Ο Θαδδαίος, γνωστός και ως Ιούδας Θαδδαίος[3], Λεββαίος, ή και ως Ιούδας του Ιακώβου, ήταν ένας από τους Δώδεκα Αποστόλους του Ιησού Χριστού και άγιος της Ορθόδοξης και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Ταυτίζεται κάποτε, ιδίως στη Δύση, με τον Ιούδα τον αδελφόθεο, αλλά διακρίνεται απολύτως από τον Ιούδα Ισκαριώτη, τον Απόστολο που πρόδωσε τον Ιησού. Δεν πρέπει επίσης να συγχέεται με τον Θαδδαίο τον εκ των Δώδεκα ο Απόστολος Θαδδαίος ο εκ των Εβδομήκοντα Αποστόλων.
Η Αρμενική Αποστολική Εκκλησία τιμά τους Αποστόλους Θαδδαίο και Βαρθολομαίο ως τους ιδρυτές και προστάτες αγίους της.
Σε πολλές απεικονίσεις του στη Δύση ο Θαδδαίος παριστάνεται να κρατά μία εικόνα του Ιησού Χριστού, που είναι γνωστή ως Άγιο Μανδήλιο ή «Εικών της Εδέσσης». Στην αγιογράφηση της Ανατολής απεικονίζεται συχνότερα με έναν κύλινδρο κειμένου, την Επιστολή του Ιούδα, παρά το ότι αυτή γράφτηκε μάλλον από τον Ιούδα τον αδελφόθεο.
Ταυτότητα
Καινή Διαθήκη
Το όνομα «Ιούδας» (εβρ. Y'hudah), ήταν πολύ συνηθισμένο στους Εβραίους της εποχής του Χριστού. Εκτός από τον Ισκαριώτη, μνημονεύονται στην Καινή Διαθήκη οι εξής:
Ιούδας του Ιακώβου, ένας από τους 12 Αποστόλους (Λουκ. στ΄ 16 και Πράξεις α΄ 13)
Ιούδας «ουχ ο Ισκαριώτης», προφανώς Απόστολος (Ιωάν. ιδ΄ 22)
Ιούδας ο αδελφόθεος (Ματθ. ιγ΄ 55, Μάρκ. στ΄ 3)
Ο συγγραφέας της Καθολικής Επιστολής του Ιούδα, που κατονομάζει τον εαυτό του ως «αδελφό του Ιακώβου» (Ιούδ. α΄ 1).
Οι πρώτοι δύο θεωρείται σχεδόν από όλους ότι είναι το ίδιο πρόσωπο[4]. Οι δύο τελευταίοι θεωρείται επίσης συνήθως πως είναι το ίδιο πρόσωπο.
Ωστόσο, στους καταλόγους των Αποστόλων που παραθέτουν οι Ματθαίος (ι΄ 3) και Μάρκος (γ΄ 18), παραλείπεται ο Ιούδας, ενώ εμφανίζεται κάποιος με το όνομα Θαδδαίος (σε μερικά χειρόγραφα του Ματθαίου «Λεββαίος, ο επιλεγόμενος Θαδδαίος»). Αυτό οδήγησε πολλούς Χριστιανούς από τους πρώτους ήδη αιώνες να συμφιλιώσουν τους καταλόγους υποθέτοντας την ύπαρξη ενός «Ιούδα Θαδδαίου», αποκαλούμενου με το ένα ή το άλλο όνομα. Η υπόθεση αυτή είναι πολύ πιθανή, εξαιτίας του ότι το «Θαδδαίος» φαίνεται να είναι προσωνύμιο (από το αραμαϊκό Taddai = «ο με καρδιά», δηλαδή αυτός που «το λέει η καρδιά του») και του ότι πολλές μορφές της Καινής Διαθήκης έχουν περισσότερα του ενός ονόματα (π.χ. Σίμων-Πέτρος, Βαρνάβας-Ιωσήφ).
Μία ακόμη πτυχή του θέματος είναι το ότι το όνομα «Ιούδας» αμαυρώθηκε από τον Ιούδα τον Ισκαριώτη. Για τον λόγο αυτόν, δεν αποτελεί έκπληξη το ότι οι Μάρκος και Ματθαίος αναφέρονται στον άλλο ομώνυμο μαθητή με το προσωνύμιό του.[5]
Ορισμένοι ειδικοί της Καινής Διαθήκης ωστόσο απορρίπτουν την παραπάνω υπόθεση, ισχυριζόμενοι ότι Ιούδας και Θαδδαίος ήταν δύο διαφορετικά πρόσωπα. Προτάθηκαν εναλλακτικές θεωρίες σχετικώς: Μία μη καταγεγραμμένη αντικατάσταση ενός Αποστόλου από άλλον κατά τη διάρκεια των ετών του κηρύγματος του Χριστού εξαιτίας αποστασίας ή θανάτου[6], η δυνατότητα οι «12» να είναι ένας συμβολικός αριθμός ή προσεγγιστική εκτίμηση[7], ή απλώς ότι τα ονόματα δεν καταγράφηκαν με ακρίβεια από την πρώτη Εκκλησία.[8]
Η άλλη σύγχυση είναι μεταξύ του Θαδδαίου εκ των 70 Αποστόλων και του Θαδδαίου του ενός από τους 12 Αποστόλους.[9][10] Ο Μ. Γαλανός, για τον Απόστολο αυτό αναφέρει: «Μερικοί υποθέτουν, ότι πρόκειται για έναν από τους 70 αποστόλους, που καταγόταν από την Έδεσσα, ήταν όμως Ιουδαίος. Άλλα βέβαιο μπορεί να θεωρηθεί, ότι ο απόστολος Θαδδαίος είναι ο υπό το όνομα αυτό φερόμενος μεταξύ των 12 Αποστόλων".[εκκρεμεί παραπομπή]
Τέλος, σε κάποια λατινικά χειρόγραφα του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου, ο Θαδδαίος του ι΄ 3, αποκαλείται «Ιούδας ο Ζηλωτής».
Αδελφός ή γιος του Ιακώβου;
Η ελληνική φράση Ἰούδαν Ἰακώβου στο πρωτότυπο ερμηνεύεται από άλλους μελετητές ότι σημαίνει «Ιούδα, αδελφό του Ιακώβου» και από άλλους ότι εννοεί «Ιούδα, γιο του Ιακώβου. Η πρώτη άποψη τον καθιστά αυτομάτως τον συγγραφέα της Επιστολής του Ιούδα, ενός από τα βιβλία της Καινής Διαθήκης.
Οι περισσότερες σύγχρονες μεταφράσεις ωστόσο προκρίνουν το «Ιούδας, γιος του Ιακώβου». Ο Προτεστάντης Darrell L. Bock γράφει ότι πρέπει να υπονοείται η ιδιότητα του γιου, επειδή όπου εννοείται ο αδελφός γράφεται και η λέξη «αδελφός» στο χειρόγραφο».[11] Σχετικά με την ορθόδοξη παράδοση ο Μ. Γαλανός γράφει: ...«ονομαζόταν δε αλλιώς και Λεββαίος και ήταν αδελφός του Ιακώβου του μικρού. Σ' αυτόν ανήκει και η επιστολή Ιούδα στο Ευαγγέλιο. Διότι καθ' αυτό Ιούδας ονομαζόταν, τα δε άλλα δύο ονόματα ήταν πρόσθετα, όπως συμβαίνει πάντοτε στους Ιουδαίους μέχρι και σήμερα. Ο Θαδδαίος κήρυξε το Ευαγγέλιο στη Μεσοποταμία, όπου και έλαβε μαρτυρικό θάνατο».[εκκρεμεί παραπομπή] Επιπλέον η συνήθης χρήση της εν λόγω γενικής "Ιακώβου" στην εβραϊκή γλώσσα δηλώνει τον πατέρα του προσώπου προς διάκριση από τους ομώνυμούς του.[12]
Αδελφός του Ιησού;
Οι γνώμες διίστανται ως προς το εάν ο Ιούδας Θαδδαίος είναι το ίδιο πρόσωπο με τον Ιούδα τον αδελφόθεο, τον παραδοσιακό συγγραφέα της Επιστολής του Ιούδα.[13] Σε γενικές γραμμές οι Ρωμαιοκαθολικοί θεολόγοι πιστεύουν ότι είναι το ίδιο πρόσωπο[14], ενώ οι Προτεστάντες και οι Ορθόδοξοι όχι.
Σύμφωνα με τα σωζόμενα σπαράγματα του έργου Έκθεσις των λόγων του Κυρίου του Παπία του Ιεραπολίτη (περ. 70-163 μ.Χ.), η Μαρία του Κλωπά (ή του Αλφαίου) ήταν η μητέρα του Ιούδα του αδελφοθέου, τον οποίον ο Παπίας ταυτίζει με τον Θαδδαίο:
«Η Μαρία, η σύζυγος του Κλέοπα ή Αλφαίου, η μητέρα του Αποστόλου και επισκόπου Ιακώβου, του Σίμωνος και του Θαδδαίου, και ενός Ιωσήφ...» (Απόσπασμα X)[15]
Παράδοση και θρύλοι
Η αρμενική Μονή του Αγίου Θαδδαίου στο βορειοδυτικό Ιράν
Σύμφωνα με την παράδοση, ο Άγιος Ιούδας Θαδδαίος ήταν ένας θρησκευτικά μορφωμένος Ιουδαίος, που είχε μεταβεί στην Ιερουσαλήμ για προσκύνημα την εποχή του Ιωάννου του Βαπτιστού. Ακούγοντας το κήρυγμα του και βλέποντας την αγγελική του ζωή, εντυπωσιάστηκε τόσο, ώστε επεδίωξε και βαπτίστηκε από αυτόν. Μετά όμως, όταν άκουσε τη διδασκαλία και είδε τα θαύματα του Χριστού, έγινε μαθητής του και τον ακολούθησε μέχρι το Πάθος. Στη συνέχεια κήρυξε το Ευαγγέλιο στην Ιουδαία, στη Σαμάρεια, στην Ιδουμαία, στη Συρία, στη Μεσοποταμία και στη Λιβύη.[16] Λέγεται επίσης πως επισκέφθηκε και κήρυξε στη Βηρυτό και στην Έδεσσα Μεσοποταμίας, τη σημερινή Σανλιούρφα της Τουρκίας, αν και στο σημείο αυτό υπάρχει σύγχυση με τον Θαδδαίο τον εκ των Εβδομήκοντα ή «Αδδάι», ο οποίος καταγόταν από την Έδεσσα της Μεσοποταμίας όπως πιθανώς και ο Θαδδαίος των 12, αλλά δεν ήταν Ιουδαίος.[17] Ο συγγραφέας του 14ου αιώνα Νικηφόρος Κάλλιστος γράφει ότι ο Ιούδας Θαδδαίος ήταν ο γαμπρός στον Γάμο στην Κανά. Περισσότερες λεπτομέρειες αφηγείται ένας θρύλος, κατά τον οποίο ο Ιούδας Θαδδαίος γεννήθηκε σε οικογένεια Εβραίων στην Πανειάδα, μία κώμη της Γαλιλαίας που αργότερα ξαναχτίστηκε κατά τη ρωμαϊκή εποχή και με το νέο όνομα Καισάρεια του Φιλίππου.[18]
Είναι σχεδόν βέβαιο ότι μιλούσε τόσο ελληνικά όσο και αραμαϊκά, όπως οι περισσότεροι κάτοικοι της περιοχής κατά την περίοδο εκείνη, και ήταν αγρότης στο επάγγελμα. Κατά τον θρύλο, ο Ιούδας Θαδδαίος ήταν γιος του Κλωπά και της Μαρίας του Κλωπά, εξαδέλφης ή συννυφάδας της Θεοτόκου.[19] Κατά την παράδοση, ο Κλωπάς μαρτύρησε εξαιτίας της αφοσίωσής του στον αναστηθέντα Χριστό.
Στην Αρμενία
Παρά το ότι ο Άγιος Γρηγόριος ο Φωτιστής είναι γνωστός ως ο «Απόστολος των Αρμενίων», καθώς βάπτισε τον βασιλιά τους Τιριδάτη Γ΄ το 301 και έτσι όλο το έθνος ασπάστηκε τον Χριστιανισμό, ωστόσο οι Απόστολοι Θαδδαίος και Βαρθολομαίος πιστεύεται ότι κατά την παράδοση υπήρξαν οι πρώτοι που έφεραν τον Χριστιανισμό στην Αρμενία, και για τον λόγο αυτόν τιμώνται ως προστάτες άγιοι της Αρμενικής Αποστολικής Εκκλησίας. Σε αυτή την παράδοση εντάσσονται και οι Μονές του Αγίου Θαδδαίου (σήμερα στο Ιράν) και του Αγίου Βαρθολομαίου (σήμερα στην Τουρκία), που ανεγέρθηκαν σε εδάφη που τότε ανήκαν στην Αρμενία.
Μία άλλη παράδοση διατείνεται ότι ο Ιούδας Θαδδαίος ήταν χορτοφάγος.[20]
Κοίμηση και λείψανα
Το σύμβολο του μαρτυρίου του Αποστόλου Θαδδαίου
Σύμφωνα με την παράδοση, ο Άγιος Ιούδας Θαδδαίος υπέστη μαρτυρικό θάνατο περί το 65 μ.Χ., είτε στη Βηρυτό (τότε στη ρωμαϊκή Επαρχία της Συρίας) μαζί με τον Απόστολο Σίμωνα τον Ζηλωτή, με τον οποίο συνήθως συνδέεται, είτε στη Μεσοποταμία. Ο πέλεκυς με τον οποίο κάποτε αγιογραφείται ήταν το όργανο της θανατώσεώς του.[21] Οι πράξεις και το μαρτύριο του Θαδδαίου και του Σίμωνος καταγράφηκαν στο έργο Πράξεις του Σίμωνος και του Ιούδα, που συγκαταλέγεται στη συλλογή παθών και θρύλων που συνδέονται παραδοσιακά με τον θρυλικό Επίσκοπο Οβαδία (ή Αβδία) της Βαβυλώνος.[22]
Το λείψανο του Αγίου Θαδδαίου μεταφέρθηκε στη Ρώμη και τοποθετήθηκε σε μία κρύπτη στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου. Σήμερα τα οστά του φυλάσσονται στην αριστερή κάθετη πτέρυγα της ίδιας Βασιλικής, κάτω από τον κύριο βωμό του Αγίου Ιωσήφ, στον ίδιο τάφο με το λείψανο του Αποστόλου Σίμωνος του Ζηλωτή. Σύμφωνα όμως με άλλη διαδεδομένη παράδοση, το λείψανο του Θαδδαίου παρέμεινε σε αρμενικό μοναστήρι που βρισκόταν πάνω σε νησί στο βόρειο μέρος της λίμνης Ισσύκ-Κουλ, στη σημερινή Κιργισία, τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα. Μεταγενέστεροι θρύλοι υποστηρίζουν είτε ότι το λείψανο χάθηκε, είτε ότι μεταφέρθηκε σε ένα πιο απομονωμένο οχυρό μέρος στα όρη Παμίρ.
Εικονογράφηση
Ο ναός των Σίμωνα και Ιούδα Θαδδαίου στο χωριό Ρούντνο της Πολωνίας
Ο Ιούδας Θαδδαίος παριστάνεται παραδοσιακά φέρων την εικόνα του Χριστού, μία αναφορά στον θρύλο του Αγίου Μανδηλίου, ο οποίος καταγράφηκε από τον Ευσέβιο στην Εκκλησιαστική Ιστορία (I, xiii) και αναφέρει τη θαυματουργική θεραπεία του Βασιλιά Αβγάρου της Εδέσσης με το Μανδήλιο. Τού έμεινε μόνο ένα σημάδι στο πρόσωπο από την αρρώστια του, το οποίο τον θεράπευσε ο Θαδδαίος, όταν ήλθε στην περιοχή για να κηρύξει τη χριστιανική Διδασκαλία. Ο Θαδδαίος όμως αυτός είναι ο εκ των Εβδομήκοντα Αποστόλων (ο Αδδαίος) και όχι ο Ιούδας Θαδδαίος.
Στην αγιογράφηση της Ανατολής ο Ιούδας Θαδδαίος απεικονίζεται συχνότερα με έναν κύλινδρο κειμένου, την Επιστολή του Ιούδα, παρότι στη Δύση θεωρούν ότι αυτή γράφτηκε από τον Ιούδα τον αδελφόθεο.[23] Επίσης, όπως και οι άλλοι Απόστολοι, ο Άγιος Θαδδαίος παριστάνεται συχνά με μία φλόγα πάνω από την κεφαλή του, μια αναφορά στην παρουσία του κατά την Πεντηκοστή, οπότε μαζί με τους άλλους Αποστόλους δέχθηκε το Άγιο Πνεύμα υπό μορφή «πυρίνων γλωσσών».
Ο Ιούδας Θαδδαίος ως άγιος
Το άγαλμα του Αγίου Ιούδα (Θαδδαίου) στη Βασιλική του Αγίου Ιωάννη του Λατερανού, το οποίο είναι έργο του Λορέντσο Οττόνι.
Σύμφωνα με την παράδοση, μετά το μαρτύριο του Αγίου Θαδδαίου, σμήνη προσκυνητών ήρθαν στον τάφο του για να προσευχηθούν και πολλοί από αυτούς ευεργετήθηκαν από τις ισχυρότατες μεσιτείες του Αγίου προς τον Θεό. Απέκτησε έτσι τον τίτλο του «αγίου των απελπισμένων». Ο Άγιος Βερνάρδος και η Αγία Μπριγκίτα της Σουηδίας είχαν οράματα όπου ο Κύριος τους ζητούσε να αποδεχθούν τον Άγιο Ιούδα Θαδδαίο ως τον «προστάτη του ακατόρθωτου».[21][24][25]
Η μνήμη του Αγίου εορτάζεται από την Ορθόδοξη Εκκλησία στις 21 Αυγούστου,[26] ενώ από τον Δυτικό Χριστιανισμό στις 28 Οκτωβρίου.
Προστάτης άγιος
Πολλοί Ρωμαιοκαθολικοί θεωρούν τον Άγιο Ιούδα (Θαδδαίο) «προστάτη άγιο των χαμένων υποθέσεων». Οπωσδήποτε και η Εκκλησία επιθυμούσε να ενθαρρύνει τις δεήσεις για τη μεσιτεία αυτού του μάλλον «ξεχασμένου» Αποστόλου, και ενίσχυσε την άποψη πως ο Άγιος θα μεσίτευε προς τον Θεό για κάθε θέμα που βρισκόταν σε απελπιστική κατάσταση.
Υπάρχουν βέβαια αρκετές ειδικότερες περιπτώσεις, π.χ. ο Άγιος Ιούδας είναι ο προστάτης άγιος της Αστυνομίας του Σικάγου και της ποδοσφαιρικής ομάδας Φλαμένγκο του Ρίο ντε Τζανέιρο, αλλά και γενικώς νοσοκομείων, όπως του St. Jude Children's Research Hospital στο Μέμφις (Τενεσσί), που έχει βοηθήσει[27] πολλά παιδιά με λευχαιμία και άλλες σοβαρές ασθένειες από την ίδρυσή του το 1962.
Ναοί και προσκυνήματα
Πολλές χώρες διαθέτουν ναούς αφιερωμένους στον Άγιο Ιούδα Θαδδαίο, όπως η Αυστραλία, η Βραζιλία, η Σρι Λάνκα, η Κούβα, η Ινδία, το Ιράν και ο Λίβανος. Το Εθνικό Προσκύνημα του Αγίου Ιούδα (National Shrine of Saint Jude) στο Σικάγο ιδρύθηκε το 1929 από τους Κλαρετιανούς.
Στην Ελλάδα υπάρχει μόνο ένας Ιερός Ναός αφιερωμένος στον Άγιο Ιούδα το Θαδδαίο. Βρίσκεται επί της Λεωφόρου Λαυρίου στην Κερατέα. Θεμελιώθηκε το 2015 και υπάγεται στη Ιερά Μητρόπολη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής. Κατά τόπους στην Ελλάδα υπάρχουν αρκετά Ιερά Παρεκκλήσια, Εκκλησάκια και Εικονοστάσια, αφιερωμένα στον Άγιο Ιούδα το Θαδδαίο τα οποία είναι αναγνωρισμένα από την επίσημη Εκκλησία της Ελλάδος.[28]
Παραπομπές
««Άγιος Θαδδαίος ο Απόστολος». Ορθόδοξος Συναξαριστής».
«Calendar ortodox 2020 - iunie».
«Saint Judas». Encyclopædia Britannica. Ανακτήθηκε στις 19 Οκτωβρίου 2015.
«Commentary on John 14:22», Expositor's Bible Commentary σε CDROM, Zondervan, 1978
Π.χ. Otto Harpan στο The Apostle (Sands, 1962)
Meier, John P.: A Marginal Jew, τόμ. 3, σσ. 130-133, 200
Sanders, E.P.: Jesus and Judaism, Fortress Press, 1985, ISBN 0-334-02091-3, σελ. 102
Fitzmyer, Joseph: The Gospel according to Luke: Introduction, translation, and notes, τόμ. 2, The Anchor Bible, Doubleday, Garden City N.Y. 1981–1985, ISBN 0-385-00515-6, σσ. 619-620
Kutash, V. Rev. Ihor,. «Thaddeus, Apostle of the Seventy». Ukrainian-orthodoxy.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Φεβρουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 16 Δεκεμβρίου 2013.CS1 maint: Πολλαπλές ονομασίες: authors list (link)
Emanuela Marinelli (2014). «Judas, Thaddeus, Addai: possible connections with the vicissitudes of the Edessan and Constantinopolitan Mandylion and any research perspectives | Mimmo Repice and Emanuela Marinelli». Workshop on Advances in the Turin Shroud Investigation (ATSI). Academia.edu. Ανακτήθηκε στις 2 Μαΐου 2015.
Darrell L. Bock: Luke, volume 1, 1:1–9:50, Baker Books, 1994, σελ. 546
«Ποιος ήταν ο Άγιος Ιούδας ο Θαδδαίος». ΕΚΚΛΗΣΙΑ Online.
Neyrey, Jerome H.: 2 Peter, Jude, Anchor Bible Reference Library, Doubleday, 1993. σσ. 44-45.
«CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: The Brethren of the Lord».
of Hierapolis, Papias. Exposition of the Sayings of the Lord. Fragment X. earlychristianwritings.com. Ανακτήθηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 2015.
«About Saint Jude, Shrine of St. Jude Thaddeus, San Francisco, Ca». Stjude-shrine.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Οκτωβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 16 Δεκεμβρίου 2013.
«CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Doctrine of Addai». newadvent.org. Ανακτήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2016.
Ján Majerník; Joseph Ponessa; Laurie Watson Manhardt (2005). Come and See: The Synoptics: On the Gospels of Matthew, Mark, Luke. Emmaus Road Publishing. σελ. 108. ISBN 978-1-931018-31-9.
«Who is St. Jude?, International Shrine of St. Jude, New Orleans, La». Judeshrine.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Νοεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 16 Δεκεμβρίου 2013.
Murray, Lawrence (1 Ιουνίου 1998). The AMAZING SPREAD of CHRISTIANITY. ISBN 978-0-9722149-2-6.
«St. Jude Shrine Koothattukulam : St.Jude the Apostle». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Δεκεμβρίου 2012.
«CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Apocrypha».
Fournier, Catherine (2010). «Saint Simon and Saint Jude». Domestic Church Communications Ltd.
«Biography of St. Jude Thaddeus, St. Jude's Pilgrim Shrine, Travandrum, India». Stjudetvm.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Δεκεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 16 Δεκεμβρίου 2013.
«Biography of St. Jude Thaddeus, St. Jude's Novena». stjudenovena.org.
«Άγιος Θαδδαίος ο Απόστολος». Ορθόδοξος Συναξαριστής. Ανακτήθηκε στις 20 Αυγούστου 2019.
Orsi, Robert A. (1996). Thank you, St. Jude women's devotion to the patron saint of hopeless causes. New Haven, Conn.: Yale University Press. σελίδες x. ISBN 9780300162691.
«Εκκλησίες του Αγίου Ιούδα του Θαδδαίου». Εκκλησία Online.
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
