.
Ο Αναστάσιος Καρατάσος (Δοβρά Ημαθίας, 1764 - Ναύπακτος, 1830) ήταν Έλληνας οπλαρχηγός στην Επανάσταση του 1821. Το 1795 ανέλαβε το αρματολίκι της περιφέρειας Βεροίας. Έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην Επανάσταση της Νάουσας και αργότερα μετά την αποτυχία και το ολοκαύτωμα της Ναούσης, κατέφυγε σε νοτιότερες περιοχές της Ελλάδος για να συνεχίσει τον αγώνα για ανεξαρτησία. Πέθανε το 1830 ως χιλίαρχος.
Βιογραφικά στοιχεία
Γεννήθηκε στο χωριό Δοβρά του Βερμίου, 5 χιλιόμετρα έξω από τη Βέροια[1]. Μετακινήθηκε το 1770 στο Διχαλεύρι της Νάουσας. Στην ίδια τη Νάουσα μετακόμισε μαζί με την οικογένειά του είτε το 1798[2] είτε λίγο πριν το 1822[3]. Νυμφεύτηκε με την Μαρία Καρατάσαινα το 1794[4]. Σύμφωνα με τον Χιονίδη, απέκτησαν 6 αγόρια και άγνωστο αριθμό κοριτσιών[5]. Ο πρωτότοκος γιος τους ήταν ο Γιαννάκης Καρατάσος (1795-1822), υπηρέτησε πλάι στον πατέρα του και πέθανε μαζί με τον Ζαφειράκη στο Σοφολιό (Σταυρό Ημαθίας)[6]. Ο δεύτερος γιος τους ήταν ο Δημήτρης ή Τσάμης Καρατάσος (1798-1860), αρχηγός μακεδονικών σωμάτων που πολέμησαν στη νότια Ελλάδα. Πέθανε το 1860 στο Βελιγράδι της Σερβίας, προετοιμάζοντας μία κοινή ελληνοσερβική εξέγερση εναντίον των Τούρκων[7]. Ο τρίτος γιος μπορεί να ταυτίζεται με τον «Αντώνιο, γιο του Τάσιου», ο οποίος αναφέρεται μεταξύ των εκτελεσθέντων Ναουσαίων, το τσιφλίκι του οποίου στο χωριό Γιαβόρνιτσα (σημ. Τρίλοφος Ημαθίας) δημεύτηκε από τους Τούρκους[8]. Όσον αφορά τον τέταρτο, τον Κωτούλα ή Κωνσταντίνο, δεν είναι γνωστή χρονολογία γέννησης, ωστόσο είναι γνωστό ότι πέθανε το 1832 στα Τρίκαλα της Πελοποννήσου[9]. Ο Θανάσης ήταν ο πέμπτος στη σειρά και απαγχονίστηκε μπροστά στη μητέρα του, Μαρία Καρατάσαινα το 1822[10], ενώ ο φερόμενος ως έκτος γιος εξισλαμίσθηκε και θεωρείται ότι έγινε πασάς στην Αίγυπτο[11]. Για τις κόρες του δεν γίνεται κάποια ιδιαίτερη αναφορά γι’ αυτό και δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες[12]. Ο Αναστάσιος Καρατάσος πέθανε το 1830 στη Ναύπακτο από πνευμονία καθώς ήταν ήδη ταλαιπωρημένος από τα δεινά που πέρασε[13].
Απόσπασμα της γενικής εφημερίδος της Ελλάδος, φύλλο 25, σελίδα 100 με την νεκρολογία του Αναστάσιου Καρατάσου, γραμμένη από τον Ι. Κωλέττη.
Προεπαναστατική δράση
Στην εφηβεία του, ξεχώρισε για τις πολεμικές του ικανότητες, την ανδρεία και τη γενναιότητα του, κάτι που οδήγησε τον αρματολό Ρομφαίη να τον πάρει στο στρατόπεδο του. Κοντά στο Ρομφαίη ο Καρατάσος μαθήτευσε δίπλα σε σπουδαίους κλεφταρματολούς, όπως στους Λαζαίους του Ολύμπου, και τελειοποίησε τις γνώσεις της πολεμικής τέχνης πολεμώντας αδιακόπως τους Τούρκους[14]. Μετά το 1795, αναγνωρίστηκε ως αρματολός της περιφέρειας Βεροίας[15]. Από το 1798 μέχρι το 1806 ο Καρατάσος κλήθηκε να αντιμετωπίσει τον Αλή Πασά των Ιωαννίνων υπερασπιζόμενος την Νάουσα[16]. Το 1807, πήρε μέρος στον επαναστατικό αγώνα που οργανώθηκε από διάφορους Κλέφτες, κυρίως της Μακεδονίας. Στόχος αυτού του αγώνα ήταν η λεηλάτηση και η καταστροφή μεγάλων τουρκικών εκτάσεων γης και η εκδίκηση εναντίον των Τούρκων στο πλαίσιο του ρωσοτουρκικού πολέμου που είχε ξεσπάσει το 1806[17]. Στις πεζοναυτικές αυτές επιχειρήσεις συμμετείχε με ένα πλοιάριο που ονομαζόταν «Νάουσα» και έφερε ελληνική σημαία. Μάλιστα, σε μια ναυμαχία ο στόλος των Μακεδόνων Κλεφτών πέτυχε να καταλάβει την τουρκική ναυαρχίδα και να προκαλέσει την υποχώρηση του τουρκικού ναυτικού με σημαντικές απώλειες[18]. Στα 1811-1812 φαίνεται πως πήρε πίσω το αρματολίκι της Βέροιας, καθώς ήρθε σε συμβιβασμό με τον Αλή Πασά[19].
Η επαναστατική δράση του στη Νάουσα
Σφραγίδες των δύο ηγετών της επανάστασης της Νάουσας, Αναστασίου Καρατάσου και Αγγελή Γάτσου
Ο Αναστάσιος Καρατάσος, μαζί με τον Ζαφειράκη Θεοδοσίου, ήταν ένας από τους κορυφαίους οπλαρχηγούς στην επανάσταση της Νάουσας, η οποία για την προσφορά της τιμήθηκε με Βασιλικό διάταγμα το 1955[20]. Ο Καρατάσος μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1818 από τον Ιωάννη Φαρμάκη και τον επίσκοπο Αδραμερίου Ιγνάτιο[21]. Το φθινόπωρο του 1821 συμμετείχε σε μια συγκέντρωση σημαντικών οπλαρχηγών της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας στη μονή του Αγίου Διονυσίου στον Όλυμπο μαζί με τον Διαμαντή Νικολάου Ολύμπιο, τον Αγγελή Γάτσο, τον Λογοθέτη Ζαφειράκη, τον Γεώργιο Συρόπουλο, τον Τόλιο Γ. Λάζο, τον Δήμο και Γεώργιο Τζαχιλέους, τον Κωνσταντίνο και Λιάκο Διαμαντή[22]. Αργότερα, το 1822, στο μοναστήρι της Παναγίας Δοβρά στη Βέροια, έλαβε χώρα ακόμα μία παρόμοια συνάντηση όπου πήρε μέρος ο Καρατάσος και άλλοι οπλαρχηγοί[23]. Εκεί επιλέχθηκε η Νάουσα ως κέντρο και ορμητήριο της επανάστασης, καθώς δεν υπήρχε τούρκικος στρατός και ο τρόπος με τον οποίο ήταν οχυρωμένη βοηθούσε πολύ τις πολεμικές επιχειρήσεις[24]. Στις 19 Φεβρουαρίου του 1822 (σύμφωνα με τον Φιλιππίδη 22 Φεβρουαρίου[25]), κατά τη Θεία Λειτουργία στον ναό του Αγίου Δημητρίου της Νάουσας κηρύχθηκε η επανάσταση[26]. Ο Καρατάσος αναδείχτηκε αρχηγός και στρατιωτικός ηγέτης Βερμίου. Διοίκησε επίσης το πρώτο στρατιωτικό σώμα με υπαρχηγό τον δευτερότοκο γιο του, Τσάμη Καρατάσο[27]. Μέσα στον Μάρτη του 1822, ο Κεχαγιάμπεης της Βέροιας Μεχμέτ αγάς, μαζί με 4000 πεζούς και ιππείς, συγκρούστηκε με τους επαναστάτες Έλληνες του Καρατάσου στον Κρεββατά κοντά στη Βέροια όπου οι Τούρκοι αποκρούστηκαν[28]. Αργότερα την ίδια μέρα, οχυρώθηκε στη μονή Δοβρά και απέκρουε διαδοχικές επιθέσεις των κατά πολύ υπέρτερων τουρκικών δυνάμεων για τρεις μέρες, οπότε απαγκιστρώθηκε και συμπτύχθηκε στα υψώματα γύρω από την Νάουσα[29]. Κατά την πολιορκία της Νάουσας ο Καρατάσος συγκρούστηκε με τις δυνάμεις του Εμπού Λουμπούτ στην Κουτίχα και τον Παλιοκαλιά, όπου ήταν και το στρατηγείο των Ελλήνων επαναστατών. Η σύγκρουση αυτή οδήγησε σε σημαντικές απώλειες τουρκικών στρατευμάτων[30]. Μετά την είσοδο των Τούρκων στη Νάουσα, ο Καρατάσος συγκέντρωσε τα υπολείμματα των στρατευμάτων και πολλούς άμαχους στον Άγιο Νικόλαο, δυτικά μόλις έξω από την πόλη. Κατευθύνθηκε στο Σέλι και μέσω του περάσματος του Φραγκοτσίου (Ερμακιά) πέρασε στη δυτική πλευρά του Βερμίου. Όμως, θα χάσει τον συμπολεμιστή του Λογοθέτη Ζαφειράκη και τον γιο του Γιαννάκη Καρατάσο οι οποίοι σκοτώθηκαν στο Σοφολιό [31], ενώ η γυναίκα του θα εκτελεστεί μαζί με έναν από τους γιους του και οι κόρες του θα οδηγηθούν στην αιχμαλωσία. Το καλοκαίρι του 1822 ο Καρατάσος μαζί με τους γιους του, Τσάμη και Κωτούλα και στο πλευρό του το Γάτσο μαζί με άλλους 300 αγωνιστές άρχισαν να καταδιώκουν τους Τούρκους στις υπώρειες του Βερμίου μεταξύ Βέροιας και Νάουσας[32], πριν κατευθυνθούν προς το νότο.
Η επαναστατική του δράση στη νότια Ελλάδα
Ο Καρατάσος, αφού κατέφυγε στον Όλυμπο, μετακινήθηκε στη νότια Ελλάδα όπου και συνέβαλε στους αγώνες κατά των Τούρκων[33]. Αρχικά, κατευθύνθηκε στο Μεσολόγγι και στην Ήπειρο όπου έλαβε μέρος στην εκστρατεία της Ηπείρου και στις μάχες της Πλάκας, του Σίδερου και του Πέτα[34]. Αργότερα, το 1823, συμμετείχε σε τρεις από τις τέσσερις μάχες στη Μαγνησία. Σε όλες νικητές ήταν οι Έλληνες και σημειώθηκαν μεγάλες απώλειες Τούρκων. Σε επιστολή του Καρατάσου προς το Υπουργείο του Πολέμου τον Ιούλιο 1823 αναφέρονται οι μάχες που έδωσε στην περιοχή αυτή. Συγκεκριμένα για τη σημαντικότερη μάχη, αυτή που δόθηκε στη νησίδα του Αλατά (14 Μαΐου 1823), εξιστορεί ο ίδιος ο οπλαρχηγός: «... δευτέρα μάχη εις το εν Αλατά μοναστήριον απέκλεισα διακοσίους σαράντα ένα, και μετά εξ ημέρας παρεδόθησαν με συχνούς πυροβολισμούς, τους οποίους οι Έλληνες δια ξίφους επέρασαν πλην εξ, τους οποίους ως κεφαλή των αποκλείστων εμπόδισα, μήπως από τας αιχμαλωτισθείσας ψυχάς απελευθερώσωμεν…»[35]. Αργότερα, στις 9 Οκτωβρίου του 1823, ο Καρατάσος αντιστάθηκε επιτυχώς κατά των Τούρκων μαζί με 800 πολεμιστές στη Σκιάθο[36]. Η σημαντικότερη μάχη του Καρατάσου στην Νότια Ελλάδα ήταν αυτή στη Σχινόλακκα της Μεσσηνίας στις 15 Μαρτίου 1825. Ο Καρατάσος μαζί με 200 άνδρες νίκησε τον πολυάριθμο στρατό του Ιμπραήμ, που αποτελούνταν περίπου από 5.000 άνδρες, και έτσι σημειώθηκε η πρώτη ήττα του Ιμπραήμ[37]. Ο Καρατάσος και οι Μακεδόνες στρατιώτες του υπερασπίστηκαν επίσης την Ύδρα, και μάλιστα δύο φορές, πρώτα το τρίτο 10ήμερο του Αυγούστου του 1824 και ύστερα τον Απρίλιο-Μάιο του 1825. Στην Ύδρα γενικότερα βοήθησε στην οργάνωση της άμυνας του νησιού και αποκόμισε πολλά κολακευτικά σχόλια από αρχηγούς της Ύδρας για την συμβολή του στον αγώνα[38]. Τον Φεβρουάριο του 1827, συμμετείχε στην δεύτερη εκστρατεία της Αταλάντης και στη μάχη στο Δίστομο[39]. Παραμερίστηκε από τον Καποδίστρια, γιατί ήταν σε μεγάλη ηλικία και αποσύρθηκε με τον βαθμό του Χιλιάρχου στην Ναύπακτο[40]. Εκεί, στις 21 Ιανουαρίου του 1830[41], (ή στις 22 σύμφωνα με τον γιο του Τσάμη Καρατάσο[42])πέθανε και κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη [13].
Πρόσληψη και αποτίμηση της δράσης του στην τέχνη
Προτομή του Αναστάσιου Καρατάσου και επιτύμβια στήλη του γιου του Τσάμη Καρατάσου στο δημοτικό πάρκο της Νάουσας
Απολογισμός του έργου και της προσωπικότητας του Αναστάσιου Καρατάσου από συναγωνιστή του, δημοσιευμένος στην εφημερίδα "Φιλόπατρις" στις 29 Μαρτίου 1857. Περιέχεται στο βιβλίο του Ι. Βλαχογιάννη Ιστορική Ανθολογία.
Ο Καρατάσος έτυχε του σεβασμού και της αποδοχής τόσο των συγχρόνων του, οπλαρχηγών και πολιτικών, όσο και των μεταγενεστέρων. Σε αυτόν αναφέρονται επίσης αποσπάσματα από πεζά και ποιητικά έργα, ενώ η μορφή του έχει απαθανατιστεί από εικαστικούς καλλιτέχνες. Αναφορές στο πρόσωπό του γίνονται στα “Απομνημονεύματα” του Μακρυγιάννη όπως και στα “Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833)” του Νικόλαου Κασομούλη[43], γραμμένα και τα δύο από αγωνιστές της ελληνικής επανάστασης. Με τον Μακρυγιάννη μάλιστα συνδέονταν με ισχυρούς δεσμούς φιλίας ήδη από την εποχή της Ύδρας[44]. Αναφορά στον Καρατάσο γίνεται στο διήγημα “Η Φόνισσα” του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη[45] , όπου η μητέρα της πρωταγωνίστριας καταδιώκεται από τους άντρες του Μακεδόνα οπλαρχηγού στη Σκιάθο, αλλά και στο μυθιστόρημα “…Και αλέκτωρ δεν ελάλησε” της Θάλειας Σαμαρά[46]. Στην πιο πρόσφατη λογοτεχνική παραγωγή που σχετίζεται με τον Καρατάσο ανήκουν το λυρικό έργο του Δημήτριου Μπρούχου “Ο χαλασμός της Νάουσας – 1821 μ.Χ., Ελληνική ραψωδία”[47] και το ποίημα “Νιάουστα” του Νικόλαου Ταούλα[48]. Αναφέρεται επίσης σε δημοτικό τραγούδι της Μακεδονίας[49] και στο ποίημα του Αχιλλέα Καραβία στο έργο του Πατριωτικά (Αθήνα, 1902)[50]. Ο Αναστάσιος Καρατάσος αποτελεί έναν από τους πολλούς χαρακτήρες στο έργο θεάτρου σκιών του Γιάννη Χατζή “Ο χαλασμός της Νάουσας”[51], το οποίο παρουσιάστηκε το 2001, ενώ αποτελεί τον κύριο χαρακτήρα στη ταινία “Η πολιορκία” του Βασίλη Τσικάρα (2018)[52]. Επιπλέον, δύο γλύπτριες φιλοτέχνησαν έργα με τη μορφή του: η Αλίκη Χατζή το άγαλμα “Ο ανδριάντας του Γέρο-Καρατάσου” στην πλατεία των Αγίων Αναργύρων στη Βέροια[53] και η Κατερίνα Χαλεπά την “Προτομή του Γεροκαρατάσιου”, που βρίσκεται στο δημοτικό πάρκο της Νάουσας Ημαθίας[54]. Στο Διχαλεύρι της Νάουσας, μπροστά στο κατεστραμμένο σπίτι της οικογένειας των Καρατάσων υπάρχει μία προτομή του Αναστάσιου Καρατάσου το οποίο εθελοντικά φιλοτέχνησε ο Ναουσαίος καλλιτέχνης κ. Νίκος Κωνσταντινίδης, σύμφωνα με το επίσημο δελτίο τύπου του Δήμου Νάουσας[55]. Τέλος, τον Μάιο του 2022, τιμώντας την 200η επέτειο της μάχης της Δοβράς, έγιναν τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του ήρωα Γερο-Καρατάσου του Δοβρινού και του μνημείου των πεσόντων στη μάχη της Ιεράς Μονής Δοβρά, τα οποία φιλοτεχνήθηκαν από τον γλύπτη Γεώργιο Κικότη[56].
Φανταστική προσωπογραφία βάσει περιγραφών του Αναστάσιου Καρατάσου
Φανταστική προσωπογραφία βάσει περιγραφών του Αναστάσιου Καρατάσου
Προτομή Αναστάσιου Καρατάσου και επιτύμβια στήλη του γιου του Τσάμη Καρατάσου
Προτομή Αναστάσιου Καρατάσου και επιτύμβια στήλη του γιου του Τσάμη Καρατάσου
Νεκρολογία Αναστασίου Καρατάσου υπό Ι. Κωλέττη. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος 1830
Νεκρολογία Αναστασίου Καρατάσου υπό Ι. Κωλέττη. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος 1830
Περιγραφή του Καρατάσου από συναγωνιστή του
Περιγραφή του Καρατάσου από συναγωνιστή του
Επιστολή του Αναστάσιου Καρατάσου προς τον Κωνσταντίνο Σακελλίωνα το 1825
Επιστολή του Αναστάσιου Καρατάσου προς τον Κωνσταντίνο Σακελλίωνα το 1825
Σφραγίδες του Αναστάσιου Καρατάσου και Αγγελή Γάτσου
Σφραγίδες του Αναστάσιου Καρατάσου και Αγγελή Γάτσου
Επιστολή του Αναστασίου Καρατάσου προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στις 19 Φεβρουαρίου του 1826 από τη Σκιάθο σελίδα 1
Επιστολή του Αναστασίου Καρατάσου προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στις 19 Φεβρουαρίου του 1826 από τη Σκιάθο σελίδα 1
Επιστολή του Αναστασίου Καρατάσου προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στις 19 Φεβρουαρίου του 1826 από τη Σκιάθο σελίδα 2
Επιστολή του Αναστασίου Καρατάσου προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στις 19 Φεβρουαρίου του 1826 από τη Σκιάθο σελίδα 2
Επιστολή του Αναστασίου Καρατάσου προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στις 19 Φεβρουαρίου του 1826 από τη Σκιάθο σελίδα 3
Επιστολή του Αναστασίου Καρατάσου προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στις 19 Φεβρουαρίου του 1826 από τη Σκιάθο σελίδα 3
Υπογραφή και σφραγίδα του Αναστάσιου Καρατάσου από την επιστολή του προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στις 19 Φεβρουαρίου του 1826
Υπογραφή και σφραγίδα του Αναστάσιου Καρατάσου από την επιστολή του προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στις 19 Φεβρουαρίου του 1826
Βιβλιογραφία
Βαλσαμίδης, Εμμανουήλ, Η πάλη της Νάουσας με τον Αλή Πασά και οι ξένες δυνάμεις, Νάουσα 2013.
Βαλσαμίδης, Εμμανουήλ, Ψηφίδες, τόμος 6ος, Νάουσα 2017.
Βασδραβέλλης, Κ., Ι., Οι Μακεδόνες εις τους υπερ της ανεξαρτησίας αγώνας 1796-1832, Εκδόσις Δευτέρα, Θεσσαλονίκη 1950.
Γαβριηλίδης, Ιγν., Θωμάς, Τα αγάλματα της Βέροιας και της Νάουσας, Βέροια 2004.
Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. φύλλου 25, σελ. 100, 1830.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος ΙΑ', Εκδοτική Αθηνών [Απόστολος Βακαλόπουλος].
Καραβίας, Γ., Αχιλλέας, Πατριωτικά, Αθήνα 1902.
Κασομούλης, Νικόλαος, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833) - Τόμος Α΄, Αθήνα 1939.
Κολτσίδας, Μιχ., Αντώνης, Η επανάσταση και η καταστροφή της Νάουσας κατά το 1822, Εκδόσεις Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας, Βέροια 2010.
Μακρυγιάννης, Ιωάννης, Απομνημονεύματα (εισαγωγή-σχόλια Σπύρος Ασδραχάς),εκδόσεις Καραβία, Αθήνα, χ.χ..
Μπρούχος, Δημήτριος, Ο χαλασμός της Νάουσας – 1822 μ.Χ., Ελληνική ραψωδία, Θεσσαλονίκη 2011.
Παπαδιαμάντης, Αλέξανδρος, Η Φόνισσα, Εκδόσεις Πέλλα, Αθήνα, χ.χ..
Περραιβός, Χριστόφορος, Απομνημονεύματα πολεμικά, τόμος πρώτος, Αθήνα 1836.
Σαμαρά, Χ., Θάλεια, …Και ο αλέκτωρ δεν ελάλησε, Αθήνα 1971.
Στουγιαννάκης, Ι., Ευστάθιος, Ιστορία της πόλεως Ναούσης, Γ' Έκδοση, Θεσσαλονίκη 1993.
Ταούλας, Κων., Νικολάου, Νιάουστα, Θεσσαλονίκη 2008.
Τζαφερόπουλος, Απόστολος, Οι Καρατασαίοι Α΄ μέρος "Ο γερο-Καρατάσος" , Εκδόσις της νομαρχίας Ημαθίας, Βέροια 1971.
Φιλιππίδης, Γ., Νικόλαος, Η επανάστασις και η καταστροφή της Νάουσης, Αθήνα 1881.
Χατζής, Ιωάννης, "Ο χαλασμός της Νάουσας, όπως τον φωτίζουν τα λυχνάρια του θεάτρου σκιών", Νιάουστα 177 (2021), σελ. 18-21.
Χιονίδης, Χ., Γεώργιος, "Τα γεγονότα εις την περιοχήν της Ναούσης-Βεροίας κατα την επανάστασιν του 1822", Μακεδονικά 8 (1968), σελ. 211-221.
Χιονίδης, Χ., Γεώργιος, "Σχεδίασμα περί του Γερο-Καρατάσου και της οικογένειας του", Μακεδονικά 9 (1969) σελ. 295-315.
Παραπομπές
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ.13
Χιονίδης, Χ., Γεώργιος, 1969, σελ. 309
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 14
Χιονίδης, Χ., Γεώργιος, 1969, σελ. 309
Χιονίδης, Χ., Γεώργιος, 1969, σελ. 310
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 21
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 22
Βασδραβέλλης, 1950, σελ. 296
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 23
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 24
Χιονίδης, Χ., Γεώργιος, 1969, σελ. 312
Χιονίδης, Χ., Γεώργιος, 1969, σελ. 311
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 163
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 15-16
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 16
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 25-26
Βασδραβέλλης, 1950, σελ. 14-17 Ιστορία του ελληνικού έθνους ΙΑ, σελ. 412-413
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 27
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ.29. Πιθανώς ο Καρατάσος ταυτίζεται με τον καπετάν Τάσιο που στέλνει γράμμα στον Αλή Πασά το 1812 ως διορισμένος αρματολός: Βαλσαμίδης, Εμμανουήλ, 2013, σελ. 263-264
ΒΔ.17/8/1955 ΦΕΚ 240/Α/3-9-1955
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 29
Χιονίδης, Γεώργιος, 1980, σελ. 107 και 112-113
Κολτσίδας Μιχ. Αντώνης, 2010, σελ. 64-65
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 37
Φιλιππίδης, Νικόλαος, 1881, σελ. 44
Χιονίδης Γεώργιος, 1968, σελ. 213
Κολτσίδας, Μιχ., Αντώνης, 2010, σελ. 71-72
Κολτσίδας, Μιχ., Αντώνης, 2010, σελ. 77
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 42
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 44-45
Στουγιαννάκης, Ι., Ευσταθίου, 1993, σελ. 214-215
Κολτσίδας, Μιχ., Αντώνης, 2010, σελ. 216
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 49-50
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 58-59
Περραιβός, Χριστόφορος, 1836, σελ.15-16
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 84
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 110
Βαλσαμίδης, 2017, σελ. 151
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 140-141
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 151-152
Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, 1830, αρ. 25, σελ. 100
Χιονίδης, Γεώργιος, 1969, σελ. 303
Βλ. για παράδειγμα σχετικά με την έκρηξη της επανάστασης στην Νάουσα: Κασομούλης Νικόλαος, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833) - Τόμος Α΄, Αθήνα 1939, σελ.198-204.
Μακρυγιάννης Ιωάννης Απομνημονεύματα (εισαγωγή-σχόλια Σπύρος Ασδραχάς), Αθήνα, χ.χ. εκδόσεις Καραβία κεφάλαιο 6 σελ. 156-157 και 171 https://el.wikisource.org/ %916
Παπαδιαμάντης Αλέξανδρος, Η Φόνισσα, Εκδόσεις Πέλλα, Αθήνα, χ.χ., Κεφάλαιο Α’ , σελ. 8 https://el.wikisource.org/
Σαμαρά, Χ., Θάλεια, …Και ο αλέκτωρ δεν ελάλησε, 1971
Μπρούχος, Δημήτριος, Ο χαλασμός της Νάουσας – 1822 μ.Χ., Ελληνική ραψωδία, 2011
Ταούλας, Κων., Νικολάου, Νιάουστα, σελ. 32
Τζαφερόπουλος, 1971, σελ. 28
Καραβίας, Γ., Αχιλλέας, Πατριωτικά (Αθήνα, 1902)
Χατζής Ιωάννης,"Ο χαλασμός της Νάουσας, όπως τον φωτίζουν τα λυχνάρια του θεάτρου σκιών", Νιάουστα 177 (2021), σελ. 18-21
«Πολιορκία - FLIX». flix.gr.
Γαβριηλίδης, Ιγν., Θωμάς, Τα αγάλματα της Βέροιας και της Νάουσας, 2004, σελ. 13, “Ο Ανδριάντας του Γέρο-Καρατάσου”
Γαβριηλίδης, Ιγν., Θωμάς, Τα αγάλματα της Βέροιας και της Νάουσας, 2004, σελ. 50, “Η προτομή του Γεροκαρατάσιου”
«ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΑ ΠΡΟΤΟΜΗΣ ΟΠΛΑΡΧΗΓΟΥ ΚΑΡΑΤΑΣΙΟΥ ΣΤΟ ΔΙΧΑΛΕΥΡΙ ΣΤΕΝΗΜΑΧΟΥ». Δήμος Νάουσας - Επίσημος ιστότοπος Δήμου Νάουσας Ημαθίας. Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2022.
«Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας - Δελτία Τύπου». www.pkm.gov.gr. Ανακτήθηκε στις 9 Μαΐου 2022.
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
