Ο Νικόλαος Σκούφος (Σμύρνη, τέλη 18ου αιώνα-1842) ήταν λόγιος και εκδότης της εφημερίδας Ο Σωτήρ/Le sauveur που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα στα χρόνια της Αντιβασιλείας.
Βίος
Γεννήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα στη Σμύρνη. Πατέρας του ήταν ο Ιωάννης Περάκης, έμπορος, ο οποίος είχε το παρωνύμιο Σκούφης κι αργότερα Σκούφος. Μητέρα του ήταν η Μαριόρα.[1] Αρχικά ο πατέρας του εμπορευόταν με την βενετική υπηκοότητα ενώ αργότερα έλαβε την γαλλική υπηκοότητα κι αφού καταλύθηκε η Βενετική Δημοκρατία. Είχε ενεργή ανάμειξη στα εσωτερικά της Ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης, ως προεστώς, αναμειγνυόμενος κυρίως στα εκκλησιαστικά και τα εκπαιδευτικά. Ο πατέρας του Νικόλαου ανήκε στην συντηρητική μερίδα που αντιστρατευόταν την ανανέωση της Ευαγγελικής Σχολής της Σμύρνης των προγραμμάτων της και του διδακτικού της προσωπικού.[2] Ο Νικόλαος Σκούφος είχε και άλλα τρία αδέλφια: τον Δημήτριο ο οποίος έφτασε να γίνει πρόξενος της Πύλης στην Βαρκελώνη, τον Γεώργιο, τον Σπυρίδωνα και την Ελένη.[1]
Γύρω στα 1814 τον βρίσκουμε στο Μόναχο για στρατιωτικές σπουδές, επιλογή η οποία υπαγορεύθηκε λόγω της έλλειψης επαρκών οικονομικών μέσων για άλλες πιο δαπανηρές σπουδές οι οποίες θα απαιτούσαν χρήματα για τη φοίτηση, σίτιση και στέγασή του.[3] Παράλληλα ενισχύεται οικονομικά για συνέχιση των σπουδών του από την Φιλόμουσο Εταιρεία της Βιέννης, με 100 φλωριά το χρόνο επί τρία χρόνια.[4] Οι εργασίες του Συνεδρίου της Βιέννης την ίδια εποχή και η παρουσία εκεί του Ιωάννη Καποδίστρια συνέπεσαν με την εκεί παρουσία του Νικόλαου Σκούφου στην Βιέννη. Εκεί οι δύο άνδρες γνωρίστηκαν και η επιρροή του Καποδίστρια στον Σκούφο ήταν μάλλον καθοριστική για την στροφή του Σκούφου, προς τις ανθρωπιστικές σπουδές: μελέτη αρχαίων κειμένων, φιλοσοφία, νομική.[5]
Το 1818 εγκαταλείπει το Μόναχο επειδή και η υποτροφία του έχει τελειώσει. Πηγαίνει στο Παρίσι συνοδεύοντας τον Κοδρικά. Η μετάβασή του στη Γαλλική μεγαλούπολη ίσως σχετίζεται με τη συνέχιση των σπουδών του, ή την έκδοση του περιοδικού Αθηνά (Φεβρουάριος Μάιος 1819), ή γιατί ήταν ένας από τους προστατευόμενους του Κοδρικά.[6]
Στο Παρίσι
Κατά τη διάρκεια της εκεί παραμονής του, σημειώνονται κάποιοι ιδεολογικοί μετασχηματισμοί του: μυστικές αναφορές της αυστριακής αστυνομίας, μας πληροφορούν πως είχε υιοθετήσει φθοροποιές επαναστατικές αρχές, που έκαναν τη γαλλική αστυνομία να τον καλέσει σε ανάκριση. Κλήση που δεν θα θεωρείτο άσχετη με την αρθρογραφία του στο περιοδικό Αθηνά, που ήταν άκρως πολιτική και άσχετη με τον φιλολογικό του χαρακτήρα, (π.χ.αναφορά στην πώληση της Πάργας στους Τούρκους). Βάσιμη πρέπει να θεωρείται η υπόθεση πως είχε προσχωρήσει σε κάποια από τις τεκτονικές στοές του Παρισιού.[7] Στο Παρίσι θα μείνει μέχρι το φθινόπωρο του 1819 και η φυγή του δεν είναι άσχετη με το όλο αρνητικό πολιτικό κλίμα που είχε αρχίσει να επικρατεί στην Γαλλική πόλη σε βάρος του και επειδή ο Κοδρικάς δεν ήθελε να διακινδυνεύσει καλύπτοντάς τον.[8]
Το 1825 διορίσθηκε μαζί με τους Π. Κορδικά και Α. Βογορίδη διπλωματικός αντιπρόσωπος της Ελλάδας στο Παρίσι [9].
Στο Βουκουρέστι
Στο Βουκουρέστι μετέβη πριν από τον Νοέμβριο του 1819 έχοντας μαζί του, εκτός από τη γλωσσομάθειά του, τις γνωριμίες του και το κύρος μιας παλιάς υποτροφίας της Φιλόμουσης Εταιρεία της Βιέννης, αλλά και συστατικές επιστολές του Ιωάννη Καποδίτρια και του Ιγνάτιου Ουγγροβλαχίας προς τον εκεί Ρώσο διπλωματικό πράκτορα στρατηγό Alex Pini και ίσως και τον Αλέξανδρο Σούτσο, με απότερο σκοπό να βοηθήσουν να εκδοθεί περιοδικό ελληνικό στο Βουκουρέστι. Τελικά η απόπειρα έκδοσής του απέτυχε.[10] Λόγω της γλωσσομάθειας βοηθά στην ξενάγηση του Πρώσου προξένου στην Κωνσταντινούπολη, όταν ο τελευταίος επισκέφθηκε το Βουκουρέστι. Επίσης ήταν μέλος της επιτροπής για τη λειτουργία στο Βουκουρέστι, θεάτρου, ενώ μετέφρασε και λιμπρέτα των γερμανικών θιάσων που έδιναν παραστάσεις στην πόλη.[11] Δίδαξε και ως καθηγητής στην ηγεμονική αυλή ξένες γλώσσες.[12]
Μύηση στη Φιλική Εταιρεία;
Δεν είναι γνωστό αν μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, αλλά η μη αναφορά του στους γνωστούς καταλόγους των Φιλικών δεν σημαίνει ότι δεν ήταν μυημένος. Έχει διατυπωθεί η άποψη πως είχε μυηθεί το 1819, όταν ο Αντώνιος Τσούνης περιόδευσε στο Βουκουρέστι και είχε μυήσει τους Γ.Μάνο, Γρηγόριο Σούτσο και Ιάκωβο Ρίζο Ραγκαβή, πρόσωπα που σχετίζονταν με τον Σκούφο, οπότε δεν αποκλείεται να μυήθηκε κι αυτός μαζί τους.[13]
Η ρήξη με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη
Όταν άρχισε η εξέγερση στη Μολδοβλαχία ο Σκούφος ακολούθησε τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στην εκστρατεία του και κερδόζοντας την εμπιστοσύνη του τον διόρισε αρχικά γραμματέα του και μετά κυβερνήτη της πόλης Cîmpulung.[14] Μετά την ήττα στο Δραγατσάνι ο Αλέξανδρος Υψηλάντης μέμφθηκε μεταξύ άλλων και τον φαυλόβιον Νικόλαον Σκούφον.[15] Στις 22 Αυγούστου 1821 θέλησε να απαντήσει στις εναντίον του κατηγορίες με υπόμνημά του ο Σκούφος, αλλά τελικά χάθηκε και δεν γνωρίζουμε τις θέσεις που ανέπτυξε. Πάντως επέρριπτε τις ευθύνες στον ίδιο τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Το σίγουρο είναι πως οι μομφές του Υψηλάντη στον Σκούφο, κι όχι μόνον, περί διαλύσεως του στρατού στο Δραγατσάνι, χρησιμοποιήθηκαν από τους κατοπινούς πολέμιους του Σκούφου. Ρουμάνος σύγχρονος των όσων έλαβαν χώρα στο Δραγατσάνι, αναφέρει πως ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κατηγόρησε το Σκούφο όχι μόνο για λιποταξία, αλλά και επειδή είχε κλέψει το ταμείο της Εταιρείας των Ελλήνων και έφυγε στο Μπρασόβ. Τα χρήματα αυτά δεν είναι σίγουρο αν ήταν της Φιλικής Εταιρείας ή αν ήταν οι συνδρομές που ο ίδιος ο Σκούφος συγκέντρωνε για την έκδοση του περιοδικού του στο Βουκουρέστι.[16] Άλλοι σύγχρονοι με τα γεγονότα δεν αποδίδουν λιποταξία στον Σκούφο, αλλά λόγω του ότι βρίσκονταν διασκορπισμένα τα στρατεύματα κι ο Σκούφος συγκεκριμένα ήταν στο Cimpulung δεν κατόρθωσε να ενωθεί με τους υπόλοιπους και προκειμένου να μην πέσει στα χέρια του εχθρού κατέφυγε σε αυστριακό έδαφος (Κ.Δούκας). Ή πάλι, οι μομφές σε βάρος του Σκούφου και των υπολοίπων προστέθηκαν στο κείμενο του Υψηλάντη εν αγνοία του (Ιωάννης Φιλήμων). Ή, τέλος, ο Υψηλάντης επιβαρύνει τους στρατιωτικούς συνεργάτες του με σκοπό να απαλλάξει εαυτόν από τις ευθύνες.(Θωμάς Γκόρντον).[17]
Ο Σκούφος στην Επαναστατημένη Ελλάδα
Μετά την ήττα στο Δραγατσάνι, κατέφυγε στο Σιμπίου της Τρανσυλβανίας, έπειτα στο Τσέρνοβιτς και τέλος στη Βεσσαραβία. Ίσως περνώντας από το Παρίσι και διαμέσου της Ιταλίας έφτασε στην Ελλάδα μετά τον Μάιο του 1825.[18] Ένα χρόνο περίπου πριν, είχε έλθει στην Ελλάδα ο αδελφός του Σπυρίδων, ενώ οι γονείς του και η αδελφή του κατέφυγαν στη Σύρο. Ο Νικόλαος Σκούφος έφτασε στην Ύδρα, έχοντας μαζί του συστατικές επιστολές του Ιγνάτιου Ουγγροβλαχίας απευθυνόμενες προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον Γεώργιο Κουντουριώτη. Με την οικογένεια του τελευταίου προσκολλήθηκε και εργάστηκε ως γραμματέας της κοινότητας του νησιού της Ύδρας παρέχοντας και υπηρεσίες διερμηνέα.[19] Από το φθινόπωρο του 1825 τον συναντάμε στο πολιτικό προσκήνιο να αρθρογραφεί στην εφημερίδα Ο Φίλος του Νόμου.[20] Δυναμική υπήρξε η παρουσία του στο νησί, καθώς αναμειγνύεται ευρύτερα στις πολιτικές εξελίξεις: ενίσχυσε την προσπάθεια του Κάρολου Φαβιέρου να οργανώσει τακτικά στρατιωτικά σώματα, έπεισε τον Μακρυγιάννη να ενταχθεί στο τακτικό σώμα που ο Φαβιέρος έιχε οργανώσει στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα, ενώ αλληλογραφεί με τον Ιωάννη Καποδίστρια ενημερώνοντάς τον για τις εξελίξεις του Αγώνα και βολιδοσκοπώντας τον σχετικά με το αν ήθελε να έλθει στην Ελλάδα.[21] Υπάρχει η -μοναδική, κατοπινή, (στα 1839) μαρτυρία- του Νικηταρά όταν υπέβαλε αναφορά σε Επιτροπή αποτίμησης του έργου του με σκοπό την συνταξιοδότησή του, η πληροφορία πως ο Σκούφος είχε στα 1825 συγκροτήσει στρατιωτικό σώμα από 350 άνδρες, με την ονομασία Ιωνική φάλαγξ και είχε τεθεί υπό τη διοίκηση του Νικηταρά. Πάντως ανεξάρτητα από την πληροφορία αυτή, ο Σκούφος υπήρξε μέλος της μόνιμης Επιτροπής των Ιώνων, με έδρα το Ναύπλιο, όπου συγκέντρωνε του Μικρασιάτες πρόσφυγες για να συγκροτήσουν την ιωνική φάλαγγα.[22] Τον Σκούφο τον ξανασυναντάμε στις εργασίες της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνας καθώς και στην 19μελή επιτροπή για την αναθεώρηση του Συντάγματος. Μετά το πέρας των εργασιών, ο Σκούφος παραμένει στο Ναύπλιο, χρησιμοποιώντας τις νομικές του γνώσεις, ως μέλος επιτροπής αιρετοκριτών που δικάζει τη διαφορά μεταξύ Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και Μπουμπουλίνας και πάλι, μεταξύ του πρώτου και του Θ.Γρίβα.[23]
Οι πολιτικοί του προσανατολισμοί
Η γαλλική του παιδεία και η παραμονή του στο Παρίσι και στο Μόναχο, κέντρα διάδοσης και κυκλοφορίας των φιλελεύθερων ιδεών, συνέβαλαν καίρια στον κομματικό του προσανατολισμό: έτσι ο Σκούφος κατέστη θαυμαστής του Ιωάννη Κωλέττη και της γαλλικής φατρίας. Η προηγούμενη σχέση του Σκούφου με τον Κουντουργιώτη, θα τον φέρει σε δύσκολη θέση.[24] Στα πλαίσια της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου έκανε την εμφάνισή του και επιχείρησε, κινούμενος στη γραμμή του Κωλέττη, ουσιαστικά φερέφωνό του, ο οποίος υποστήριζε την εκλογή του δούκα του Νεμούρ ως βασιλιά των Ελλήνων, να προβάλει κι αυτός με τη σειρά του την αναγκαιότητα της εκλογής του Γάλλου δούκα. Τελικά αποδοκιμάστηκε κι αποχώρησε.[25] Το καλοκαίρι του 1826 βρίσκεται στο Ναύπλιο, όταν οι οι στρατιώτες σε Ακροναυπλία και Παλαμήδι είχαν στασιάσει λόγω καθυστερημένης πληρωμής τους. Εκεί διατύπωσε την άποψη πως ήταν ασύμφορη η εθελοντική εισφορά χρημάτων, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο να αυτοπροταθεί προς πώληση, και εισηγήθηκε οι Ρουμελιώτες να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, ενώ οι Μοραΐτες ως πιο ικανοί, να παραμείνουν για να αποκρούσουν τον εχθρό.«Η πρόταση αυτή αποκαλύπτει τις αντιθέσεις μεταξύ Ρουμελιωτών και και Πελοποννησίων και την προσωπική του αντίθεση προς τους δεύτερους.[...]θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι οι προτάσεις αυτές διατυπώθηκαν από τον Σκούφο, αλλά απηχούσαν τις απόψεις των παραγκωνισμένων τότε πολιτικά Κωλέττη και Κουντουργιώτη, ιδιάιτερα του πρώτου που συνδεόταν με τους Ρουμελιώτες». Η δημηγορία του Σκούφου τελικά διακόπηκε.[26] Κυρίως ο Σκούφος στρεφόταν κατά της Διοικητικής Επιτροπής και της πελοποννησικαής γαιοκτητικής τάξης που εκπροσωπούσε: καθώς η Διοικητική Επιτροπή ελεγχόταν από την αγγλική φατρία(πρόεδρος Ανδρέας Ζαΐμης), είχε αποκλέισει τους Κουντουργιώτη και Κωλέττη.[27]
Η δράση του Σκούφου στα χρόνια του Καποδίστρια
Δέκα μέρες πριν την άφιξή του Καποδίστρια στην Ελλάδα, ο Σκούφος υπέβαλε υπόμνημα με το οποίο εκφράζοντας τις θέσεις του Ιωάννη Κωλέττη, συστήνει στον νέο Κυβερνήτη, την αναβολή της εθνοσυνέλευσης ως την οργάνωση της χώρας, την εγκαθίδρυση τριετούς δικτατορίας, μέτρα κατά των προκρίτων και αλλάγή του εκλογικού νόμου-που τους ευνοούσε-και τη συγκρότηση κυβερνητικής φρουράς.[28] Μετά τον διορισμό του Κωλέττη ως προέδρου στο Πανελλήνιον, αναπτύσσεται αντίδραση από τον Σκούφο και άλλα μέλη της γαλλικής φατρίας, επειδή διαφωνούσαν με την «τυφλή και χωρίς αντάλλαγμα υποστήριξη του Κυβερνήτη», εκ μέρους του και δεν φρόντιζε για την προώθηση μελών του γαλλικού κόμματος με σκοπό την ενδυνάμωσή του.[29] Ο Γενικός πρόξενος της Γαλλίας στην Ελλάδα, Achille Rouen τον χαρακτήρισε ως ένα από τα πιο δραστήρια μέλη του γαλλικού κόμματος στην Ελλάδα.[30] Την ίδια εποχή ασκεί τη δικηγορία στα δικαστήρια του Ναυπλίου.[31]
Η δράση του Σκούφου στα χρόνια της Αντιβασιλείας
Με το όνομα του Σκούφου συνδέονται οι πρώτες απόπειρες συγκρότησης από την Ελληνική Πολιτεία αρχείου των δημοσίων εγγράφων της: πράγματι στα 1834 εξέδωσε στο Ναύπλιο το έργο Συλλογή των συνθηκών, πρωτοκόλλων και διπλωματικών εγγράφων, αποτελούντων το ουσιωδέστερον μέρος της διπλωματικής ιστορίας του νέου Ελληνικού κράτους, αλλά τελικά η νέα έκδοση δεν πραγματοποιήθηκε.[32]
Την ίδια περίοδο αρχίζει να εκδίδει την εφημερίδα Ο Σωτήρ/Le sauveur δημοσιογραφικό όργανο του Ιωάννη Κωλέττη. Το γεγονός ό,τι τυπωνόταν από τη Βασιλκή Τυπογραφία, επιβεβαίωνε τον ημιεπίσημο κυβερνητικό χαρακτήρα του εντύπου, καθώς και την ταύτισή του, για το διάστημα αυτό, της πλειοψηφίας της αντιβασιλείας με τη φιλογαλλική πολιτική του Κωλέττη. Το 1836, ο Σκούφος υποστηρίζει τον Άρμανσμπεργκ, επειδή σημειώθηκε προσωρινά γαλλορωσική προσέγγιση, και παύει να είναι η κωλεττική εφημερίδα. Το καλοκαίρι του ίδιου έτους στρέφεται κατά του Άρμανσμπεργκ, οπότε ο τελευταίος κινεί δικαστική δίωξη του εκδότη της Νικολάου Σκούφου, διατάσσοντας την παύση της έκδοσης της εφημερίδας. Ο Φίνλεϋ, αναφέρει πως ο Σκούφος εξαγοράστηκε με την υπόσχεση ότι θα λάβαινε θέση στο Συμβούλιο Επικρατείας ή θα υπουργοποιείτο.[33] Τελικά, ο Άρειος Πάγος επεμβαίνει και η εφημερίδα επανεκδίδεται.[34] Το σύνθημα που προέβαλε ήταν η χορήγηση Συντάγματος. Στα μέσα του 1837 προβάλει το αίτημα της εθνικής ενότητας με τη συγχώνευση όλων των κομμάτων σε ένα και την υπό τον βασιλιά, συστράτευση.[35] Η στάση του Σκούφου χαρακτηρίζεται από καιροσκοπισμό και θεσηθηρία, αφού με την ίδια ευκολία που εγκατέλειψε τον Κωλέττη εγκατέλειψε και τον Άρμανσμπεργκ[36] Τελικά ο Σκούφος έγινε εισηγητής στο Υπουργείο Εσωτερικών το 1840 από τον Όθωνα.[37]
Συγγραφικό και μεταφραστικό έργο
Ο Σκούφος είχε αρχίσει, ήδη από την εποχή που βρισκόταν στο Μόναχο, την μετάφραση από τα γαλλικά της Ιστορίας της Ελληνικής Γραμματείας του Φρειδερίκου Σχοέλ, κάτι που συμφωνούσε με την πνεύμα της εποχής που αντιμετώπιζε την μεταφραστική πρακτική, ως μία συμβολή στην αναγέννηση και των φωτισμό των υπόδουλων Ελλήνων. Δεν ήταν άσχετη, η συγκεκριμένη επιλογή, με την κυρίαρχη για την εποχή μελέτη της ιστορίας που εξέφραζε την σπουδή των Ελλήνων λογίων για την ανασύνδεση με το παρελθόν του Ελληνισμού.[38]
Το 1816 κυκλοφορεί ο πρώτος τόμος της μετάφρασής του με τίτλο «Συνοπτική ιστορία της ελληνικής φιλολογίας, απ' αρχής ταύτης μέχρις αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως παρά των Οθωμανών».[39] Στον πρόλογό της εκθέτει τους λόγους για τους οποίους προχώρησε σε αυτήν, καθώς επιθυμούσε να συμβάλει στην όλη αναγεννητική προσπάθεια η οποία τότε συντελείτο, σχολιάζει τα της εκπαίδευσης της εποχής του, η οποία ήταν αγκυλωμένη σε ξερούς γραμματικούς κανόνες. Η μετάφρασή του αποσκοπεί να γίνει σχολικό εγχειρίδιο και αυτή έχει επικυρωθεί από τους Φρειδερίκο Θήρσιο και Αλέξανδρο Στούρτζα.[40]
Το τέλος του
Ο Σκούφος πέθανε στις 14 Οκτωβρίου 1842,[41] σύμφωνα με τη μαρτυρία του Νικόλαου Δραγούμη, μέσα στη φτώχια[42].
Παραπομπές
Κατηφόρη, σελ. 37.
Κατηφόρη, σελίδες 35–36.
Κατηφόρη, σελ. 38.
Κατηφόρη, σελ. 43.
Κατηφόρη, σελ. 51.
Κατηφόρη, σελίδες 64–65.
Κατηφόρη, σελίδες 66–67.
Κατηφόρη, σελ. 68.
Αθ. Ε. Καραθανάσης Αθανάσιος Βογορίδης, Βιογραφικά και εργογραφικά ενός εκπροσώπου του νεοελληνικού διαφωτισμού, σελ. 163
Κατηφόρη, σελίδες 68–73.
Κατηφόρη, σελίδες 73–74.
Στέφανος Παπαδόπουλος, «Ένα ανέκδοτο υπόμνημα του Νικολάου Σκούφου προς τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια», Δωδώνη, Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Ιωαννίνων,τομ.6 (1977),σελ.309
Κατηφόρη, σελ. 75.
Στέφανος Παπαδόπουλος, «Ένα ανέκδοτο υπόμνημα του Νικολάου Σκούφου προς τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια», Δωδώνη, Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Ιωαννίνων,τομ.6 (1977),σελ309
Κόκκινος, σελ. 233.
Κατηφόρη, σελίδες 76–77.
Κατηφόρη, σελ. 78.
Κατηφόρη, σελίδες 79–83.
Κατηφόρη, σελίδες 84–86.
Στέφανος Παπαδόπουλος, «Ένα ανέκδοτο υπόμνημα του Νικολάου Σκούφου προς τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια», Δωδώνη, Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Ιωαννίνων,τομ.6 (1977),σελ310
Κατηφόρη, σελίδες 86–87.
Κατηφόρη, σελίδες 87–88.
Κατηφόρη, σελ. 98.
Κατηφόρη, σελίδες 89–90.
Κατηφόρη, σελ. 90.
Κατηφόρη, σελ. 92.
Κατηφόρη, σελίδες 92–94.
Λούκος, σελ. 48.
Λούκος, σελ. 98, υποσ. 56.
Λούκος, σελ. 251.
Στέφανος Παπαδόπουλος, «Ένα ανέκδοτο υπόμνημα του Νικολάου Σκούφου προς τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια», Δωδώνη, Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Ιωαννίνων,τομ.6 (1977),σελ.312, υποσ.2
Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, σελ. 375.
Petropoulos, τόμος Α΄, σελ. 286.
Petropoulos, τόμος Α΄, σελίδες 302–303.
Γιούλα Κουτσοπανάγου, «Ο Σωτήρ/Le sauveur», στο: Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου 1784-1974, επίμ.Λουκία Δρούλια-Γιούλα Κουτσοπανάγου, τομ.3ος, εκδ.Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών/Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 2008, σελ.163-164
Petropoulos, τόμος Β΄, σελ. 554.
Στέφανος Παπαδόπουλος, «Ένα ανέκδοτο υπόμνημα του Νικολάου Σκούφου προς τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια», Δωδώνη, Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Ιωαννίνων,τομ.6 (1977),σελ313
Κατηφόρη, σελίδες 51–52.
Κατηφόρη, σελ. 54, υποσ. 97.
Κατηφόρη, σελίδες 54–56.
Κατηφόρη, σελ. 15, υποσ. 17.
«[...] ο δε Σκούφος, ο Καρόρης, ο Λουριώτης, ο Σχινάς, ο Ολλανδός απεδήμησαν πενόμενοι εις τα άνω[...] παρατίθεται στο Άλκης Αγγέλου, Οι λόγιοι και αγώνας, εκδ.Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήναι, 1971, σελ.115»
Πηγές
Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Ελένη (2003). «Ιστορικές πηγές του Αγώνα. Έγγραφα, απομνημονεύματα, πρώτες ιστορίες». Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770–2000. 3ος τόμος, Η Ελληνική Επανάσταση, 1821–1832. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. σελίδες 371–388.
Στέφανος Παπαδόπουλος, «Ένα ανέκδοτο υπόμνημα του Νικολάου Σκούφου προς τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια», Δωδώνη, Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Ιωαννίνων,τομ.6 (1977),σελ.307-330
Κατηφόρη, Δέσποινα (1990). Νικόλαος Σκούφος. Σχεδίασμα βιογραφίας. Παράρτημα του περιοδικού «Μνήμων» (αρ.4). Αθήνα: Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού.
Κόκκινος, Διονύσιος (1956). Η Ελληνική Επανάστασις. τ.1. Αθήνα: Μέλισσα.
Λούκος, Χρήστος (1988). Η αντιπολίτευση κατά του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια 1828–1831. Αθήνα: Θεμέλιο.
Petropoulos, John (1985–1986). Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο (1833-1843). τ.Α΄ & Β΄. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
Γιούλα Κουτσοπανάγου, «Ο Σωτήρ/Le sauveur», στο: Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου 1784-1974, επίμ.Λουκία Δρούλια-Γιούλα Κουτσοπανάγου, τομ.3ος, εκδ.Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών/Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 2008, σελ.163-164
Άλκης Αγγέλου, Οι λόγιοι και αγώνας, εκδ.Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήναι, 1971,
Βιβλιογραφία
N.Camariano, «Un eterist funtas din Bucuresti: Nicolas Scufos», ελληνική μετάφραση,Ένας έγκριτος Φιλικός του Βουκουρεστίου, Βαλκανική Βιβλιογραφία, τομ.2, τχ.2 Θεσσ/ίκη 1974
Στέφανος Παπαδόπουλος, «Ένα ανέκδοτο υπόμνημα του Νικολάου Σκούφου προς τον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια», Δωδώνη-Επ.Επ.Φιλ.Σχ,Ιωάννινων, τομ.6(1977), σελ.307-330
Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
