.
Η Χρυσή Ορδή (μογγ. Алтан Орд, ρωσ. Золотая Орда) είναι ένας περιληπτικός ιστορικός όρος, ο οποίος περιγράφει τα μογγολικά και τουρκικά φύλα που εισέβαλαν μέσω του Καυκάσου στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη κατά τις πρώτες δεκαετίες του 13ου αιώνα (Μογγολική Εισβολή), καταλύοντας τη Βουλγαρία του Βόλγα και το Κράτος των Ρως. Χρησιμοποιείται επίσης για το βασίλειο (χανάτο) που συγκροτήθηκε από αυτά τα φύλα μετά την ολοκλήρωση της εισβολής, καταλαμβάνοντας στη μέγιστη ακμή του μια τεράστια επικράτεια, από τα Καρπάθια Όρη (Δ) έως την περιοχή των Αλτάι (Α), σε εδάφη που σήμερα ανήκουν στις παρακάτω χώρες:
ολόκληρη τη Μολδαβία και τη νότια Ουκρανία,
το ευρωπαϊκό τμήμα της Ρωσίας εκτός από τη Φεουδαλική Δημοκρατία του Νόβγκοροντ,
το μεγαλύτερο κομμάτι του Καζακστάν και ένα μικρό του Ουζμπεκιστάν,
τη δυτική Σιβηρία, χωρίς όμως να φθάσει στον Αρκτικό Ωκεανό.
Η ονομασία Χρυσή Ορδή επινοήθηκε κατά τη σύγχρονη εποχή (όπως π.χ. ο όρος Βυζαντινή Αυτοκρατορία) - η πρώτη γραπτή αναφορά σε αυτήν γίνεται μόλις το 17ο αιώνα. Οι ίδιοι οι κάτοικοί του φαίνεται πως αποκαλούσαν το κράτος τους Ουλούς Τζότσι (Γη του Τζότσι, γιου του Τζένγκις Χαν) ή Χανάτο Κιπτσάκ (από ένα αρχαίο τουρκικό φύλο που κατοικούσε στην περιοχή). Είναι επίσης περιληπτικός όρος, αφού δεν περιγράφει ένα συγκεκριμένο έθνος, αλλά μία πανσπερμία νομαδικών φύλων με κοινή μογγολική και τουρκική καταγωγή που τέθηκαν υπό κοινή ηγεσία. Το μείγμα αυτό αναφέρεται συχνά και ως Τάταροι, από την αρχαία μογγολική φυλή Τατά. Αυτή η ονομασία έχει επιβιώσει στους αιώνες, χαρακτηρίζοντας τους μογγολικής-τουρκικής καταγωγής κατοίκους της περιοχής του Βόλγα.
Πίνακας περιεχομένων
1 Η Μογγολική Εισβολή
2 Ιστορική διαδρομή του χανάτου
2.1 Η αυτονόμηση της Μόσχας (1380 - 1480)
2.2 Η αποσύνθεση στο νότο (μέσα 14ου - μέσα 15ου αιώνα)
3 Διάδοχα κράτη
4 Βιβλιογραφία
5 Πηγές
Η Μογγολική Εισβολή
(1227 - 1242)
Σύμφωνα με την εντολή του Τζένγκις Χαν, μετά το θάνατό του η διοίκηση των δυτικών κτήσεων της Μογγολικής Αυτοκρατορίας (το σημερινό Καζακστάν) θα πέρναγε στο γιο του Τζότσι. Όταν όμως πέθανε ο Τζέγκις Χαν (1227), ο Τζότσι ήταν επίσης νεκρός, με αποτέλεσμα η επικράτειά του να μοιρασθεί σε δύο μέρη και η ηγεσία τους να ανατεθεί στα παιδιά του: τον Ορντά (Λευκή Ορδή, δυτικά) και τον Μπατού (Μπλε Ορδή, ανατολικά).
Ο Μπατού αποδείχθηκε σύντομα καλύτερος ηγέτης από τον Ορντά. Σε μία δεκαετία έθεσε υπό τον έλεγχό του και τη Λευκή Ορδή του αδελφού του, ενώ παράλληλα ενσωμάτωσε τα συγγενικά τουρκικά φύλα του Καυκάσου και της βόρειας Μαύρης Θάλασσας και τους Βουλγάρους του Βόλγα. Στη συνέχεια ο νέος ενωμένος στρατός κατέλυσε διάφορα νότια και κεντρικά πριγκιπάτα των Ρως, ισοπεδώνοντας τις σημαντικότερες πόλεις: Ριαζάν, Κολόμνα, Μόσχα, Βλαντίμιρ, Ροστόβ, Ούγκλιτς, Γιάροσλαβλ, Κοστρομά, Κάσιν, Σκνιάτινο, Γκοροντέτς, Γκαλίτς, Περεσλάβλ-Ζαλέσκι, Γιούριεβ-Πόλσκι, Ντμίτροβ, Βολοκολάμσκ, Τβερ, Τορζόκ, Κοζέλσκ. Μόνο δύο περιοχές στα βορειοδυτικά κατάφεραν να γλιτώσουν και να ακολουθήσουν αυτόνομη πορεία, το Νόβγκοροντ και το Πσκοβ.
Αφού κατέκτησε όλα σχεδόν τα ανατολικά σλαβικά εδάφη, ο Μπατού έστρεψε το βλέμμα του στην πιο πλούσια Κεντρική Ευρώπη. Με μία επιχείρηση - αστραπή το 1241 πέρασε σαν λαίλαπα την Ουγγαρία και έφθασε στις πύλες της Βιέννης, αλλά η πολιορκία της πόλης έληξε άδοξα, διότι πέθανε ο Μέγας Χαν Ογκεντέι (ή Οκτάι) και ο Μπατού έσπευσε στην Κίνα, επιζητώντας ρόλο στη διαδικασία διαδοχής. Έκτοτε η Μπλε Ορδή αποτραβήχθηκε ανατολικά των Καρπαθίων και δεν ξαναδοκίμασε να περάσει δυτικότερα. Τον επόμενο χρόνο (1242), αφού απέτυχε να γίνει ο νέος Μέγας Χαν, ο Μπατού ίδρυσε την πόλη Σαράι (στα εδάφη του σημερινού Άστραχαν - Κάτω Βόλγα) ως πρωτεύουσά του, σηματοδοτώντας την πρόθεσή του για αυτονόμηση.
Ιστορική διαδρομή του χανάτου
(τέλη 13ου - μέσα 15ου αι.)
Ρωσία:
Ιστορία ανά περιόδους
Κράτος των Ρως
Μογγολική κατοχή
Ύστερος Μεσαίωνας
Νόβγκοροντ
Βλαντίμιρ-Σούζνταλ
Μοσχοβία
Πολιτική ενοποίηση
Βασίλειο της Ρωσίας
Μεγάλος Βόρειος Πόλεμος
Ρωσική Αυτοκρατορία
Γαλλική εισβολή στη Ρωσία
Οκτωβριανή Επανάσταση
Σοβιετική εποχή
Ε.Σ.Σ.Δ.
Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος
Κατάκτηση του διαστήματος
Μετασοβιετική περίοδος
Ρωσική Ομοσπονδία
Ιβάν ο Τρομερός • Μέγας Πέτρος
Αικατερίνη η Μεγάλη • Βλαντίμιρ Λένιν
Γιούρι Γκαγκάριν • Βλαντίμιρ Πούτιν
Μετά την ίδρυση του Σαράι η Χρυσή Ορδή παρέμεινε τύποις τμήμα της Μογγολικής Αυτοκρατορίας έως τη διάσπασή της το 1294, όταν έγινε και επίσημα ανεξάρτητο Χανάτο.
Σε επίπεδο εθνικής σύνθεσης κυρίαρχο στοιχείο ήταν το τουρκικό - εξάλλου οι συγκεκριμένες περιοχές κατοικούνταν από διάφορα τουρκικά φύλα και πριν την έλευση των εισβολέων. Σταδιακά οι τούρκοι επικράτησαν πολιτισμικά έναντι των νομάδων μογγόλων, σε βαθμό που οι ιστορικοί μιλούν για εκτουρκισμό του χανάτου. Οι μογγόλοι όμως κράτησαν την ηγεσία: αρχηγός του κράτους ήταν ο Χαν, που εκλεγόταν από τη Χρυσή Συνέλευση (Χουρουλτάι, το συμβούλιο των φυλάρχων) και κυβερνούσε το κράτος με τη βοήθεια των Υπουργών (Βιζιέρ από τα περσικά) και των τοπικών Διοικητών (Μπασκάκ).
Οι μη μογγολικοί λαοί που ζούσαν στα ευρωπαϊκά σύνορα (σλάβοι, αρμένιοι, γεωργιανοί και έλληνες της Κριμαίας) έχαιραν σχετικής αυτονομίας, αρκεί να πλήρωναν το φόρο υποτέλειας και να ζητούσαν την έγκριση του Σαράι όταν άλλαζαν ηγεσία. Σημαντικό ρόλο στην αυξημένη αυτονομία των σλαβικών περιοχών έπαιξε η ευέλικτη πολιτική του Αλέξανδρου Νιέφσκι, δούκα του Νόβγκοροντ. Υπήρξαν μάλιστα περιπτώσεις που ο Χαν ανέθετε στους ίδιους τους υποτελείς τον έλεγχο των κατεχόμενων περιοχών και τη συλλογή των φόρων.
Θρησκευτικά οι μογγόλοι της Χρυσής Ορδής ήταν ανιμιστές και ανεκτικοί προς τις θρησκείες των υποτελών τους, οι οποίοι μάλιστα προσπάθησαν να τους προσηλυτίσουν (οι ρώσοι στο χριστιανισμό και οι τούρκοι στο Ισλάμ). Τελικά κατά τη βασιλεία του Ουζμπέγκ Χαν (1312 - 1341), προϊόντος του εκτουρκισμού στον οποίο έγινε αναφορά παραπάνω, υιοθετήθηκε ως επίσημη θρησκεία του κράτους ο ισλαμισμός. Την εποχή εκείνη η Χρυσή Ορδή έφθασε στη μέγιστη ακμή της, διαθέτοντας στρατό που έφθανε τους 300.000 άνδρες.
Η αυτονόμηση της Μόσχας (1380 - 1480)
Η πρόοδος της Χρυσής Ορδής ανακόπηκε από το Μαύρο Θάνατο, μία πανδημία πανώλης που εξαπλώθηκε ταχύτατα από την Ασία στην Ευρώπη στα μέσα του 14ου αιώνα, σκοτώνοντας συνολικά 75.000.000 ανθρώπους σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο. Πάνω-κάτω την ίδια περίοδο η Λιθουανία αποπειράθηκε να επεκταθεί στην κεντρική Ρωσία, εις βάρος του χανάτου. Αδύναμο να ελέγξει την κατάσταση με τις δικές του δυνάμεις, το Σαράι έδωσε μεγαλύτερες ελευθερίες στους υποτελείς Μοσχοβίτες και τους επέτρεψε να ενσωματώσουν μία σειρά "επίφοβων" εδαφών στα βόρεια και δυτικά τις επόμενες δεκαετίες, πριν προλάβουν οι λιθουανοί.
Η γιγάντωση της Μοσχοβίας τόνωσε το σλαβικό πατριωτισμό και ταυτόχρονα δημιούργησε τους υλικούς όρους για διεκδίκηση πλήρους ανεξαρτησίας. Το 1380 ο στρατός του πρίγκιπα Ντμίτρι Ντονσκόι νίκησε τη Χρυσή Ορδή στο Κουλίκοβο, κοντά στον ποταμό Ντον (κεντρική Ρωσία) - έκτοτε ο πρίγκιπας έμεινε στην ιστορία ως Ντονσκόι. Η νίκη στο Κουλίκοβο οδήγησε σε ακόμα μεγαλύτερη αυτονομία μέχρι την οριστική εκδίωξη της Χρυσής Ορδής εκατό χρόνια αργότερα (1480), σε μια εποχή που ήδη το χανάτο είχε κατακερματισθεί στο νότο. Η εκδίωξη έγινε χωρίς τελική μάχη, αφού μόλις τα ταταρικά στρατεύματα είδαν το πλήθος και τον εξοπλισμό των μοσχοβιτών (Μεγάλη παράταξη στον ποταμό Ούγκρα) του Ιβάν Γ', προτίμησαν να αποχωρήσουν ειρηνικά παρά να αποδεκατισθούν.
Η αποσύνθεση στο νότο (μέσα 14ου - μέσα 15ου αιώνα)
Η κατάσταση στον πυρήνα του κράτους, το νότο που περιελάμβανε κυρίως τους μογγόλους και τους τούρκους, δεν ήταν καλύτερη μετά το Μαύρο Θάνατο. Στις τελευταίες δεκαετίες του 14ου αι. αναβίωσε η διαμάχη ανάμεσα στη Λευκή και τη Μπλε Ορδή, που εκφράσθηκε με εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στο Μαμάι (ο μπλε στρατηγός που ηττήθηκε στο Κουλίκοβο) και τον Τοχταμίς (απόγονο του λευκού Ορντά). Ο Τοχταμίς μάλιστα πυρπόλησε τη Μόσχα σκοτώνοντας 24.000 ανθρώπους το 1382 σε μια επίδειξη δύναμης. Η διένεξη ανάμεσα στους δύο φυλάρχους αποδυνάμωσε τη στρατιωτική ισχύ και τη συνοχή του κράτους, κάνοντάς την εύκολο θύμα για τις ορέξεις ενός νέου ηγέτη που ανέτελλε στην Κεντρική Ασία: του Ταμερλάνου.
Ο Ταμερλάνος ήταν ένας τουρκομογγόλος πολέμαρχος που ονειρευόταν να ανασυστήσει την κραταιά Μογγολική Αυτοκρατορία του Τζένγκις Χαν με ορμητήριο τη Σαμαρκάνδη. Αρχικά παρενέβη στον εμφύλιο υποστηρίζοντας τον Τοχταμίς, μέχρι που ο τελευταίος έγινε Χαν και στράφηκε εναντίον της Σαμαρκάνδης μέσω του Αζερμπαϊτζάν (1385). Ακολούθησε δεκαετής πόλεμος από τον οποίο ο Ταμερλάνος βγήκε νικητής, λεηλατώντας τις δύο σπουδαιότερες πόλεις (Σαράι, Ξακιταρξάν) και βυθίζοντας τη Χρυσή Ορδή στο χάος πριν αποχωρήσει.
Λίγες δεκαετίες μετά, στα μέσα του 15ου αιώνα, η Χρυσή Ορδή διασπάσθηκε οριστικά σε διάφορα μικρότερα ταταρικά βασίλεια, τα οποία βραχυπρόθεσμα ακολούθησαν διαφορετική εξέλιξη αλλά τελικά είχαν την ίδια κατάληξη, την κατάκτησή τους από τους ρώσους.
Διάδοχα κράτη
Τα χανάτα που προέκυψαν από τη διάσπαση της Χρυσής Ορδής είναι τα ακόλουθα:
Η Μογγολική επέκταση κατά το 13ο αιώνα. Με κίτρινο χρώμα απεικονίζεται το Χανάτο της Χρυσής Ορδής κατά τη διάσπαση της Μογγολικής Αυτοκρατορίας το 1294.
Χανάτο της Σιβηρίας. Είχε αυτονομηθεί νωρίτερα υπό την ηγεσία του Σαϊμπάν, αδελφού του Μπατού. Εκτεινόταν στα εδάφη της Χαντιμανσίας και της Γιαμαλίας στα ανατολικά των Ουραλίων, φθάνοντας μέχρι τον Αρκτικό Ωκεανό. Έγινε τμήμα του Βασιλείου της Ρωσίας το 1582.
Χανάτο του Κασίμ. Δημιουργήθηκε το 1452 στα εδάφη της σημερινής Περιφέρειας Ριαζάν με την έγκριση της Μόσχας, στην οποία ήταν υποτελές μέχρι το 1681 που διαλύθηκε.
Χανάτο του Καζάν. Ανεξαρτητοποιήθηκε από το Σαράι το 1438. Εκτεινόταν στην περιοχή του Κάτω Βόλγα, είχε πρωτεύουσα το Καζάν και αποτελούταν κυρίως από εξισλαμισθέντες Βουλγάρους του Βόλγα. Γνώρισε σύντομη ακμή ως εμπορικό πέρασμα μέχρι το 1552 που κατακτήθηκε από τον Ιβάν τον Τρομερό.
Χανάτο του Ξακιταρξάν. Αποτελούμενο από τα εδάφη πέριξ του Ξακιταρξάν (το σημερινό Άστραχαν), στις εκβολές του Βόλγα στην Κασπία Θάλασσα, ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1460. Κατακτήθηκε από τον Ιβάν μαζί με το χανάτο του Καζάν, αλλά προσωρινά του παραχωρήθηκε αυτονομία. Οριστικά εντάχθηκε στη Ρωσία το 1556, όταν επιχείρησε να αποτινάξει το ρωσικό έλεγχο.
Καζακικό Χανάτο. Ιδρύθηκε το 1456 και επιβίωσε για σχεδόν τρεις αιώνες έως το 1731, όταν έγινε τμήμα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Θεωρείται προδρομική μορφή του σημερινού ανεξάρτητου Καζακστάν.
Ουζμπεκικό Χανάτο. Καταλάμβανε τα δυτικά εδάφη του σημερινού Ουζμπεκιστάν. Διαμοιράσθηκε λίγο αργότερα μεταξύ άλλων χανάτων που προήλθαν από τη διάσπαση της αυτοκρατορίας του Ταμερλάνου.
Χανάτο της Κριμαίας. Είναι το χανάτο που γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή ανάμεσα στα απομεινάρια της Χρυσής Ορδής. Ιδρύθηκε το 1441 στις βόρειες ακτές της Μαύρης Θάλασσας και συνεργάσθηκε στενά με τους Οθωμανούς που κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη το 1453. Ελέγχοντας το εμπόριο από και προς τη Μεσόγειο, οι τάταροι της Κριμαίας έγιναν στόχος της Ρωσίας και αποτέλεσαν για αιώνες αιτία των ρωσοτουρκικών πολέμων. Το χανάτο καταλύθηκε τελικά από την Αικατερίνη τη Μεγάλη το 1783.
Βιβλιογραφία
Bertold Spuler: Die Goldene Horde. Wiesbaden 1965
Rene Grousset: Die Steppenvölker. Essen 1975
Raschid ed Din (übers. von John Andrew Boyle): The successors of Genghis Khan. New York 1971
Klaus Lech: Das mongolische Weltreich: Al-Umaris Darstellung der mongolischen Reiche. Wiesbaden 1968
Michael Weiers (Hrsg.): Die Mongolen: Beiträge zu ihrer Geschichte. Darmstadt 1986
Emanuel Sarkisyanz: Die orientalischen Völker Russlands vor 1917. München 1961
G. A. Fedorow-Dawydow: Die Goldene Horde und ihre Vorgänger. Leipzig 1972
Tilman Nagel: Timur der Eroberer und die islamische Welt des späten Mittelalters. München 1993
Henry Hoyle Howorth: History of the Mongols from the 9th to the 19th Century. Part 2. The So-Called Tartars of Russia and Central Asia London 1880.
Fahreddin Rizaeddin: Altın Ordu ve Kazan Hanları. İstanbul 2003
A.Y. Yakubovski: Altın Ordu ve İntihatı. İstanbul 1955
Πηγές
Η συγγραφή του άρθρου βασίσθηκε κατά πολύ στην αγγλόφωνη και ρωσόφωνη wikipedia.
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
