Η οικογένεια Βισβίζη, με καταγωγή από την Αίνο της Ανατολικής Θράκης, διακρίθηκε στους ναυτικούς αγώνες κατά την επανάσταση του 1821[1]. Η συμβολή των Αινιτών στις ναυτικές επιχειρήσεις του 1821 χαρακτηρίζεται πολύτιμη. Ήδη στα 1813 η ναυτική δύναμη της Αίνου ανερχόταν σε 4 μεγάλα καράβια και 60 σακολέβες. Το 1821 τα καράβια της πόλης έφταναν τα 300. Πολλά απ' αυτά ταξίδευαν μέχρι τη Συρία και την Αίγυπτο[2] .
Χατζή Αντώνης Βισβίζης
Ο καπετάν Χατζή Αντώνης Βισβίζης, ήταν πλούσιος καραβοκύρης. Είχε στην κατοχή του το μπρίκι «Καλομοίρα», οπλισμένο με κανόνια και πλήρωμα 140 ναύτες[1] .
Με την έναρξη της Επανάστασης του 1821 ζωηρές επαναστατικές ενέργειες παρατηρήθηκαν και στην Αίνο, στα τέλη Απριλίου - αρχές Μαΐου του 1821, όταν οι Αινίτες κατέλαβαν το κάστρο, αιχμαλώτισαν τις τουρκικές δυνάμεις, οι οποίες, επωφελούμενες από την απουσία των Αινίτικων καραβιών, κυριάρχησαν και πάλι[3] . Όμως, στις 2 Μαΐου, Ψαριανή μοίρα με επικεφαλής τον Ανδρέα Γιαννίτση βομβάρδισε το οχυρό Ιμπριτζέ στον κόλπο του Σάρου, απώθησε τους Τούρκους και ανακατέλαβε το φρούριο. Μαζί με τα πλοία της Ψαριανής μοίρας συμμετείχε στις επιχειρήσεις και ο πλοίαρχος Χατζή Αντώνης Βισβίζης, ο οποίος διοικούσε το μπρίκι του «Καλομοίρα» μαζί με τη γυναίκα του, Δόμνα Βισβίζη. Η Αίνος φαίνεται ότι έμεινε για αρκετές μέρες στα χέρια των Ελλήνων, ειδικά των Ψαριανών, και αργότερα, μετά την ανακατάληψή της από τους Τούρκους, πολλοί κάτοικοι της έσπευσαν να καταφύγουν στην επαναστατημένη Ελλάδα [4].
Μετά από τα γεγονότα της Αίνου, ο Χατζή Αντώνης Βισβίζης επιβίβασε στο καράβι τη γυναίκα του Δόμνα και τα 5 παιδιά του και ενώθηκε με τον ελληνικό στόλο. Υποστήριξε με το καράβι του την επανάσταση του Εμμανουήλ Παππά στη Χαλκιδική. Αυτός τον είχε φέρει το Φεβρουάριο του 1821 από την Κωνσταντινούπολη στο Άγιον Όρος μαζί με πολλά εφόδια, ο ίδιος πάλι τον μετέφερε νεκρό στην Ύδρα. Πήρε μέρος στις ναυμαχίες του Άθω, της Λέσβου και της Σάμου. Το 1822 υποστήριξε με τα κανόνια του τις επιχειρήσεις των Δημητρίου Υψηλάντη, Οδυσσέα Ανδρούτσου και Νικηταρά στην Αγία Μαρίνα της Λαμίας για να σταματήσουν την κάθοδο του Δράμαλη νοτιότερα. Έτσι κατάφερε να σωθούν τα κυκλωμένα ελληνικά τμήματα από τους Τούρκους του Δράμαλη• ο Ανδρούτσος με τον Νικηταρά του απεύθυναν γράμματα ευγνωμοσύνης [5]:
Μνημείο των Δόμνα και Χατζή Αντώνη Βισβίζη στην πλατεία Φάρου Αλεξανδρούπολης
«Διά του παρόντος φανερώνομεν και αποδεικνύομεν ότι ο Χ'Άντώνιος Βισβίζης, Αινίτης, ευρισκόμενος με το καράβι του εις νησίον Λιβάδα, όστις από Όλυμπον είχεν έλθει προς τον Άρειον Πάγον για υπόθεσιν του Γένους, και όντες ημείς πολιορκισμένοι εις Αγίαν Μαρίναν από τους εχθρούς με κανόνια επτά χτυπώντας μας με μπάλλα επτά γρανάτας και ζητώντας απ' αυτόν διά μέσου του Αρείου Πάγου δύο κανόνια... αμέσως εσηκώθη με μεγάλον πατριωτισμόν εις τα πανιά, και ήλθε με το καράβι του προς βοήθειάν μας και δίδωντάς μας τα δύο κανόνια... εκράτησεν τρεις ημέρας πόλεμον ακαταπαύσεως με κανόνια και ούτως ημπόρεσε ίνα εμβαρκαρισθή η κολώνα μας από τρεις χιλιάδες και να σωθή. Και τα προσδιορισθέντα Λιμνά και Τρικκεριώτικα από Άρειον Πάγον δι' αυτήν την περίστασιν, εστάθησαν τα μόνα δειλιόντα και αδιαφορήσαντα εις την αυτήν ανάγκην. Διό και του δίδεται το παρόν διά να έχη να παρρησιασθή ένα καιρόν εις το Γένος διά ταύτην του την δούλευσιν»
Εκ του Μόλου Παλαιοχωρίου τη 15η Απριλίου 1822
Οδυσσεύς Αντρήτσου
Νικήτας Σταματελόπουλος[6]
Στο υπ΄ αριθμ. 17293/15.8.1922 έγγραφο του Αντιπροέδρου του Αρείου Πάγου Άνθιμου Γαζή, μεταξύ των άλλων αναφέρεται:
«…ο φιλογενέστατος Καπετάνιος Χατζή Αντώνιος Βισβίζης με το καράβι του από αρχάς Απριλίου του 1822, δεύτερον έτος της ελευθερίας, μέχρι τέλους Ιουλίου εδούλευεν εις τον Άρειον Πάγον και μετά πάσης προθυμίας και πίστεως, ως ουδείς άλλος, περιπλέων αδιαλείπτως το Βόρειον στενόν της Ευβοίας και καταπολεμών τον εχθρόν εις τε την Στυλίδα, Θερμοπύλας και Εύριπον και εις τα Βρυσάκια, ρίπτων ακαταπαύστως κανόνια με τα ίδια του εφόδια πολεμικά και φανείς ευδόκιμος εν πάσι, γίνεται δήλον…»[7] .
Ο Χατζή Αντώνιος Βισβίζης έχασε τη ζωή του στο θαλάσσιο στενό ανάμεσα στην Εύβοια και τη Στερεά Ελλάδα την 21η Ιουλίου 1822, πάνω στο κατάστρωμα του πλοίου του “Καλομοίρα”. Τη διακυβέρνηση του πλοίου ανέλαβε αμέσως η σύζυγός του Δόμνα [8]. Η Δόμνα Βισβίζη σημείωσε στο ημερολόγιο του πλοίου:
«17 Ιουνίου 1822– Νηνεμία. Ημέρα Τρίτη, οκτώ ώρα νυκτός, έχασε την ζωήν του από βόλι ο Καπετάν Αντώνης Βισβίζης. Το κουμάντο του μπρικιού “Καλομοίρα” παίρνει η χήρα Δόμνα Βισβίζη»[9].
Ο Χατζή Αντώνιος Βισβίζης ετάφη στη Λιθάδα της Εύβοιας πίσω από ιερό του ναού των Αγίων Αναργύρων.
Δόμνα Βισβίζη
Μετά το θάνατο του Χατζή Αντώνη Βισβίζη (21 Ιουλίου 1822), τη διοίκηση του καραβιού την παίρνει στα χέρια της η γυναίκα του Δόμνα. Ήταν κόρη γαιοκτήμονα της Θράκης γεννημένη το 1783 και παντρεμένη από το 1808. Μετέχοντας μαζί με το σύζυγο της σε όλες τις επιχειρήσεις του αγώνα είχε αποχτήσει την ανάλογη εμπειρία. Βοηθούμενη από τον υπαρχηγό του πλοίου τον καπετάν Σταυρή, κυβέρνησε το πλοίο και συνέχισε την πολιορκία του Ευρίπου[10] .
Τέλος του 1823, σε μια αναφορά της προς το Υπουργείο Ναυτικών, η Δόμνα Βισβίζη γράφει:
Κτητορική επιγραφή του ναού του Αγίου Νικολάου (κατοπινού Αγίου Βλασίου), στον οποίο η Δόμνα παντρεύτηκε το Χατζη-Αντώνη Βισβίζη, στην Αίνο της Θράκης
«Κατά το 1822 έτος, εσυμφώνησεν ο μακαρίτης άνδρας μου μετά των αρεοπαγιτών και εφόρων της Εύβοιας δια να σταθή με το πλοίο του εις την πολιορκίαν της Εύβοιας, μέλλων να πληρώνεται παρά των αρεοπαγιτών. Μ΄ όλον δ΄ ότι ο ρηθείς άνδρας μου ετελεύτησε, μόλον τούτο, μηδόλως παραβάσα από μέρους μου τας άνωθι συμφωνίας, ένα ήμιση ολόκληρον χρόνον, μ΄ όλον τον πατριωτικόν ζήλον τας εκτέλεσα. Αγκαλά δε δις, τρις και πολλάκις να εζήτησα το να πληρωθώ εν καιρώ, ως η συμφωνία μας, με το σήμερον και αύριον όμως αναβαλλομένου του καιρού, και μηδ΄ οβολού μη δοθέντος μοι, στενοχωρηθείσα δ΄ από τους ναύτας, και φοβούμενη μήπως ήθελον αναχωρήση, ενώ άνευ τούτων, ήτο αδύνατον το να κρατηθή η πολιορκία, ελπίζουσα δε και ότι επομένως ήθελα πληρωθή, επλήρωσα εξ ιδίων τα μηνιαία των, εξοδεύσασα δε προς τούτοις εις αυτό το διάστημα, τόσον εις τας των ναυτών τροφάς, όσον και εις πολεμοφόδια, ποσότητα όχι ευκαταφρόνητον, καθώς καλώτατα γινώσκει το έξοχον υπουργείον, με πόσην ποσότητα χρημάτων δύναται να εξοικονομηθή εν πολεμικόν πλοίον, από εβδομήκοντα πέντε ναύτας κυβερνούμενον, με την πρόβλέψιν των τροφών, πολεμοφοδίων και μηνιαίων»[7] .
Ο ιστορικός του αγώνα Ιωάννης Φιλήμων, γράφοντας για τη Μπουμπουλίνα βρίσκει την ευκαιρία να την συγκρίνει με τη Δόμνα λέγοντας:
«...Τοιαύτη ανεδείχθη και η Δόμνη, σύζυγος του Βασιλείου Χατζή Βιζβίζη, πλοιάρχου. Θανατωθέντος αυτού κατά την πολιορκίαν της Ευβοίας, ανέλαβεν η ιδία την διοίκησιν του πλοίου ως άλλος ανήρ, επί πολύν χρόνον, ίνα μη στερηθή η πολιορκία της από θαλάσσης βοηθείας . [11]
Τον Σεπτέμβριο του 1824 η“Καλομοίρα” περνά στα χέρια του κράτους, καθώς η Δόμνα Βισβίζη αναγκάζεται να την παραχωρήσει. Συγκεκριμένα στα τέλη του 1823 οι Υδραίοι της ζητούν το πλοίο της για τις ανάγκες του υδραίικου στόλου και αυτή παραχωρεί την «Καλομοίρα» για να χρησιμοποιηθεί σαν πυρπολικό «μ΄ όλα τ΄ αναγκαία εξοπλισμένον», ενώ τα άλλα πλοία που προσέφεραν για τον ίδιο σκοπό ήταν «γυμνά τε και πάντων υστερημένα πλοία». Με το πλοίο αυτό το 1824 ο Πιπίνος έκαψε την τουρκική φρεγάτα του Χαζνέ Γκεμνισί[7] .
Το 1824 την βρίσκει χωρίς το καράβι της, πάμπτωχη, με τα πέντε ορφανά της «…υστερούμενα και αυτού του επιούσιου…. Μη έχουσα ούτε οίκον, ούτε μίαν πατρίδα, ούτε τα λοιπά αναγκαία» στην αρχή για λίγο στην Ύδρα και τη Σύρο και στη συνέχεια στο Ναύπλιο. Εκεί αναγκάζεται, για να επιβιώσει, να ζητήσει βοήθεια από τη Διοίκηση με την ελπίδα ότι «δεν θέλει αφήσει εγκαταλελειμμένα και απροστάτευτα τα υπέρ της πατρίδος αποθανόντος πατρός τέκνα, και εξοδεύσασα και όλη του την περιουσία, αλλά θέλει χορηγήσει εις αυτά τα προς το ζην αναγκαία από την πικράν ορφανίαν των και σκληράν δυστυχίαν, δια να παρακινώνται και οι λοιποί ομογενείς εις τον Ιερόν τούτον αγώναν αλύπως, βλέποντες την Διοίκησιν προστάτην των ορφανών και χηρών». Αλλά η Διοίκηση κωφεύει.
Με τον καιρό η κατάσταση χειροτερεύει. Μέσα στο καταχείμωνο του 1826 η Δόμνα Βισβίζη βρίσκεται σε απελπιστική κατάσταση. Στο λιμό που είχε προηγηθεί έχασε το ένα από τα πέντε παιδιά της και απελπισμένη γράφει:
«….Κλαίω, ευσπλαχνίαν δεν ευρίσκω ουδεμίαν. Άχρι και των ουρανών κραυγάζω. Ώτα ανεωγμένα δεν βλέπω! Πώς άλλως να εκφράσω τον πόνο μου; Ή με οποίον άλλον τρόπο να κινήσω ανθρώπων σπλάγχνα εις συμπάθειαν»;[12]
Προτομή της Δόμνας Βισβίζη στην πλατεία Φάρου Αλεξανδρούπολης
Τα χρόνια περνούσαν αλλά η κατάσταση της Δόμνας Βισβίζη δεν διορθωνόταν. Τον Αύγουστο του 1829 έγραψε από το Άργος, όπου βρισκόταν, στον Καποδίστρια:
Προτομή του Θεμιστοκλή Βισβίζη στην πλατεία Φάρου Αλεξανδρούπολης
«…Γνωρίζω ότι φαίνομαι όχι μόνον οχληρά και βαρετή, αλλά και τολμηρά. Ανάγκη όμως μεγίστη μ΄ αναγκάζει και μάλλον με βιάζει! Κατ΄ ανάγκη λιμού, λιμοκτονίας και άκρας πτωχείας κατήντησα κλινήρης εις τόπον ξένον, μακράν των δυστυχών μου ορφανών και ανηλίκων. Δεν είμαι εις κατάστασιν να επιστρέψω εις αυτά, επειδή έμεινα έρημος και αυτής της εφημέρου τροφής στερούμενη, κινδυνεύομεν να αποθάνομεν από την πείναν! Επί Μάρτυρι Θεώ δεν έχω καν τα αναγκαία μου έξοδα να επιστρέψω προς την ατυχή οικογένειά μου…. Ο πατήρ των ανηλίκων ορφανών μου εθυσίασεν και ζωήν και κατάστασιν υπέρ του έθνους, τα παιδιά του λιμοκτονούν, πεθαίνουν από την πείναν! Το έθνος δεν ευσπλαγχνίζεται; Κινδυνεύουν και εντός ολόγου χάνονται…. Προστρέχω προς την έμφυτον φιλανθρωπίαν σας, θερμώς παρακαλούσα όπως μοι γίνη καν μικρά εξοικονόμησις, ίνα περιθάλψω και δυνηθή ανακουφίσω τα τέκνα μου και προλάβω αυτά πριν, ή εκ της λιμοκτονίας εξοντωθώσι.
Της εξοχότητός της δούλη, η δυστυχής χήρα Δόμνα Βισβίζη» . [7]
Μετά το τέλος της ελληνικής επανάστασης η Δόμνα Βισβίζη εγκαταστάθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου, ζώντας τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής της σε μεγάλη ένδεια.[13] .
Στη Δόμνα Βισβίζη αναφέρεται δημοτικό τραγούδι που έφερε σε φως έρευνα του Κομοτηναίου Αντώνη Ρωσσίδη.
«Πουλάκι πόθεν έρχεσαι, πουλάκι για αποκρίσου
μην είδες και μην άκουσες για την κυρά Δομνίτσα,
την όμορφη τη δυνατή, την αρχικαπετάνα,
πούχει καράβι ατίμητο και πρώτο μες στα πρώτα,
καράβι γοργοτάξιδο, καράβι τιμημένο
καράβι που πολέμησε στης Ίμπρος το μπουγάζι;
Και το πουλάκι στάθηκε και το πουλάκι λέει:
- Την είδα, την απάντησα, σιμά στο Αγιονόρος
τρεις μέρες επολέμαγε με δυο χιλιάδες Μούρτους.
Καράβια εδώ, καράβια εκεί, καράβια παραπέρα
και τούτη σαν τον αητό ώρμαγε και κτυπούσε•
δεξά, ζερβά κι ανάστροφα κι όπου βολούσε ακόμα.
Κι άκουγες βόγγους δυνατούς κατάρα στην κατάρα
κι οι θάλασσες κοκκίνησαν σαν φέσια των αγάδων[14]» .
Η Δόμνα Βισβίζη σε λογοτεχνικά βιβλία
Μ' Ενάντιους Ανέμους από την Άννα Γκέρτσου-Σαρρή. Κέδρος, (1996) (μυθιστορηματική βιογραφία)
Θεμιστοκλής-Τιμολέων Βισβίζης
Πορτρέτο του Θεμιστοκλή Βισβίζη, γιου της Δόμνας Βισβίζη
Η φήμη της Δόμνας Βισβίζη, ξεπέρασε τα όρια του ελληνικού κράτους. Το φιλελληνικό κομιτάτο του Παρισιού, στην προσπάθεια του να περιθάλψει τα παιδιά των αγωνιστών, έφερε στο Παρίσι και τον μεγάλο γιο των Βισβίζηδων μαζί με τα παιδιά του Κανάρη, του Γιαννίτση, του Μ. Μπότσαρη και του Παλάσκα. Ο νεαρός Θεμιστοκλής-Τιμολέων Βισβίζης είχε ωραία και χαρακτηριστική ελληνική μορφή και έγινε το αγαπημένο παιδί των φιλελληνικών κύκλων του Παρισιού. Κυρίες της αριστοκρατίας όπως η κυρία Ρεκαμιέ και η Δούκισσα Ντ' Αμπραντές, φιλοτιμούνταν να τον προστατεύουν. Η ωραία μορφή του φιλοτεχνήθηκε σε Πορτραίτο σε ωραία σύνθεση κάτω από την οποία είναι γραμμένα τα λόγια της μητέρας του Δόμνας, που τον αποχαιρετά καθώς φεύγει για τα ξένα. To πορτραίτο αυτό λιθογραφημένο σε χιλιάδες αντίτυπα, πωλούνταν στη Γαλλία και την Ευρώπη για μεγάλα ποσά. Με τα ποσά αυτά γίνονταν προμήθεια τροφίμων, φαρμάκων και πολεμοφοδίων, τα οποία οι Γάλλοι έστελναν στους μαχόμενους αγωνιστές. Το πορτραίτο αυτό στάθηκε το πρότυπο για την προτομή του νεαρού Βισβίζη που στήθηκε στην παραλία της Αλεξανδρούπολης .
Στο Εθνολογικό Μουσείο φυλάσσεται αντίγραφο της προσωπογραφίας του νεαρού Βισβίζη, στο οποίο αναγράφεται η συμβουλή της μητέρας του Δόμνας Βισβίζη:
“Παιδί μου,θα υιοθετηθής και θα οφείλεις την ανάπτυξίν σου εις την γαλλικήν γενναιοδωρίαν. Ίσως δεν θα ζω, όταν επιστρέψης. Σκέψου όμως, παιδί μου, ότι πρέπει να μιμηθής και να εκδικήσεις τον πατέρα σου” .[15]
Το 1832 επιστρέφει από το εξωτερικό ο Θεμιστοκλής και διορίζεται ακόλουθος του Υπουργείου των Εξωτερικών (από το 1845 ως το 1876 ήταν διοικητής Νάξου).
Μαριορίτσα Χατζή Αντώνη Βισβίζη
Η Μαριορίτσα Βισβίζη, κόρη του Χατζή Αντώνη και της Δόμνας Βισβίζη συνέταξε τον επιτάφιο λόγο προς τιμή του πατέρα της και με αίτησή της προς τον Καποδίστρια, την 1η Ιανουαρίου 1829, ζήτησε τη δημοσίευσή του από το Εθνικό Τυπογραφείο, ως μνημόσυνο του πατέρα της. Ο Καποδίστριας, αναγνωρίζοντας την προσφορά της οικογένειας Βισβίζη υιοθέτησε την αίτηση της κόρης του Χατζή Αντώνη Βισβίζη και διέταξε τη δημοσίευση του λόγου αυτού “δια των πιεστηρίων του κράτους (Εθνικού Τυπογραφείου)”, όπως αποδεικνύεται από το απαντητικό έγγραφο του Κυβερνήτη με ημερομηνία 17 Ιανουαρίου 1829[16] .
Το μπρίκι "Καλομοίρα"
Μπρίκι του καπετάν Χατζή-Αντώνη Βισβίζη από την Αίνο της Ανατολικής Θράκης. Ναυπηγήθηκε στη Ρωσία το 1817 από Ρώσους μαστόρους και με ξυλεία πεύκα από την Αίνο. Ήταν, για τη κατηγορία του, από τα μεγαλύτερα της εποχής και είχε την πολυτέλεια να έχει ένα ευρύχωρο σαλόνι, πράγμα σπάνιο για τα πλοία της εποχής. Ο λόγος ήταν ότι ο καπτάν Αντώνης Βισβίζης είχε την μεγάλη του οικογένεια μαζί στα ταξίδια του. Το σαλόνι αυτό ήταν η αιτία που συνεδρίαζε ο «Άρειος Πάγος» (η τότε κυβέρνηση) πάνω στο μπρίκι «Καλομοίρα».
Σκίτσο της Καλομοίρας, Ναυτικό Μουσείο Οδησσού, Ουκρανία.
Το καράβι, κλασικό μπρίκι με 14 κανόνια, είχε μήκος 31,10 μέτρα, πλάτος καταστρώματος 7,62 μ. ολικό πλάτος στα κοίλα 7,80 μ. βάθος αμπαριών 3,40μ. μέγιστο βύθισμα 4,12μ. και χωρητικότητα 259 τόνους. Ήταν ένα μεγάλο καράβι, με μεγάλη χωρητικότητα, που ναυλωνόταν εύκολα, αλλά απέδιδε μεγάλα κέρδη. Η «Καλομοίρα» και η «Δόμνα» πλοία και τα δύο του καπετάν Αντώνη Βισβίζη, σάλπαραν από την Αίνο τέλος Μαρτίου του 1821 να λάβουν μέρος στον αγώνα υπό την σημαία των Ψαριανών. Οι αγώνες του μπρικιού «Καλομοίρα» γνωστοί. Εκεί ξεψύχησε ο Εμμανουήλ Παππάς, ο εμψυχωτής του αγώνα στην Μακεδονία, μετά την επιβίβαση του από το Άγιο Όρος. Έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις του Ευρίπου στην Εύβοια. Εκεί 21 Ιουλίου 1822 σκοτώθηκε ο καπτάν Αντώνης Βισβίζης. Τότε η Δόμνα αναλαμβάνει την πλοιαρχία. Από τότε μέχρι το 1824 λαμβάνει μέρος σε πολλές επιχειρήσεις στο Αιγαίο, ενώ οι ιστορικοί Φιλήμων και Σπηλιάδης της δίνουν το όνομα «καταδρομέας του Αιγαίου». Ο επίλογος του πλοίου γράφτηκε στον Τσεσμέ. Τελειώνοντας τα χρήματα της η Δόμνα και μη μπορώντας να συντηρήσει ένα τόσο μεγάλο πλοίο με 140 ναυτικούς, το προσφέρει με γενναιοψυχία στη κυβέρνηση για να το μετατρέψει σε πυρπολικό. Καθώς αναφέρει ο I. Φιλήμων στο «Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως» με το μπουρλότο αυτό έκαψε ο Πιπίνος το 1824 στο Τσεσμέ την τουρκική φρεγάτα «Χαζνέ Γκεμισί» δηλ. το καράβι- ταμείο του τουρκικού στόλου.[17]
Πηγές
Κούκος Μ. (1998). Ο Ελληνισμός της Θράκης στον αγώνα του 1821. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ερωδιός.
Βακαλόπουλος, Κ. Π. (1990). Ιστορία Του Βορείου Ελληνισμού. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη.
Β. Α. Μυστακίδου, Ένια Αίνια. «Θρακικά», τ. Β', σ. 56.
Ευθυμιάδης Π. Α. (2005). Η συμβολή της Θράκης εις τους απελευθερωτικούς αγώνας του έθνους. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Αιγαίο.
Ιωάννου Φιλήμονος, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Γ'.
Δ. Παυλόπουλου, Ανθολογία Άγνωστων Δημοτικών Τραγουδιών.
Περιοδικό Τα Νίτκα , του ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΙΟΥ ΑΙΝΟΥ-Σύλλογος Αλεξανδρούπολης «τ. 2.».
Εφ.ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ (2 Μαΐου 1989). Άρθρο του ιστορικού Μανώλη Τασούλα με τίτλο «ΔΟΜΝΑ ΒΙΣΒΙΖΗ-Τα έδωσε όλα για τον Αγώνα αλλά η πατρίδα την ξέχασε...» .
Αναφορές
Κούκος, Μ. (1998). Ο Ελληνισμός της Θράκης στον αγώνα του 1821. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ερωδιός. σελ. 122.
Βακαλόπουλος, Κ. Π. (1990). Ιστορία Του Βορείου Ελληνισμού. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη. σελ. 119.
Βακαλόπουλος, Κ. Π. (1990). Ιστορία Του Βορείου Ελληνισμού. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη. σελ. 113.
Κ. Π., Βακαλόπουλος (1990). Ιστορία Του Βορείου Ελληνισμού. Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη. σελίδες 113–114.
Κούκος, Μ. (1998). Ο Ελληνισμός της Θράκης στον αγώνα του 1821. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ερωδιός. σελίδες 124–125.
Μυστακίδου, Β. Α.. «τ. Β', σ. 56.». Θρακικά.
«Άγνωστοι Έλληνες ήρωες: Δόμνα Βιζβίζη, η Κυρά των Θαλασσών». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 24 Μαρτίου 2015.
Ευθυμιάδης, Π. Α. (2005). Η συμβολή της Θράκης εις τους απελευθερωτικούς αγώνας του έθνους. Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκη: Αιγαίο. σελ. 314.
Καπετάν Χατζή – Αντώνης Βισβίζης, «τ. 2, σ. 13.». Τα Νίτκα
Κούκος, Μ. (1998). Ο Ελληνισμός της Θράκης στον αγώνα του 1821. Θεσσαλονίκη: Ερωδιός. σελ. 125.
Ιωάννου, Φιλήμονος. Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως. σελίδες τ. Γ', σ. 433.
Τασούλας, Μανώλης (2 Μαΐου 1989). «Δόμνα Βισβίζη-Τα έδωσε όλα για τον Αγώνα αλλά η πατρίδα την ξέχασε...». Ελευθεροτυπία. «άρθρο».
Ευθυμιάδης, Π. Α. (2005). Η συμβολή της Θράκης εις τους απελευθερωτικούς αγώνας του έθνους. Θεσσαλονίκη: Αιγαίο. σελ. 325.
Παυλόπουλου, Δ. Ανθολογία Άγνωστων Δημοτικών Τραγουδιών.
Ευθυμιάδης, Π. Α. (2005). Η συμβολή της Θράκης εις τους απελευθερωτικούς αγώνας του έθνους. Θεσσαλονίκη: Αιγαίο. σελ. 328.
Ευθυμιάδης, Π. Α. (2005). Η συμβολή της Θράκης εις τους απελευθερωτικούς αγώνας του έθνους. Θεσσαλονίκη: Αιγαίο. σελίδες 332–333.
Σ. Μπαμπάλα, «τ. 19, σ. 16-17.». Τα Νίτκα.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
"Λησμονημένες Μορφές - Δόμνα Βισβίζη, η κυρά των θαλασσών", ντοκυμαντέρ της Σοφίας Σωτηρίου, παραγωγής ΕΤ3 2010
"Δόμνα Βισβίζη", ντοκυμαντέρ της Media Team , παραγωγής Περιφέρειας Α.Μ.Θ
Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
