαν ζωντανοί.[33] Όμως, σύμφωνα με αρμένικες πηγές, ο αριθμός των Αζέρων που δολοφονήθηκαν την περίοδο 1988-1989 προσέγγισε τους 25.[66]
Διεθνοτικές συγκρούσεις επίσης εξαπλώθηκαν σε όλες τις πόλεις του Αζερμπαϊτζάν, μεταξύ των οποίων, τον Δεκέμβριο του 1988, στο Κιροβαμπαντ και το Ναχιτσεβαν, όπου επτά άνθρωποι, ανάμεσά τους και τέσσερις στρατιώτες, δολοφονήθηκαν και εκατοντάδες τραυματίστηκαν όταν σοβιετικές δυνάμεις επιχείρησαν να σταματήσουν επιθέσεις που στόχο είχαν τους Αρμένιους.[67] Οι εκτιμήσεις διαφέρουν σχετικά με το πόσοι δολοφονήθηκαν κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων χρόνων της διένεξης. Η αζέρικη κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι 216 Αζέροι δολοφονήθηκαν στην Αρμενία ενώ ο ερευνητής Αρίφ Γιουνούσοφ, ισχυρίζεται ότι 127 σκοτώθηκαν μόνο το 1988. Τον Οκτώβριο του 1989, το περιοδικό "Time" υπολόγισε ότι πάνω από εκατό άνθρωποι είχαν δολοφονηθεί από τον Φεβρουάριο του 1988 στην Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν.[68]
Μέχρι το τέλος του 1988, δεκάδες χωριά στην Αρμενία είχαν ερημωθεί, καθώς παραπάνω από 200.000 Αζέροι και μουσουλμάνοι Κούρδοι που ζούσαν στην Αρμενία έφυγαν.[69] Οι Μουσουλμάνοι Κούρδοι δεν προέβαλαν ποτέ ένοπλη αντίσταση αλλά προτίμησαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους (σήμερα υπολογίζεται ότι 1.000 Μουσουλμάνοι Κούρδοι παραμένουν στην Αρμενία).[70]
Μαύρος Γενάρης
Η κατάσταση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ είχε βγει τόσο εκτός ελέγχου ώστε τον Ιανουάριο του 1989 η κεντρική κυβέρνηση στη Μόσχα πήρε προσωρινά τον έλεγχο της περιοχής, κίνηση που καλωσόρισαν ευμενώς οι Αρμένιοι.[33] Τον Σεπτέμβριο του 1989, η ηγεσία και οι υποστηρικτές του κόμματος του κόμματος «Λαϊκό Μέτωπο Αζερμπαϊτζάν» κατάφεραν να αποκλείσουν τη σιδηροδρομική γραμμή προς την Αρμενία και το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, επιδρώντας καθοριστικά στην αρμένικη οικονομία, καθώς το 85% των μεταφορών και των αγαθών έφταναν μέσω της σιδηροδρομικής διόδου[30], αν και κάποιοι ισχυρίζονται ότι αυτό ήταν απάντηση στον αρμένικο αποκλεισμό ενάντια στο Ναχιτσεβάν που είχε αρχίσει νωρίτερα το καλοκαίρι.[64] Η άρνηση πρόσβασης στις σιδηροδρομικές υπηρεσίας στην Αρμενία πραγματοποιήθηκε εξαιτίας των επιθέσεων των Αρμένιων στρατιωτικών στα αζέρικα πληρώματα των τρένων που εισέρχονταν στην Αρμενία.[53]
Τον Ιανουάριο του 1990, ένα άλλο πογκρόμ κατευθυνόμενο εναντίον των Αρμενίων στο Μπακού οδήγησε τον Γκορμπατσόφ να κηρύξει την χώρα σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και να στείλει στρατεύματα για να αποκαταστήσουν την τάξη. Τα σοβιετικά στρατεύματα έλαβαν εντολές να καταλάβουν το Μπακού τα μεσάνυχτα της 20ης Ιανουαρίου 1990. Οι κάτοικοι, οι οποίοι είδαν τα άρματα μάχης να καταφτάνουν στις 5 το πρωί, είπαν ότι τα στρατεύματα ήταν αυτά που άνοιξαν πρώτα πυρ.[71] Μια ανεξάρτητη επιτροπή του Σοβιετικού Γραφείου του Στρατιωτικού Εισαγγελέα αρνήθηκε τους ισχυρισμούς του Στρατού περί ανταπόδοσης πυρών καθώς δεν βρήκε αποδείξεις που να συνηγορούν για την ύπαρξη οδοφραγμάτων με οπλισμένους πολίτες.[71] Με την είσοδο των στρατευμάτων διατάχθηκε απαγόρευση κυκλοφορίας ενώ πραγματοποιήθηκαν αρκετές οδομαχίες μεταξύ στρατιωτών και οπαδών του Λαϊκού Μετώπου Αζερμπαϊτζάν οδηγώντας στον θάνατο 120 Αζέρων και οκτώ στρατιωτών.[72] Παρ' όλα αυτά η καθυστερημένη απόφαση αποστολής στρατευμάτων φαίνεται να αφορούσε την διατήρηση της εξουσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος του Αζερμπαϊτζάν, το οποίο είχε σχεδόν καταρρεύσει, παρά την προστασία των αρμενικών πληθυσμών.[73] Τα γεγονότα, που έχουν καταγραφεί ως Μαύρος Γενάρης, ενέτειναν τις ήδη τεταμένες σχέσεις μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και κεντρικής κυβέρνησης.
Συγκρούσεις στο Καζάκ
Το Αζερμπαϊτζάν έχει πολλούς θύλακες μέσα στην επικράτεια της Αρμενίας: Γιουχάρι, Μπαρκχουντάρλι και Σοφούλου στο βορειοδυτικό τμήμα και έναν θύλακα, το Καρκ, στο Ναχτσιβάν. Στις αρχές του 1990, ο δρόμος κατά μήκος του συνοριακού χωριού του Μπαγκανίς δέχτηκε επίθεση από πολιτοφυλακή του Αζερμπαϊτζάν.[74] Την ίδια στιγμή οι αρμενικές δυνάμεις επιτέθηκαν στους αζέρικους θύλακες καθώς και στα συνοριακά χωριά του Καζάκ και του Σανταράκ. Στις 26 Μαρτίου 1991 αρκετά αυτοκίνητα με Αρμένιους παραστρατιωτικούς έφτασαν στο συνοριακό χωριό του Μπαγκανίς. Κατά το σούρουπο, διέσχισαν τα σύνορα εισβάλλοντας στο χωριό Μπαγκάνις Αγιουρούμ. Περίπου είκοσι σπίτια κάηκαν και 8-11 Αζέροι χωρικοί σκοτώθηκαν.[75] Οι σοροί των μελών μιας οικογένειας, μεταξύ των οποίων και των νεογέννητων, βρέθηκαν στα καρβουνιασμένα ερείπια των καμένων σπιτιών. Μέχρι να φτάσουν οι σοβιετικές δυνάμεις στο χωριό, οι επιτιθέμενοι είχαν ήδη φύγει.[74]
Στις 18 Αυγούστου παρατηρήθηκε σημαντική συγκέντρωση δυνάμεων των Αρμενίων κοντά στα σύνορα. Την επόμενη ημέρα, οι δυνάμεις του Ενωμένου Αρμένικου Στρατού βομβάρδισαν τα χωριά Γιουχάρι, Μπαγκανίς, Ασάτζι και Κούσκου, και σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες χρησιμοποίησαν κατευθυνόμενες ρουκέτες και όλμους[75] καταφέρνοντας να κατακτήσουν τα χωριά. Στις 20 Αυγούστου άρματα μάχης, αντιαεροπορικά και ελικόπτερα του Σοβιετικού Στρατού υπό τις διαταγές του Στρατηγού Γκιόργκι Σατάξιν κατέφθασαν και μέχρι το τέλος της ημέρας οι Αρμένιοι είχαν εγκαταλείψει τα χωριά.[75] Σύμφωνα με το Σοβιετικό Υπουργείο Εσωτερικών ένας αξιωματικός και δύο αστυνομικοί σκοτώθηκαν, ενώ εννέα στρατιώτες και δεκατρείς κάτοικοι τραυματίστηκαν. Σύμφωνα με τα αρμενικά μέσα ενημέρωσης, πέντε πολιτοφύλακες σκοτώθηκαν και 25 τραυματίστηκαν: σύμφωνα με τα αζέρικα μέσα ενημέρωσης, περίπου 30 σκοτώθηκαν και εκατό τραυματίστηκαν.[75]
Σημερινή κατάσταση
Στα χρόνια που ακολούθησαν μετά το τέλος του πολέμου, ένας αριθμός οργανώσεων έχει εκδώσει ψηφίσματα που αφορούν την διαμάχη. Στις 25 Ιανουαρίου 2005, για παράδειγμα, η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης υιοθέτησε ένα αμφισβητούμενο μη δεσμευτικό ψήφισμα, το ψήφισμα 1416, το οποίο άσκησε κριτική κατά της μεγάλης κλίμακας εκδίωξη αλλοεθνών και την δημιουργία μονο-εθνικών περιοχών και διακήρυξε ότι οι αρμένικες στρατιωτικές δυνάμεις κατέχουν εκτάσεις του Αζερμπαϊτζάν.[76][77] Στις 14 Μαΐου 2008, τριάντα εννέα χώρες από την συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών υιοθέτησαν το ψήφισμα 62/243, το οποίο καλούσε για άμεση, ολοκληρωτική και χωρίς όρους απόσυρση των αρμενικών δυνάμεων από τις κατεχόμενες περιοχές της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν. Σχεδόν εκατό χώρες, όμως, απείχαν από την ψηφοφορία ενώ επτά χώρες, ανάμεσα τους και τρία μέλη της Ομάδας Μινσκ, Ρωσία, ΗΠΑ και Γαλλία, ψήφισαν εναντίον αυτού.[78]
Κατά τη διάρκεια της συνόδου κορυφής της Οργάνωσης του Ισλαμικού Συνεδρίου και της συνεδρίασης του συμβουλίου των Υπουργών εξωτερικών, τα κράτη - μέλη υιοθέτησαν το ψήφισμα № 10/11 και το ψήφισμα № 10/37 στις 14 Μαρτίου 2008 και στις 18 - 20 Μαΐου 2010 αντίστοιχα. Και τα δύο ψηφίσματα καταδίκασαν την φερόμενη επιθετικότητα της Αρμενίας και κάλεσαν για άμεση εφαρμογή των ψηφισμάτων των Ηνωμένων Εθνών.[79] Ως απάντηση, οι Αρμένιοι ηγέτες δήλωσαν ότι το Αζερμπαϊτζάν εκμεταλλεύεται το Ισλάμ για να επιστρατεύει μεγαλύτερη διεθνή υποστήριξη.[80]
Στις αρχές του 2008, οι εντάσεις μεταξύ της Αρμενίας, της Δημοκρατίας του Καραμπάχ και του Αζερμπαϊτζάν μεγάλωσαν. Στο διπλωματικό πεδίο, ο πρόεδρος Ιλχάμ Αλίγιεφ, άλλη μια φορά επανέλαβε τις δηλώσεις ότι το Αζερμπαϊτζάν θα καταφύγει στην δράση, εάν χρειαστεί, για να επανακτήσει τα εδάφη:[81] ταυτόχρονα, τα περιστατικά ανταλλαγής πυροβολισμών κατά μήκος της γραμμής επαφής αυξήθηκαν. Η πιο γνωστή παραβίαση της κατάπαυσης πυρός συνέβη στις 5 Μαρτίου του 2008, όταν δεκαέξι στρατιώτες σκοτώθηκαν. Και οι δύο πλευρές εκτόξευσαν αλληλοκατηγορίες για το ποιος ξεκίνησε τη μάχη.[82] Επιπλέον, η χρήση πυροβολικού στις πρόσφατες αψιμαχίες υποδηλώνει μια σημαντική παρέκκλιση από προηγούμενες συγκρούσεις, τα οποία συνήθως περιελάμβαναν μόνο ελεύθερους σκοπευτές ή πολυβόλα.[83] Θανατηφόρες αψιμαχίες έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 2010.
Το 2008, το περιοδικό "Moscow Defense Brief" αποφάνθηκε ότι εξαιτίας της ραγδαίας αύξησης των αζέρικων αμυντικών δαπανών -οι οποίες οδηγούν στον ισχυρό επανεξοπλισμό των αζέρικων ενόπλων δυνάμεων- η στρατιωτική ισορροπία έχει αλλάξει υπέρ του Αζερμπαϊτζάν: "...Η γενική τάση είναι ξεκάθαρα υπέρ του Αζερμπαϊτζάν και φαίνεται ότι η Αρμενία δεν θα μπορεί να διατηρήσει το μπρα-ντε-φέρ με την πετρελαιοπαραγωγό χώρα του Αζερμπαϊτζάν. Και αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε αποσταθεροποίηση της παγωμένης διαμάχης ανάμεσα στα δύο κράτη", ανέφερε το περιοδικό. Άλλοι αναλυτές προχωράνε σε περισσότερο προσεκτικές παρατηρήσεις, σημειώνοντας ότι η διοίκηση και οι στρατιωτικές ελλείψεις είναι προδήλως αντιληπτές στον αζέρικο στρατό και ότι ο στρατός του Ναγκόρνο - Καραμπάχ διατηρεί "μια συνεχή κατάσταση ετοιμότητας".[84]
Τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 2014 οι εντάσεις αυξήθηκαν στη διαφιλονικούμενη ζώνη. Οι παραβιάσεις της παύσης πυρός έχουν αισθητά ενταθεί στο Ναγκόρνο Καραμπάχ και στις συνοριακές γραμμές της Αρμενίας ενώ ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίγιεφ έχει απειλήσει την Αρμενία με πόλεμο, αποκαλώντας τους Αρμένιους ως "βάρβαρους και βάνδαλους".[85][86][87][88]
Μία νέα στρατιωτική εμπλοκή μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων πλευρών, ωστόσο, ξέσπασε στα τέλη Σεπτεμβρίου του 2020.[89][90][91][92][93]
Παραπομπές
HRW 1994, σελ. 129.
Ordway, John (30 Ιουλίου 2004). «Party Primer: Top Armenian Political Parties». WikiLeaks. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Δεκεμβρίου 2015. "Members of the ARF fought actively in the Karabakh conflict and the party had its own military units. Later, when Karabakh and Armenia formed regular armies, some of the Dashnak units merged with the armies, others were disarmed."
Rieff, David (1997). «Case Study in Ethnic Strife». Council on Foreign Relations. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Ιουνίου 2016. Ανακτήθηκε στις 20 Απριλίου 2017. "The Dashnaks, of course, are the ones who did the heavy lifting on the ground. Their men, including a substantial number of volunteers from the diaspora, did a great deal of the fighting and dying before the cease-fire."
Benson, Brett V. (2012). Constructing International Security: Alliances, Deterrence, and Moral Hazard. Cambridge: Cambridge University Press. σελ. 67. ISBN 9781107027244. "Russia was widely viewed as supporting the Armenian position. Much of this perception stemmed from the fact that Russia transferred military support to Armenia during the Nagorno-Karabakh War."
Strategic impact. Bucharest: Romanian National Defence University "Carol I" Centre for Defence and Security Strategic Studies. 2010, σελ. 35. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-09-21. Ανακτήθηκε στις 2017-04-20. «Greece supported Armenia both by delivering military and economic assistance and diplomatic representation by promoting the Armenia's interests in the EU and NATO.».
Hoge, James F. (2010). The Clash of Civilizations: The Debate. Council on Foreign Relations. σελ. 17. ISBN 9780876094365. "In the last years of its existence, the Soviet government supported Azerbaijan because its government was dominated by former communists."
Eastern Europe, Russia and Central Asia. London: Europa Publications. 2002. σελ. 77. ISBN 9781857431377. "Soviet security forces supported Azerbaijan's efforts to reimpose control over Nagornyi Karabakh and Armenian villages outside the enclave."
Truscott, Peter (1997). Russia First: Breaking with the West. London: Tauris Publ. σελ. 74. ISBN 9781860641992. "Initially, the Soviet regime in the Kremlin appears to have supported Azerbaijan in its attempt to maintain the territorial integrity of the borders established by Stalin in 1921."
Taarnby 2008, σελ. 6.
Griffin, Nicholas (2004). Caucasus: A Journey to the Land Between Christianity and IslamΑπαιτείται δωρεάν εγγραφή. Chicago: University of Chicago Press. σελίδες 185–186. ISBN 0-226-30859-6.
Brzezinski, Zbigniew· Sullivan, Paige, επιμ. (1997). Russia and the Commonwealth of Independent States: Documents, Data, and Analysis. Washington, D.C.: M. E. Sharpe. σελ. 616. ISBN 9781563246371. "It is also revealed that a new force of 200 armed members of the Grey Wolves organization has been dispatched from Turkey in preparation for a new Azeri offensive and to train units of the Azeri army."
Cornell, Svante E. (1998). «Turkey and the Conflict in Nagorno Karabakh: A Delicate Balance». Middle Eastern Studies 34 (1). «The only country that constantly expressed its support for Azerbaijan is Turkey.».
Osipova, Yelena· Bilgin, Fevzi (2013). Revisiting Armenian-Turkish Reconciliation (PDF). Washington, D.C.: Rethink Institute. σελ. 3. ISBN 978-1-938300-09-7. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 24 Σεπτεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 20 Απριλίου 2017. "As the war over Nagorno Karabakh unfolded, and as Turkey sided with Azerbaijan ..."
Balayev, Bahruz (2013). The Right to Self-Determination in the South Caucasus: Nagorno Karabakh in Context. Lexington Books. σελ. 70. ISBN 9780739178287. "Turkey took the Azerbaijani position, showing special activity. It rendered active military help to Azerbaijan. In the Azerbaijani army there were Turkish officers-instructors and a group of the Azerbaijani men started training in Turkey."
de Waal 2003, σελ. 200: "Yet it is not entirely clear how this support for the Armenians was translated on to the battlefield; to complicate things further, the Russians also gave some assistance to Azerbaijan."
Azadian, Edmond Y. (1999). History on the Move: Views, Interviews and Essays on Armenian Issues. Wayne State University Press. σελ. 173. ISBN 9780814329160. "But as subsequent events evolved it became all too apparent that Ukraine has steadfastly stood behind Azerbaijan in the Nagorno-Karabagh conflict all along. ...it was reported from Stepanakert that Ukraine had shipped 40 tanks to Azerbaijan. Later that number was raised to 59. Ukraine had also supplied Azerbaijan with Mig-21 attack places."
Murinson, Alexander (Οκτώβριος 2014). «The Ties Between Israel and Azerbaijan» (PDF). Mideast Security and Policy Studies No. 110. Begin–Sadat Center for Strategic Studies. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 3 Νοεμβρίου 2014. "Israel supported the Azeri side in this conflict by supplying Stinger missiles to Azerbaijani troops during the war."
Dekmejian, Richard Hrair· Simonian, Hovann H. (2003). Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region. σελ. 125. ISBN 9781860649226. "In addition to commercial links, Israel has given strong backing to Azerbaijan in its conflict with Armenia over Nagorno-Karabakh, which reportedly has included military assistance."
Demoyan, Hayk (2006). «Turkey and the Karabakh Conflict: Summary». Турция и Карабахский конфликт в конце XX – начале XXI веков. Историко-сравнительный анализ [Turkey and the Karabakh Conflict in the 1990s: a Comparative Historical Analysis] (PDF) (στα Ρωσικά και Αγγλικά). Yerevan. σελ. 226. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 21 Σεπτεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 20 Απριλίου 2017. "Turkey continued to provide military as well as economic aid to Azerbaijan. As further proof, the Turkish army and intelligence services launched undercover operations to supply Azerbaijan with arms and military personnel. According to Turkish sources, over 350 high-ranking officers and thousands of volunteers from Turkey participated in the warfare on the Azerbaijani side."
Charalampidis 2013, σελ. 6: "Different independent sources – expert, intelligence and official – estimated that the number of Afghan fighters during the period of 1993–1994 fluctuated between 1500–3000."
Taarnby 2008, σελ. 7: "Estimates fluctuated wildly concerning how many Mujahedin actually entered Azerbaijan between 1993 and 1994. Numbers range from 1,000 to as high as 3,000."
Charalampidis 2013, σελ. 3.
Arsen Melik-Shahnazarov. «Нагорный Карабах: факты против лжи» (στα Ρωσικά).
de Waal 2003, σελ. 285.
Quoted in Bertsch, Gary (1999). Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. London: Routledge. σελ. 297. ISBN 0-415-92273-9.
«Winds of Change in Nagorno Karabakh». Euronews. 28 Νοεμβρίου 2009. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Δεκεμβρίου 2011.
Ohanyan, Karine; Zarema Velikhanova (2004-05-12). «Investigation: Karabakh: Missing in Action – Alive or Dead?». Institute for War and Peace Reporting. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2010-11-03.
Rieff, David (Ιούνιος 1997). «Without Rules or Pity». Foreign Affairs (Council on Foreign Relations) 76 (2). Ανακτήθηκε στις 13 Φεβρουαρίου 2007.
Lieberman, Benjamin (2006). Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe. Chicago: Ivan R. Dee. σελίδες 284–292. ISBN 1-56663-646-9.
Croissant, Michael P. (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and ImplicationsΑπαιτείται δωρεάν εγγραφή. London: Praeger. ISBN 0-275-96241-5.
Τέσσερα ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών που ψηφίστηκαν το 1993 ζήτησαν την απομάκρυνση των αρμενικών δυνάμεων από τις περιοχές που βρίσκονταν εκτός των συνόρων της πρώην Αυτόνομης Περιφέρειας του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
The Central Intelligence Agency. «The CIA World Factbook: Transnational Issues in Country Profile of Azerbaijan». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Ιουνίου 2009. Ανακτήθηκε στις 14 Φεβρουαρίου 2007. Η Κυβέρνηση της Αρμενίας αρνείται οποιαδήποτε στρατιωτική επέμβαση.
De Waal, Thomas (2003). Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. ISBN 0-8147-1945-7.
Karagiannis, Emmanuel (2002). Energy and Security in the Caucasus. London: RoutledgeCurzon. σελίδες 36, 40. ISBN 0-7007-1481-2.
Mutafian, Claude (1994). "Karabagh in the Twentieth Century" in The Caucasian Knot: The History and Geo-Politics of Nagorno-Karabagh. London: Zed Books, p. 136.
de Waal 2003, σελ. 130.
Bradshaw, Michael J· George W. White (2004). Contemporary World Regional Geography: Global Connections, Local Voices. New York: Mcgraw-Hill. σελ. 164. ISBN 0-07-254975-0.
A. N. Yamskov (Οκτώβριος 1991). «Ethnic Conflict in the Transcausasus: The Case of Nagorno-Karabakh». Theory and Society 20 (5 (Special Issue on Ethnic Conflict in the Soviet Union)): 659.
Christoph Zürcher, The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus (New York: New York University Press, 2007), pp 153-154
Weisbrode, Kenneth (2001). Central Eurasia – Prize or Quicksand?: Contending Views of Instability in Karabakh, Ferghana and Afghanistan. Oxford: Oxford University Press. σελ. 27. ISBN 0-19-851070-5.
Libaridian, Gerard (1988). The Karabagh file: documents and facts on the region of Mountainous Karabagh, 1918-1988. New York: Zoryan Institute for Contemporary Armenian Research & Documentation. σελ. 150. ISBN 0-916431-26-6.
Nadein-Raevski, V. "The Azerbaijani Armenian Conflict" in Ethnicity and Conflict in a Post-Communist World. Rupesinghe, K., King, P., Vorkunova, O. (eds.) New York: St. Martin's Press, 1992, p. 118.
Christoph Zürcher, The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus (New York: New York University Press, 2007), pp. 154
Gilbert, Martin (2001). A History of the Twentieth Century: The Concise Edition of the Acclaimed World History. New York: Harper Collins. σελ. 594. ISBN 0-06-050594-X.
de Waal 2003, σελ. 10.
de Waal 2003, σελ. 289.
Brown, Archie (1996). The Gorbachev FactorΑπαιτείται δωρεάν εγγραφή. Oxford: Oxford University Press. σελ. 262. ISBN 0-19-288052-7.
«Кто на стыке интересов? США, Россия и новая реальность на границе с Ираном» [Who is at the turn of interests? US, Russia and new reality on the border with Iran] (στα Ρωσικά). Regnum news agency. 4 Απριλίου 2006. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Νοεμβρίου 2012.
Lobell, Steven E.· Philip Mauceri (2004). Ethnic Conflict and International Politics: Explaining Diffusion and Escalation. New York: Palgrave MacMillan. σελ. 58. ISBN 1-4039-6356-8.
de Waal 2003, σελ. 23.
Svante E. Cornell (2001). Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. London: Routledge. ISBN 0-7007-1162-7.
Rost, Yuri (1990). The Armenian Tragedy: An Eye-Witness Account of Human Conflict and Natural Disaster in Armenia and AzerbaijanΑπαιτείται δωρεάν εγγραφή. New York: St. Martin's Press. σελ. 17. ISBN 0-312-04611-1.
Kaufman, Stuart (2001). Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. New York: Cornell Studies in Security Affairs. σελίδες 49–66. ISBN 0-8014-8736-6.
de Waal 2003, σελ. 30.
Είναι αποδεκτό ότι πολύ λίγα είναι γνωστά σχετικά με τέτοιου είδους περιστατικά επειδή αυτά, φημολογείται, ότι αποκρύβησαν από τις αρχές: βλέπε De Waal, Black Garden, pp. 18–19.
«Chronology of the conflict» (στα Ρωσικά). Memorial. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Μαρτίου 2012.
(Ρωσικά) Kulish, O. and Melikov, D. Socialist Industry. 27 March 1988. Retrieved 30 March 2008.
David Remnick (1989-09-06). «Hate Runs High in Soviet Union's Most Explosive Ethnic Feud». The Washington Post.
See Samvel Shahmuratian, επιμ. (1990). The Sumgait Tragedy: Pogroms Against Armenians in Soviet Azerbaijan. New York: Zoryan Institute. ISBN 0-89241-490-1.
Donald E. Miller· Lorna Touryan Miller (2003). Armenia: Portraits of Survival and Hope. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-23492-8.
Hovannisian, Richard G. (1971). The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919, Vol. I. Berkeley: University of California Press. σελ. 91. ISBN 0-520-01984-9.
Melkonian, Markar (2005). My Brother's Road, An American's Fateful Journey to Armenia. New York: I.B. Tauris. ISBN 1-85043-635-5.
Chorbajian, Levon (2001). The Making of Nagorno-Karabagh: From Secession to Republic. New York: Palgrave MacMillan. σελίδες 1, 16 213. ISBN 0-333-77340-3.
Svante E. Cornell. «The Nagorno-Karabakh Conflict» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 31 Μαΐου 2011.." Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999.
«Letter dated December 23, 2009 from the Permanent Representative of Azerbaijan to the United Nations addressed to the Secretary-General» (PDF). United Nations. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 6 Ιουνίου 2011. Ανακτήθηκε στις 4 Δεκεμβρίου 2010.
«Pogroms in Armenia: Opinions, Conjecture and Facts» (στα Ρωσικά). Interview with Head of the Armenian Committee for National Security Husik Harutyunyan. Ekspress-Khronika. 16 Απριλίου 1991. Ανακτήθηκε στις 1 Αυγούστου 2008.
Hofheinz, Paul (1988-12-05). «Nationalities People Power, Soviet Style». Time. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-01-24. Ανακτήθηκε στις 2006-05-02.
Hofheinz, Paul (23 Οκτώβριος 1989). «On the Edge of Civil War». Time. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2005-03-17. Ανακτήθηκε στις 2006-03-13.
de Waal 2003, σελ. 62.
A Conditional Coexistence:Yezidi in Armenia
Altstadt, Audrey L. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. Stanford: Hoover Institution Press, 1992, p. 215.
Smolowe, Jill (1990-01-29). «The Killing Zone». TIME Magazine. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2005-09-09. Ανακτήθηκε στις 2006-02-25.
Abu-Hamad, Aziz, et al. Playing the "Communal Card": Communal Violence and Human Rights Αρχειοθετήθηκε 2012-10-11 στο Wayback Machine. Human Rights Watch.
Cullen, Robert. "A Reporter at Large, Roots." The New Yorker. 15 April 1991.
(στα ru)Vlasts. 1990-08-20. http://www.kommersant.ru/doc-rss.aspx?DocsID=266481.
«Резолюция ПАСЕ по Карабаху: что дальше?» [The PACE Resolution on Karabakh: What Next?] (στα Ρωσικά). BBC Russian. 5 Φεβρουαρίου 2005.
«Resolution 1416 (2005)». Parliamentary Assembly of the Council of Europe (PACE). 25 Ιανουαρίου 2005. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 28 Νοεμβρίου 2010.
Azimov, Araz (25 Μαρτίου 2008). «Azerbaijan Criticizes France, Russia, U.S Over Karabakh Resolution». RFE/RL.
«Resolutionresolutions on political affairs adopted by the eleventh session of the islamic summit conference» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 17 Ιουλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 13 Δεκεμβρίου 2010.
«Organization of the Islamic Conference Again Condemns Armenia». Asbarez. 27 Σεπτεμβρίου 2010. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Οκτωβρίου 2010.
Yevgrashina, Lada (4 Μαρτίου 2008). «Azerbaijan may use force in Karabakh after Kosovo». Reuters. Ανακτήθηκε στις 10 Μαρτίου 2008.
Lada Yevgrashina· Hasmik Mkrtchyan (5 Μαρτίου 2008). «Azeris, Armenians spar after major Karabakh clash». Reuters. Ανακτήθηκε στις 10 Μαρτίου 2008.
«4 killed in Nagorno-Karabakh region in skirmishes between Azerbaijanis, ethnic Armenians». International Herald Tribune. 10 Μαρτίου 2008. Ανακτήθηκε στις 10 Μαρτίου 2008.
Richard Giragosian (Μάιος 2009). «Armenia and Karabakh: One Nation, Two States». Armenian General Benevolent Union (AGBU Magazine) 19 (1): 12–13.
«President of Azerbaijan fires provocative tweets during conflict». stream.aljazeera.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Αυγούστου 2014. Ανακτήθηκε στις 19 Μαΐου 2017.
«Adam Schiff on Twitter». Twitter.
«President of Azerbaijan declares ‘state of war’ with Armenia on Twitter». The Independent.
«Members of Congress Condemn Azerbaijani Aggression». Asbarez.com.
«Armenia and Azerbaijan are clashing over Nagorno-Karabakh». Ανακτήθηκε στις 1 Οκτωβρίου 2020.
«Στα πρόθυρα πολέμου Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν για το Ναγκόρνο Καραμπάχ». Ανακτήθηκε στις 1 Οκτωβρίου 2020.
«Ναγκόρνο Καραμπάχ: Κίνδυνος γενίκευσης των εχθροπραξιών». Ανακτήθηκε στις 1 Οκτωβρίου 2020.
«Both sides defy Nagorno-Karabakh». Ανακτήθηκε στις 1 Οκτωβρίου 2020.
«Deadly fighting spills on fifth day». Ανακτήθηκε στις 1 Οκτωβρίου 2020.
Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
