.

Γουατεμάλα

Το Βολκάν ντε Φουέγο (ισπανικά: Volcan de Fuego, Ηφαίστειο της Φωτιάς) είναι ενεργό στρωματοηφαίστειο στη Γουατεμάλα. Βρίσκεται 40 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της πρωτεύουσας, κοντά στη πόλη Αντίγουα. Έχει ύψος 3.763 μέτρα, δηλαδή είναι από τα ψηλότερα ενεργά ηφαίστεια της Γουατεμάλας. Έχουν καταγραφεί περισσότερες από 60 εκρήξεις τα τελευταία 500 χρόνια και είναι το πιο ενεργό ηφαιστείο της Κεντρικής Αμερικής. Είναι μέρος μιας ομάδας ηφαιστείων που περιλαμβάνει τα Ακατενάνγο, Πακάγια και Βολκάν ντε Άγουα.[1] Το Φουέγο και το Ακατενάνγκο θεωρούνται ότι αποτελούν ένα σύνθετο ηφαίστειο, στο οποίο περιλαμβάνεται επίσης η δεύτερη κορυφή του Ακατενάγκο, Γιεποκάπα (Yepocapa), και το Μεσέτα, μια παλιά ηφαιστειακή φλέβα του Φουέγο με το οποίο μοιράζονταν το ίδιο θάλαμο μάγματος.[2]
Γεωγραφία - γεωλογία
Το ηφαιστειακό σύμπλεγμα του Φουέγο-Ακατενάγκο

Το ηφαίστειο Φουέγο αποτελεί μέρος του ηφαιστειακού τόξου της Κεντρικής Αμερικής, μιας αλυσίδας από ηφαίστεια που εκτείνεται από τα βορειοδυτικά προς τα νοτιοανατολικά κατά μήκος της ακτής του Ειρηνικού της Κεντρικής Αμερικής, που σχηματίζεται από την τεκτονική καταβύθιση της τεκτονικής πλάκας Κόκος κάτω από την πλάκα της Καραϊβικής. Η πλάκα Κόκος λιώνει και το λιωμένο υλικό κινείται προς της επιφάνεια και δημιουργεί ένα τόξο ηφαιστείων πίσω από τη περιοχή σύγκρουσης των δύο πλακών. Με ύψος 3.763 μέτρα, το Φουέγο εξέχει σχεδόν 2 χιλιόμετρα πάνω από τα υψίπεδα της Γουατεμάλας, την κεντρική περιοχή της Γουατεμάλας. Το Φουέγο βρίσκεται δυτικά μίας αρκετά μεγάλης ηφαιστειακής καλδέρας που σχηματίστηκε στο Πλειστόκαινο και περιέχει τη Λάγο ντε Αματιτλάν.[3]

Το Φουέγο μαζί με το Ακατενάνγκο αποτελούν ένα σύνθετο ηφαιστειακό οικοδόμημα με υψηλότερη κορυφή το Ακατεκάνγκο (ύψος 3.980 μέτρα). Το ηφαιστειακό οικοδόμημα περιλαμβάνει 5 γνωστές ηφαιστειακές φλέβες με κατεύθυνση από βορρά προς νότο, το αρχαίο Ακατενάνγκο, το Γιεποκάλπα (η δεύτερη κορυφή του Ακατενάνγκο), το Ακατενάνγκο, το Μεσέτα και το Φουέγο.[3] Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στο σύνθετο οικοδόμημα Φουέγο-Ακατενάνγκο ξεκίνησε πριν 230.000 χρόνια και ισχυρές εκρήξεις έχουν συμβεί και στα δύο ηφαίστεια.[4] Η ηφαιστειακή δραστηριότητα κινείται νότια, με αποτέλεσμα την αδρανοποίηση των βορειότερων φλεβών. Παρόλα αυτά, οι διαφορετικές φλέβες έχουν υπάρξει ενεργές ταυτόχρονα. Για παράδειγμα, το Ακατενάνγκο έχει εκραγεί δύο φορές στον 20ό αιώνα, οι οποίες είναι οι μόνες καταγεγραμένες εκρήξεις του ηφαιστείου. Αντίθετα, το Φουέγο, η νοτιότερη φλέβα, είναι πιο ενεργό, με περισσότερες από 60 καταγεγραμμένες εκρήξεις.[3]

Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι το ηφαιστειακό σύμπλεγμα άρχισε να σχηματίζεται πριν 84.000 χρόνια περίπου. Η χρονολογία των 84.000 ετών σηματοδοτείται από ένα στρώμα ηφαιστειακής στάχτης που προέρχεται από έκρηξη της καλδέρας της λίμνης Ατιτλάν.[4] Σε αυτό το διάστημα των 84.000 ετών έχει βρεθεί ότι συνέβησαν δύο μεγάλες ηφαιστειακές κατολισθήσεις. Η πρώτη ήτα ν η κατάρρευση του αρχαίου Ακατενάνγκο πριν περίπου 43.000 χρόνια και η δεύτερη αυτή του Μεσέτα πριν 8.500 χρόνια περίπου. Στο Μεσέτα η ηφαιστειακή δραστηριότητα ξεκίνησε μαζί με αυτή του υπόλοιπου ηφαιστειακού συμπλέγματος και οδήγησε σε ροές λάβας, αλλά ούτε πυροκλαστικές ροές ούτε τέφρα έχει συσχετιστεί με αυτό. Η κατάρρευση του ηφαιστειακού οικοδομήματος του Μεσέτα πριν 8.500 χρόνια είχε ως αποτέλεσμα συντρίμμια από τη κατολίσθηση να βρεθούν μέχρι το παράκτιο πεδίο του Ειρηνικού και καλύπτουν 300 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Ο συνολικός όγκος των ηφαιστειακών αναβλημάτων υπολογίζεται σε 9 κυβικά χιλιόμετρα. Από τότε δεν έχει παρατηρηθεί ξανά ηφαιστειακή δραστηριότητα στο Μεσέτα.[4] Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στο Φουέγο θεωρείται ότι άρχισε μετά από αυτή την κατολίσθηση, καθώς δεν υπάρχουν σημάδια της κατάρρευσης στο κώνου του Φουέγο.[5]
Τοπική γεωγραφία
Η κορυφή του Φουέγο και το Μεσέτα (δεξία) το 2010

Οι νότιες και δυτικές πλαγιές που καλύπτονται από μαύρη σκωρία, αποτρέποντας την επέκταση της βλάστησης κοντά στη κορυφή του ηφαιστείου. Στη δυτική πλαγιά αναγνωρίζονται ροές λάβας που καλύπτονται από πρόσφατη σκωρία. Σε γενικές γραμμές, οι αποθέσεις γύρω από το ηφαίστειο αποτελούνται από στρώματα τέφρας και βασαλτικής λάβας που προέρχονται είτε κατευθείαν από το ηφαίστειο είτε από λαχάρ. Στα βόρεια βρίσκεται το πλάτωμα του Μεσέτα. [6]

Το ηφαίστειο μετά την έκρηξη του 1932 έχει αλλάξει αρκετές φορές μορφή. Πριν την έκρηξη η κορυφή ήταν οξεία, δημιουργημένη από ισχυρή έκρηξη το 1732, και κατέρρευσε από την πίεση του αερίου, της λάβας και της τέφρας. Έχει υπολογιστεί ότι το παρατηρούμενο και μετρημένο ύψος του Φουέγο μετά από αυτήν την έκρηξη μειώθηκε κατά περίπου 80 μέτρα. Στον κρατήρα είναι ορατός ένας οξύς και οδοντωτός λόφος, στον οποίο δημιουργήθηκε ένα τεράστιο χάσμα από όπου η λάβα αναβλύζει στις πιο πρόσφατες εκρήξεις του ηφαιστείου. Αυτό το χάσμα έχει επεκταθεί από τη κορυφή στο χαμηλότερο μέρος του λόφου και έχει διαμορφώσει ένα τεράστιο κανάλι το οποίο εκτείνεται για αρκετά χιλιόμετρα και καλείται Barranca Honda, όπου έχει παραμείνει στη διακαή κατάσταση η λάβα του ηφαιστείου.[6] Το Barranca Honda είναι ένα από τα κανάλια - φαράγγια από τα οποία κατέρχονται οι πυροκλαστικές ροές και η λάβα και βρίσκεται ανατολικά της κορυφής.[7] Άλλα φαράγγια είναι το Τανιλουγιά (Taniluyá) στα νοτιοδυτικά, το Σενίσα (Ceniza) στα νότια και τα Λας Λάχας (Las Lajas) και Ελ Χούτε (El Jute) στα νοτιοανατολικά.[8]

Ο κρατήρας μετά την έκρηξη του 1954 είχε ακόμα οξεία και τη λίγο πολύ οδοντωτή και πεταλοειδή μορφή. Ο κρατήρας ξεχείλιζε με την πρόσφατη λάβα μέσα στην πλαγιά από το ρήγμα, το οποίο μετά την έκρηξη του 1932 άλλαζε σταδιακά μορφή. Ποτάμια λάβας έφταναν μέχρι τις δασικές περιοχές και προκαλούσαν πυρκαγιές στην άφθονη βλάστηση στους πρόποδες του ηφαιστείου. Μέσα από στο κρατήρα υπάρχουν πολυάριθμες ατμίδες που σχημάτιζαν μερικές φορές ένα νέφος καπνού στη κορυφή.[6]

Ένας μικρός κρατήρας βρίσκεται νοτιοανατολικά του ηφαιστείου, περίπου 5 ή 6 χιλιόμετρα μακριά από τη κορυφή. Αυτός ο κρατήρας είναι καλυμμένος με βλάστηση και είναι εύκολα ορατός στις εναέριες φωτογραφίες.[6]
Σύσταση λάβας

Η λάβα του Φουέγο έχει μαφική σύσταση, δηλαδή πυριτική με μεγάλες ποσότητες σιδήρου και μαγνησίου και η ιστορική ηφαιστειακή δραστηριότητα έχει παραγάγει πετρώματα βασαλτικής σύστασης με υψηλή συγκέντρωση οξειδίου του αργιλίου (Al2O3). Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τη σύσταση της λάβας του γειτονικού Ακατενάνγκο, η οποία έχει ανδεσιτική σύσταση. Οι λάβες προϊστορικών εκρήξεων του Φουέγο και του Μεσέτα είχαν μεγαλύτερη συγκέντρωση πυριτίου από τις ιστορικές εκρήξεις, αν και τα πετρώματα σχηματίζουν ένα ομογενές γεωλογικό μοτίβο. Η σύσταση αυτών των βράχων προέρχεται από την κλασμάτωση της βασαλτικής λάβας σε πλαγιόκλαστα, ολιβίνη, αυγίτη και μαγνητίτη.[9]
Χλωρίδα και πανίδα

Η περιοχή γύρω από το Βολκάν ντε Φουέγο ορίζεται ως ζώνη απόλυτης προστασίας, όπως συμβαίνει με όλους τους ηφαιστειακούς κώνους στην Γουατεμάλα. Η περιοχή αυτή έχει έκταση 12.150 εκτάρια. Μέρος αυτής της έκτασης ταυτίζεται με μία σημαντική για τα πουλιά περιοχή (ΙΒΑ), γνωστή ως ΙΒΑ Αντίγουα, που είναι καταφύγιο για τη ζωή των υψίπεδων της Γουατεμάλας. Σε αυτήν την περιοχή διαβιώνουν τρία είδη πουλιών που κινδυνεύουν με εξαφάνιση, τα Penelopina nigra, Oreophasis derbianus και Ergaticus versicolor.[10] Επίσης, στη περιοχή προστασία του ηφαιστείου έχουν παρατηρηθεί συνολικά 124 είδη θηλαστικών, όπως ο τάπιρος του Μπάιρντ (Tapirus bairdii), μάργκεϊ, ο γιγάντιος μυρμηγκοφάγος, αρκετά είδη τρωκτικών (αγκούτι, διάφορα είδη ποντικού), οπόσουμ, νυκτερίδες, κογιότ και γκρι αλεπούδες, καθώς και είδη των τροπικών δασών της νότιας Αμερικής. Στη προστατευμένη περιοχή του Φουέγο έχουν εντοπιστεί 10 είδη αμφιβίων.[11]

Η περιοχή γύρω από το Βολκάν ντε Φουέγο καλλιεργείται σε ποσοστό 63%, και από το υπόλοιπο, το 23% είναι ορεινά δάση δρυός και πεύκου και 11% είναι θάμνοι.[10] Στο ηφαίστειο δεν υπάρχει βλάστηση μέχρι τη κορυφή του, πιθανόν επειδή η ανάπτυξή της δεν ευνοείται από τα πετρώματα, που είναι χαλαρά αμμώδη και πλούσια σε σκωρία. Η βλάστηση φτάνει σε ύψος μέχρι 3 χιλιόμετρα και από εκεί και πάνω η κορυφή του ηφαιστείου είναι εκτεθειμένη στη διάβρωση.[6]
Ηφαιστειακή δραστηριότητα
Η έκρηξη του Φουέγο το 1974 από την Αντίγουα, 18 χιλιόμετρα μακριά από το ηφαίστειο

Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στο κώνο του Φουέγο άρχισε πριν 8.500 χρόνια περίπου, μετά την κατάρρευση του κώνου του Μεσέτα, με το οποίο μοιράζονται τον ίδιο μαγματικό θάλαμο.[2] Το Φουέγο εκρήγνυται τακτικά τα τελευταία 500 χρόνια, για τα οποία υπάρχουν ιστορικά αρχεία, ενώ θεωρείται ότι είναι συνεχώς ενεργό, με στήλες καπνού να εξέρχονται καθημερινά από το ηφαίστειο, αλλά οι μεγάλες εκρήξεις είναι σπάνιες. Η συνήθης εκρηκτική δραστηριότητα είναι στρομπολικού τύπου, με μικρές ροές λάβας, ενώ οι ισχυρές εκρήξεις είναι βουλκανικού τύπου, με ηφαιστειακή στάχτη και πυροκλαστικές ροές. Μεγάλες ροές πυροκλαστικών υλικών δείχνουν ότι πιο ογκώδεις εκρήξεις του Φουέγο έλαβαν χώρα το 1020 ± 50, 950 ± 70, 670 ± 60 και 625 ± 45 μ.Χ. και το 1530 ± 70 π.Χ.[4] Τα τελευταία 450 χρόνια έχει παραγάγει 1,7 κυβικά χιλιόμετρα λάβας. Έχει παρατηρηθεί ότι η δραστηριότητά του σχετίζεται με τις παλιρροϊκές δυνάμεις που ασκεί η Σελήνη. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα κορυφώνεται κάθε 14 μέρες, κατά τις μέρες υψηλής παλίρροιας (47% των εκρήξεων του Φουέγο έλαβε χώρα εκείνες τις μέρες), ενώ επίσης έχει παρατηρηθεί αύξηση των εκρήξεων εντός δύο ωρών από τις ημι-ημερήσιες παλίρροιες (56% των εκρήξεων ξεκινούν σε αυτό το χρονικό διάστημα). Παρόμοια στοιχεία έχουν βρεθεί και για άλλα ηφαίστεια της Κεντρικής Αμερικής. Έχει βρεθεί ότι οι εκρήξεις του ηφαιστείου γίνονται ανά ομάδες. Κάθε ηφαιστειακή δραστηριότητα έχει διαπιστωθεί ότι διαρκεί 20 με 70 χρόνια και ανάμεσα σε δύο ομάδες παρεμβάλλονται 80 με 170 χρόνια.[12]

Η πιο πρόσφατη ομάδα εκρήξεων ξεκίνησε το 1932 με μία ισχυρή έκρηξη ισχύος VEI 4, η οποία προκάλεσε την κατάρρευση της κορυφής του κώνου, ο οποίος χαμήλωσε κατά 80 μέτρα περίπου, ενώ ένα χάσμα δημιουργήθηκε στον κρατήρα που σταδιακά μεγάλωσε. Τις 14 Σεπτεμβρίου του 1971 έλαβε χώρα μια άλλη ισχυρή έκρηξη του Φουέγο, η οποία διήρκεσε 10 ώρες. Το ηφαίστειο εξερράγη χωρίς προειδοποίηση παράγοντας πυροκλαστικές ροές, βασαλτική λάβα και σκωρία και η εκρηκτική στήλη ξεπέρασε σε ύψος τα δέκα χιλιόμετρα. Το πάχος της στάχτης στη πόλη Γιεποκάπα, 8 χιλιόμετρα δυτικά, έφτασε τα 30 εκατοστά και πολλές οροφές κατέρρευσαν από το βάρος.[13] Toν Οκτώβριο του 1974 το Φουέγο εξερράγη με ισχύ 4 στην κλίμακα VEI, η οποία παραμένει η πιο πρόσφατη μεγάλη έκρηξη του ηφαιστείου. Τότε το ηφαίστειο παρήγαγε τέσσερις διακριτές εκρήξεις διάρκειας 4 έως 17 ωρών. Η στήλη λεπτής στάχτης που δημιούργησε έφτασε σε ύψος 15 χιλιομέτρων πάνω από τη θάλασσα, στη στρατόσφαιρα, με αποτέλεσμα να αυξηθεί ο αριθμός σωματιδίων στη στρατόσφαιρα του βορείου ημισφαιρίου, και ιδίως τους διοξειδίου του θείου.[14] Πυροκλαστικές ροές κατέβηκαν το ηφαίστειο[7], οι οποίες μαζί με τη στάχτη κατέστρεψαν τις σοδειές και αρκετά σπίτια. Χιλιάδες άνθρωποι απομακρύνθηκαν από τις εστίες τους.[15] Η έκρηξη αυτή είναι μια από τις ισχυρότερες και καλύτερα μελετημένες εκρήξεις με μαφικής σύστασης λάβα.

Τις 19 Μαΐου 2012, μια εκρηκτική στήλη στάχτης έφτασε τα 5 χιλιόμετρα πάνω από το ηφαίστειο, ενώ δύο αυτοκινητόδρομοι έκλεισαν στη περίπτωση που ποτάμια λάβας έφταναν στους πρόποδες του βουνού.[16] Οι ροές λάβας έφτασαν σε απόσταση ενός χιλιομέτρου. Η ηφαιστειακή έκρηξη ήταν η μεγαλύτερη τα τελευταία 10 χρόνια όπου το ηφαίστειο είναι συνεχώς ενεργό. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα έπεσε αισθητά την επόμενη μέρα.[17] Το ηφαίστειο παρέμεινε σε υψηλά επίπεδα ενεργότητας με αποτέλεσμα να παρατηρηθούν λαχάρ και ροές λάβας με μήκος μέχρι ένα χιλιόμετρο περίπου. Τα κρουστικά κύματα έγιναν αισθητά μέχρι 8 χιλιόμετρα μακριά.[18] Τις 13 Σεπτεμβρίου 2012 άλλη μία δυνατή έκρηξη του Φουέγο οδήγησε στην απομάκρυνση 33.000 κατοίκων της ευρύτερης περιοχής από τις εστίες τους. Η έκρηξη ήταν η ισχυρότερη από το 1999.[19] Το ηφαίστειο εξερράγη και πάλι τις 3 Ιουνίου του 2018, σκορπίζοντας τον θάνατο στα κοντινά χωριά. Από την έκρηξη έχασαν τη ζωή τους 194 άτομα, ενώ οι αγνοούμενοι ανήλθαν σε 234.[20] Εξαιτίας της έκρηξης το διεθνές αεροδρόμιο της πόλης της Γουατεμάλας έκλεισε προσωρινά. Ο πρόεδρος της χώρας Τζίμι Μοράλες κήρυξε τριήμερο εθνικό πένθος.[21]
Κίνδυνοι

Το Φουέγο βρίσκεται σε μία αρκετά πυκνοκατοικημένη περιοχή, καθώς στην ευρύτερη περιοχή του ηφαιστείου έχουν κτιστεί μεγάλες πόλεις, όπως η Αντίγουα Γουατεμάλα και η Σιουδάδ Βιέχα, με περισσότερους από 20.000 κατοίκους. Η Εσκουίντλα, μια πόλη 100.000 κατοίκων βρίσκεται νότια του ηφαιστείου, χτισμένη πάνω στις αποθέσεις που δημιουργήθηκαν από την κατάρρευση του Μεσέτα. Υπολογίζεται ότι 100.000 άνθρωποι κατοικούν εντός της ακτίνας του ηφαιστείου, το οποίο μπορεί να γίνει απειλητικό είτε με πυροκλαστικές ροές ή μέσω ροών λάβας, αλλά οι οποίες σπάνια είναι επικίνδυνες. Ένα άλλο επικίνδυνο φαινόμενο είναι τα λαχάρ, λασπορροές υλικών που έχουν αποτεθεί στην κορυφή του ηφαιστείου από πρόσφατες εκρήξεις ύστερα από έντονη βροχόπτωση. Αυτές οι πλημμύρες να υπερχειλίσουν τα υπάρχοντα κανάλια και καταστρέψουν υποδομές. Κίνδυνος υπάρχει επίσης από τις ηφαιστειακές βόμβες. Τέλος, υπάρχει ένας ελάχιστος κίνδυνος το ηφαιστειακό οικοδόμημα του Φουέγο να καταρρεύσει, όπως έχει συμβεί και στο παρελθόν, καταστρέφοντας τα πάντα σε απόσταση 50 χιλιομέτρων. Τέτοιες καταρρεύσεις συμβαίνουν μία φορά κάθε 20.000 χρόνια.[22]

Επίσης, κατά την έκρηξη του Φουέγο, η στάχτη μπορεί να μεταφερθεί από τον αέρα μέχρι και 100 χιλιόμετρα, ο οποίος πνέει συνήθως προς τα ανατολικά, στις πόλεις Αντίγουα και στη πρωτεύουσα, τη Πόλη της Γουατεμάλας, περίπου 40 χιλιόμετρα μακριά, επηρεάζοντας περίπου 3 εκατομμύρια ανθρώπους.[6][22] Κατά την έκρηξη του ηφαιστείου το 2012 υπήρχε οδηγία προς τους πιλότους να αποφεύγουν να πετάξουν σε απόσταση μικρότερη από 40 χιλιόμετρα από το ηφαίστειο, όμως το αεροδρόμιο της πρωτεύουσας έμεινε ανοικτό.[16]

Το ηφαίστειο παρακολουθείται από το INSIVUMEH (Instituto National de Sismologia, Vulkanologia, Meteorologia e Hydrologia, Εθνικό Ινστιτούτο Σεισμολογίας, Ηφαιστειολογίας, Μετεωρολογίας και Υδρολογίας). Παρατηρητήρια κοντά στο ηφαίστειο αποστέλλουν μετεωρολογικές πληροφορίες και φωτογραφίες του ηφαίστειου στα κεντρικά γραφεία στην πρωτεύουσα, ενώ σε περίπτωση ισχυρότερων εκρήξεων γίνεται συλλογή στοιχείων, όπως λόγω χάρη ένας χάρτης πάχους ηφαιστειακών αποθέσεων. Σε περίπτωση ανάγκης οι κάτοικοι των χωριών κοντά στο ηφαίστειο ειδιοποιούνται ότι επίκειται ισχυρή έκρηξη για να εκκενώνουν τις εστίες του.[23] Εξαιτίας της έντονης δραστηριότητας του ηφαίστειο μια έρευνα σε χωριά στους πρόποδες του βουνού το 2007 έδειξε ότι οι κάτοικοί τους δεν μπορούν να αναγνωρίσουν σημάδια που δείχνουν ότι επίκειται κάποια ισχυρή έκρηξη και βασίζονται στην κυβέρνηση για να τους πληροφορήσει αν μια εκκένωση είναι απαραίτητη.[24]
Αναρρίχηση

Η διαδρομή που χρησιμοποιείται πιο συχνά για την αναρρίχηση στο Φουέγο, είναι αυτή που ξεκινά από τη πόλη Λα Σολεδάδ, στα βόρεια του ηφαιστειακού συμπλέγματος, σε υψόμετρο 2.400 μέτρων περίπου. Από εκεί το μονοπάτι περνά από δύο χώρους κατασκήνωσης και φτάνει στην κορυφή του Ακατενάνγκο, όπου υπάρχει ένα καταφύγιο του Ορειβατικού Συλλόγου Γουατεμάλας. Μετά το Ακατενάνγκο, το μονοπάτι συνεχίζει νότια προς το Φουέγο. Επειδή το Φουέγο είναι ενεργό ηφαίστειο η προσέγγιση του πρέπει να γίνει με προσοχή. Υπάρχει επίσης μια δεύτερη διαδρομή που ξεκινάει κοντά στην πόλη Αλοτενάνγκο. Αυτή η διαδρομή είναι πιο απότομη και σε διάφορα σημεία το μονοπάτι δεν διακρίνεται καθαρά.[25]
Παραπομπές

Volcán de Fuego : Climbing, Hiking & Mountaineering summitpost. Ανακτήθηκε 22 Μαΐου 2012
Fuego & Acatenango Volcanoes photovolcanica.com. 23 Μαΐου 2012
Guatemala Volcanoes and Volcanics USGS, CVO website. Ανακτήθηκε την 25 Ιουλίου 2012
J.W. Vallance, S.P. Schilling, O. Matías, W.I. Rose και M.M. Howell (2001) Fuego and Acatenango Volcanoes - Past Events USGS, CVO website, Ανακτήθηκε 23 Μαΐου 2012
William Ingersoll Rose (2006). Volcanic Hazards in Central America, Τεύχος 412. Geological Society of America. σελ. 109. ISBN 0813724120.
VOLCAN DE FUEGO INSIVUMEH. Ανακτήθηκε 23 Μαΐου 2012 (Ισπανικά)
Fuego Πολιτεία του Όρεγκον. Ανακτήθηκε 22 Μαΐου 2012.
Fuego Weekly Reports, Global Volcanism Program. Ανακτήθηκε την 19 Σεπτεμβρίου 2012.
Craig A Chesner, William I Rose Jr. (Ιούνιος 1984). «Geochemistry and evolution of the fuegovolcaniccomplex, Guatemala». Journal of Volcanology and Geothermal Research 21 (1,2): 25. doi:10.1016/0377-0273(84)90014-3. Ανακτήθηκε στις 3 Ιουνίου 2012.
IBA Antigua Guatemala Birdlife.org. Ανακτήθηκε την 13 Ιουλίου 2012
Volcán Fuego Permanent closure zone[νεκρός σύνδεσμος] protectedplanet.net. Ανακτήθηκε την 13 Ιουνίου 2012
Dennis P. Martin, William I. Rose (Μάιος 1981). «Behavioral patterns of Fuegovolcano, Guatemala». Journal of Volcanology and Geothermal Research 10.
S. Bonis, O. Salazar (1973). «The 1971 and 1973 eruptions of Volcán Fuego, Guatemala, and some socio-economic considerations for the volcanologist». Bulletin of Volcanology 37 (3): 394-400.
W. I. Rose, S. Self, P. J. Murrow, C. Bonadonna, A. J. Durant, G. G. J. Ernst (2006) (pdf). Nature and significance of small volume fall deposits at composite volcanoes: Insights from the October 14, 1974 Fuego eruption, Guatemala. doi:10.1007/s00445-007-0187-5. Ανακτήθηκε στις 22 Μαΐου 2012.
Fuego Monthly Reports, Global Volcanism . Ανακτήθηκε την 22 Μαΐου 2012
«Ξύπνησε» το ηφαίστειο Φουέγο της Γουατεμάλας Αρχειοθετήθηκε 2012-05-23 στο Wayback Machine. Πρώτο Θέμα. 20 Μαΐου 2012
Fuego volcano (Guatemala): largest eruption in 10 years Volcano Discovery, 20 Μαΐου 2012
Fuego volcano (Guatemala): strong activity, lava flows 8 Ιουνίου 2012
Guatemala Fuego volcano eruption triggers evacuation BBC News. 14 Σεπτεμβρίου 2012.
«Εξερράγη το ηφαίστειο Φουέγο στη Γουατεμάλα – Συναγερμός στην Πολιτική Προστασία (φωτογραφίες)». Η Καθημερίνη. 19 Νοεμβρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2018.
«Guatemala volcano: Dozens die as Fuego volcano erupts». BBC. 4 Ιουνίου 2018. Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2018.
J.W. Vallance, S.P. Schilling, O. Matías, W.I. Rose και M.M. Howell (2001) Volcano Hazards at Fuego and Acatenango, Guatemala USGS, CVO website. Ανακτήθηκε την 26 Ιουλίου 2012
Rüdiger Escobar Wolf (Οκτώβριος 2012). «Donations for the Fuego volcano observatories» (PDF). International Volcano Monitoring Fund. Ανακτήθηκε στις 23 Νοεμβρίου 2012.
Kate L. Graves (2007). «Risk perception of Natural Hazards in the Volcanic Regions of Ecuador and Guatemala» (pdf). Michigan Technological University. σελίδες 84 και 86
Iain Stewart (2002). Rough Guide to Guatemala 2. σελ. 114-115. ISBN 1858288487.

Χώρες της Βόρειας Αμερικής

Εξηρτημένα εδάφη Δανία: Γροιλανδία

Γαλλία: Άγιος Βαρθολομαίος | Άγιος Μαρτίνος | Γουαδελούπη | Μαρτινίκα | Σαιν Πιερ και Μικελόν

Ολλανδία: Αρούμπα | Ολλανδικές Αντίλλες

Ηνωμένες Πολιτείες: Αμερικανικές Παρθένοι Νήσοι | Νήσος Ναβάσσα | Πουέρτο Ρίκο
* ^ Τμήμα της Βορείου Αμερικής αποτελεί η νησιωτική Επαρχία της Κολομβίας του Αγίου Ανδρέα και Πρόνοιας

Εγκυκλοπαίδεια Γουατεμάλας

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License