.
Ο Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 - 1779), γνωστός και ως Πατροκοσμάς, ήταν Έλληνας μοναχός της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το κατά κόσμον όνομά του ήταν Κώνστας, ενώ το επώνυμό του παραμένει άγνωστο. Γεννήθηκε στην Αιτωλία και όπως αναφέρει ο ίδιος αόριστα "Η πατρίδα μου είναι ... από το Απόκουρον". Κατά τον βιογράφο και σύγχρονό του Νικόδημο Αγιορείτη[1] γεννήθηκε στο χωριό Μέγα Δένδρο Απόκουρου κοντά στο Θέρμο ενώ κάποιοι μελετητές θεωρούν πιθανό το γειτονικό Ταξιάρχη. Ο πιθανός χρόνος γέννησής του είναι μεταξύ 1700 και 1714[2]. Πιστεύεται από χριστιανούς ότι διέθετε προφητικές και θαυματουργικές ικανότητες[3].
Βίος
Μαθήτευσε στα διδασκαλεία της Παρνασσίδας και της Ναυπακτίας πλάι σε ονομαστούς ιεροδιδασκάλους. Το 1749 πήγε στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους (χερσόνησος του Άθω), όπου έκανε σπουδές ανωτέρου επιπέδου στη θεολογία και τη φιλοσοφία. Εκεί υπήρξε μοναχός για δύο περίπου χρόνια στη μονή Φιλοθέου του Αγίου Όρους. Στα 1759 εγκατέλειψε το μοναστήρι και με εντολή του Πατριάρχη Σεραφείμ ξεκίνησε τις περιοδείες του στη Δυτική και Βόρεια Ελλάδα και την Ήπειρο προκειμένου να αντιμετωπίσει τον αυξανόμενο τότε εξισλαμισμό των Χριστιανών[4]. Παρακινούσε με θέρμη τους Ορθοδόξους Χριστιανούς να ιδρύσουν σχολεία που θα διδάσκουν την ορθοδοξία. Το σχολείο αντιμετωπίζεται από τον Κοσμά σαν απαραίτητη προϋπόθεση για την προώθηση της ορθοδοξίας και η εκπαίδευση σαν ένα εργαλείο κατήχησης στην ορθοδοξία[5]. Εκτός από τη σημασία της Ελληνικής γλώσσας αναφέρεται συχνά και στο "ποθούμενο" που ήταν η απελευθέρωση του γένους. Ένα από τα χαρακτηριστικά του είναι η απόλυτη αφιλοχρηματία. Έλεγε επί λέξει: «Δεν έχω άλλο ράσο από αυτό που φορώ».
Μέσα σε 16 χρόνια ίδρυσε περίπου 250 σχολεία[6]. Στις Διδαχές του παρότρυνε τους γονείς να σπουδάζουν τα παιδιά τους Ελληνικά, τα οποία είναι η «γλώσσα της Εκκλησίας».
«Να σπουδάζετε και εσείς, αδελφοί μου, να μανθάνετε γράμματα όσον ημπορείτε. Και αν δεν εμάθετε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας, να μανθάνουν τα ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είνε εις την ελληνικήν. Και αν δεν σπουδάσεις τα ελληνικά, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβης εκείνα οπού ομολογεί η Εκκλησία μας».
Μετά την Ελληνική επανάσταση του 1770 στην Πελοπόννησο, κατά την περίοδο των Ορλωφικών, οι Τούρκοι τον υποπτεύονταν ως πράκτορα των Ρώσων. Κατά άλλους ερευνητές στην καταδίκη του Κοσμά συνέβαλαν κάποιοι Εβραίοι της Ηπείρου διότι με το κήρυγμά του κατόρθωσε να μεταφερθεί η διενέργεια του παζαριού από την Κυριακή στο Σάββατο, γεγονός που έφερε οικονομικές ζημίες στους Εβραίους[7]. Τελικά συνελήφθη και εκτελέστηκε στις 24 Αυγούστου,ημέρα Σάββατο του 1779 στο χωριό Κολικόντασι κοντά στην πόλη του Βερατίου στην σημερινή Αλβανία[8].Ο Άγιος συχνά αναφερόταν στα κηρύγματά του αρνητικά για τους Εβραίους, πάντως σε κήρυγμά του είχε πει ρητά:«Όσοι αδικήσατε χριστιανούς ή Εβραίους ή Τούρκους, να δώσετε το άδικον οπίσω». Εναντίον του υπήρξαν επίσης οι Ενετοί, οι κοτσαμπάσηδες, οι πλούσιοι και άλλοι ισχυροί οι οποίοι θεωρούσαν ότι θίγονται. Αντίθετα, ο Κοσμάς είχε τη λαϊκή στήριξη από Χριστιανούς και ακόμα και από Τούρκους. Δεν υπήρξε καμμία επίσημη κατηγορία εναντίον του ούτε δικάστηκε πριν το θάνατό του[9]. Για την καχυποψία των Ενετών απέναντί του σώζονται μέχρι σήμερα αναφορές κατασκόπου τους για το πρόσωπό του στα ενετικά αρχεία.[10]
Ο Πατήρ Κοσμάς ο Αιτωλός ανακηρύχθηκε επίσημα άγιος από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως στις 20 Απριλίου 1961 και η μνήμη του τιμάται στις 24 Αυγούστου.
Κατά τον Ιω. Μενούνο συνέβη και το εξής παράδοξο. Περίπου 150 χρόνια πριν από την επίσημη αγιοποίησή του, δηλαδή στις αρχές του 19ου αιώνα τον είχε ανακηρύξει Άγιο -απίστευτο και όμως αληθινό- ο θηριώδης Αλή Πασάς των Ιωαννίνων, ο οποίος πάντως είχε και τις θετικές του πλευρές. Έχτισε λοιπόν ναό στην μνήμη του Πατροκοσμά, όρισε ημερομηνία εορτασμού του και στην αντίδραση ενός Μουσουλμάνου ότι τιμάει υπερβολικά έναν γκιαούρη, ο Αλής απάντησε: «Φέρτε μου έναν Μουσουλμάνο σαν και αυτόν, να του φιλήσω τα ποδάρια».
Διδαχές και Προφητείες
Στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό αποδίδεται μια σειρά κειμένων, σημαντικότερες των οποίων είναι οι "Διδαχές" και οι "Προφητείες", που πιστεύεται ότι βασίζονται σε κηρύγματα του ίδιου του Αγίου που καταγράφηκαν αμέσως ή σύντομα μετά την απαγγελία τους. Σύμφωνα με τη πλειοψηφία των ερευνητών[11] αποτελούν άμεσες καταγραφές των ομιλιών του[12], με πιθανότερο σενάριο κατά τον Ιω. Μενούνο, να αποτελούν υπαγορευμένες ομιλίες σε μαθητές του[13]. Σε ότι αφορά τη χρονολόγηση των κειμένων, αυτές διαχωρίζονται σε δυο κατηγοριες με βάση το χρόνο εκφώνησης και τον χρόνο καταγραφής ή αντιγραφής. Σύμφωνα με τα διασωθέντα πρωτότυπα τα οποία μας παρέχουν πληροφορίες σχετικά με το χρόνο[14][15], αυτές εκφωνήθηκαν από το 1772 ως το 1779 ενώ η καταγραφή τους ξεκινά από το 1780 και φτάνει μέχρι το 1830[16]. Οι Διδαχές και οι Προφητείες έτυχαν επανειλημένων αντιγραφών και εκδόσεων και αποτέλεσαν δημοφιλή λαϊκά θρησκευτικά αναγνώσματα. Σε ορισμένα από τα κείμενα αυτά, που έχουν τύχει ερμηνειών και παρερμηνειών, αναπτύσσονται σύγχρονοι προβληματισμοί, όπως η έννοια της Ελληνικότητας, του "Γένους" κτλ.[17]
Τα μόνα σωζόμενα ιδιόχειρα γραπτά του Αγ. Κοσμά είναι μερικές επιστολές.
Παράθεμα
Την πεμπτουσία, (το βάθος, την ουσία) του λόγου του Πατροκοσμά τη βρίσκουμε στις Διδαχές του, όπου συναντάται η απλότητα και η ανθρώπινη πίστη σε έναν μοναδικό συνδυασμό. Παράδειγμα το κείμενο «Για τη βασίλισσα την αγάπη» με τίτλο μόνο Ιωαν. Μενούνου και περιεχόμενο γνήσιο πατροκοσμικό:
ΓΙΑ ΤΗ ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΤΗΝ ΑΓΑΠΗ
-Πόσων χρονών είσαι παππούλη; ρωτούσε το άλλο πρωί ο Νίκωνας την ώρα που ροκάνιζαν ένα ξεροκόμματο.
-Τί έχει να κάνει; απαντούσε ο πάτερ Κοσμάς. Πάντως πέρασα τα εξήντα.
-Κι από ποιο χωριό, αν αγαπάς παππούλη; επέμεινε ο Νίκωνας.
-Περιττό και τούτο. Ας πω Αιτωλός. Και δεν είναι ανάγκη να μιλάμε άλλο για τέτοια ασήμαντα.
Χτύπησαν την πόρτα. Ο Νίκωνας έτρεξε να ανοίξη. Ήταν ο παπάς του χωριού.
-Καλημέρα, αδελφοί, είπε με σεβασμό και χαρά. Και πρόσθεσε κοιτώντας τον πάτερ Κοσμά.
-Ο κόσμος παππούλη περιμένει από τα χαράματα.
Πραγματικά μια βοή από μεγάλο πλήθος ακουγόταν. Έμοιαζε με βέλασμα αρνιών σαν είναι να θηλάσουν.
-Ερχόμαστε, αποκρίθηκε ο άγιος.
Ο παπάς υποκλίθηκε και βγήκε κλείνοντας την πόρτα. Ο άγιος γύρησε κατά την Ανατολή. Γονάτισε.
-Κύριε συντρόφεψέ μας και σήμερα, είπε κάνοντας τον σταυρό του.
Σηκώθηκε. Προχώρησε στην πόρτα, την άνοιξε και βγήκε. Ο Νίκωνας τον ακολούθησε. Καμιά τρακοσαριά μέτρα μακρύτερα, στη πλατεία, οι χωριάτες περίμεναν. Θα ήταν περισσότεροι από χίλιοι. Μόλις τον είδαν η οχλοβοή έσβησε. Μπροστά τους ήταν στημένος ένας Σταυρός, ολόγυμνος.
-Γιατί τους βάζεις να στήνουν το Σταυρό; ψιθύρισε ο Νίκωνας.
-Τί άλλο να τους δώσω: απάντησε ζωηρά ο καλόγερος. Στον Σταυρό βλέπουν τον Θεό και την Αγάπη του. Τί άλλο να τους δώσω;
Πλησίασαν. Το πλήθος σταυροκοπήθηκε. -Ο Θεός να σας ευλογή, αδελφοί, φώναξε ο πάτερ Κοσμάς.
-Κι εσένα να σ' έχει καλά άγιε. αποκρίθηκαν μερικοί.
Ανέβηκε πάνω στο σκαμνί που του είχαν στήσει. Γυρόφερε το βλέμμα του στον κόσμο. Ήταν κάτι που το συνήθιζε. Από την σύνθεση του ακροατηρίου του κανόνιζε τα επίπεδα του λόγου του. Μα πιο πολύ ήθελε να τους αγκαλιάση με τη ματιά και τη σκέψη του. Και να δείξη πώς τους περιβάλλει όλους με την αγάπη του. Ένα πλήθος ηπειρώτικα μάτια τον κοιτούσαν ήσυχα περιμένοντας. Ευλόγησε. Σταυροκοπήθηκαν πάλι. Κι άρχισε αργά, αργά, ήταν η δεύτερη φορά που τους μιλούσε.
-Σήμερα, αδελφοί μου, θα μιλήσουμε για τη Βασίλισσα την Αγάπη. Φυσικόν μας είναι να αγαπώμεν τους αδελφούς μας, διότι είμεθα μιας φύσεως, έχομεν ένα βάπτισμα, τα Άχραντα Μυστήρια μεταλαμβάνομεν, έναν παράδεισον ελπίζομεν να απολαύσωμεν. Καλότυχος εκείνος ο άνθρωπος όπου αξιώθηκε και έλαβεν εις την καρδίαν του αυτάς τας δυο αγάπας, εις τον Θεόν και εις τους αδελφούς του. Διότι όποιος έχει τον Θεόν εις την καρδίαν του, έχει πάντα τα αγαθά και αμαρτία δεν υποφέρει να κάμη, και όστις δεν έχει τον Θεόν εις την καρδίαν, έχει τον διάβολον και κάμνει πάντα τα κακά και όλας τας αμαρτίας.
Εδώ ο άγιος σταμάτησε. Έπειτα με βροντερή φωνή συνέχισε:
-Χίλιας χιλιάδας καλά να κάμνωμεν, αδελφοί μου, νηστείας, προσευχάς, ελεημοσύνας, και το αίμα μας να χύσωμεν δια τον Χριστό μας, και δεν έχομεν αυτάς τα δύο αγάπας, αλλά έχομεν το μίσος και την έχθραν εις τους αδελφούς μας, όλα εκείνα τα καλά όπου εκάμαμεν είναι του διαβόλου και εις την κόλασιν πηγαίνομεν. Μα καλά, λέγετε, εκεί με εκείνην την έχθραν την ολίγην όπου έχομεν εις τους αδελφούς μας, έχοντες τόσα καλά καμωμένα, εις την κόλασιν πηγαίνουμεν; Ναι, αδελφοί μου, διότι εκείνη η έχθρα είναι φαρμάκι του διαβόλου και καθώς βάνομεν μέσα εις εκατόν οκάδας αλεύρι ολίγον προζύμι, και έχει τόσην δύναμιν και ανακουφίζει όσον ζυμάρι και αν είναι, έτσι είναι και η έχθρα, όλα εκείνα, τα καλά όπου εκάμαμεν τα γυρίζει και τα κάνει φαρμάκι του διαβόλου.
Ο πάτερ Κοσμάς σταμάτησε πάλι. Χάϊδεψε με το βλέμμα τα παιδιά και τους μεγαλύτερους και τους γέρους. Ύστερα μαλακά, φιλικά, καθώς ο πατέρας στα παιδιά του είπε:
-Εδώ, Χριστιανοί μου, πώς πηγαίνετε; έχετε την αγάπη ανάμεσά σας; Ανίσως και θέλετε να σωθήτε, κανένα άλλο πράγμα να μη ζητήσετε εδώ στον κόσμο από την αγάπην. Τους κοίταξε σα να τους έβλεπε έναν, έναν, σαν να έβλεπε την ψυχή τους. Έπειτα ρώτησε:
-Είναι εδώ κανένας από την ευγενίαν σας όπου να έχει αυτήν την αγάπην εις τους αδελφούς του; Ας σηκωθεί επάνω να μου το πει, να τον ευχηθώ και εγώ, να βάλω και όλους τους χριστιανούς να τον συγχωρήσωσι, να λάβη μίαν συχγώρησιν, όπου να έδινεν χιλιάδες φλωριά δεν την εύρισκεν.
Ένας νεαρός σηκώθηκε.
-Εγώ, άγιε του Θεού αγαπώ τον Θεόν και τους αδελφούς μου, είπε.
-Καλά παιδί μου, απάντησε ο πάτερ Κοσμάς, έχε την ευχήν μου. Πώς σε λέγουν το όνομά σου;
-Κώστα.
-Τί τέχνη κάμνεις;
-Πρόβατα φυλάγω.
-Το τυρί όταν το πωλής το ζυγιάζεις;
-Το ζυγιάζω.
-Εσύ παιδί μου, έμαθες να ζυγιάζεις το τυρί και εγώ να ζυγιάζω την αγάπην. Το ζύγι εντρέπεται τον αφέντη του;
-Όχι.
-Τώρα να ζυγιάσω και εγώ την αγάπη σου αν είναι σωστή και δεν είναι ξύγικη, τότε να σε ευχηθώ και εγώ, να βάλω όλους τους χριστιανούς να σε συγχωρήσουν.
Οι χωριάτες κοιτούσαν περίεργοι. Το βοσκόπουλο είχε αρχίσει να κοκκινίζει. Ο πάτερ Κοσμάς συνέχισε απλά:
-Πώς να σε καταλάβω, παιδί μου, πως αγαπάς τους αδελφούς σου; Εγώ τώρα εδώ όπου περπατώ και διδάσκω τον κόσμον, λέγω πώς τον κυρ Κώστα τον αγαπώ ωσάν τα μάτια μου, μα εσύ δεν το πιστεύεις, θέλεις να με δοκιμάσεις πρώτον, και τότε να με πιστέψεις. Εγώ έχω ψωμί να φάγω, ανίσως και σου δώσω κομμάτι και σε, όπου δεν έχεις, τότε φανερώνω πώς σε αγαπώ. Αμή εγώ να φάγω όλο το ψωμί και εσύ να πεινάς, τί φανερώνω; Πώς η αγάπη όπου έχω εις εσέ είναι ψεύτικη. Έχω δύο ποτήρια κρασί να πιω, εσύ δεν έχεις, ανίσως και σου δώσω και σε απ' αυτό να πιεις, τότε φανερώνω πως σε αγαπώ. Αμή ανίσως δεν σου δώσω είναι κάλπικη η αγάπη. Είσαι λυπημένος, απέθανεν η μήτηρ σου, ο πατήρ σου. Ανίσως και έλθω να σε παρηγορήσω, τότε είναι αληθινή η αγάπη, αμή ανίσως εσύ κλαίεις και θρηνείς, και εγώ τρώγω, πίνω και χορεύω, ψεύτικη είναι η αγάπη μου.
Σταμάτησε εδώ ο άγιος. Έρριξε ένα ερευνητικό βλέμμα στο πλήθος. Στάθηκε σ' ένα παιδαρέλι ως δέκα χρονών, βρώμικο και αξιολύπητο, μ' ένα κουρέλι για πουκάμισο. Γύρισε έπειτα στο βοσκό που εξακολουθούσε να στέκεται όρθιος. Του είπε δείχνοντας με το χέρι:
-Το αγαπάς εκείνο το φτωχό παιδί;
-Το αγαπώ, απήντησε ο άλλος.
-Αν το ηγάπας του έπαιρνες ένα υποκάμισο όπου είναι γυμνό, να παρακαλή και εκείνο δια την ψυχήν σου. Τότε είναι αληθινή η αγάπη, αμή τώρα είναι ψεύτικη. και γυρίζοντας προς το πλήθος ρώτησε:
-Δεν είναι έτσι χριστιανοί μου;
-Έτσι είναι, έτσι, αποκρίθηκαν ζωηρά πολλοί.
-Με ψεύτικην αγάπην, συνέχισε ο καλόγερος, δεν πηγαίνομεν εις τον Παράδεισον.
Έπειτα στράφηκε πάλι στο βοσκό. -Τώρα σα θέλεις να κάμης την αγάπην μάλαμα, είπε, πάρε και ένδυσε τα φτωχά παιδιά, και τότε να βάλω να σε συγχωρήσωσι. Το κάμνεις τούτο;
-Το κάμνω, αποκρίθηκε ο Κώστας.
-Χριστιανοί μου, γύρισε πάλι στους άλλους ο άγιος, ο Κώστας εκατάλαβε πως η αγάπη που είχεν έως τώρα ήτο ψεύτικη, και θέλει να την κάνη μάλαμα, να ενδύση τα φτωχά παιδιά. Επειδή και τον εκπαιδεύσαμεν, σας παρακαλώ να ειπήτε δια τον κυρ Κώστα τρεις φοράς Ο Θεός συγχωρήση και ελεήση αυτόν.
-Ο Θεός συγχωρήση και ελεήση αυτόν, επανέλαβε το πλήθος τρεις φορές.
Βιβλιογραφικές παραπομπές
↑ Ιωαν. Μενούνου, Ο πρώτος βιογράφος Κοσμά του Αιτωλού, ΕΕΣΜ, 1973, ανάτυπον
↑ Σύνοψη των βιογραφικών πληροφοριών για τον Κοσμά υπάρχουν στο έργο του Ι. Μενούνου, "Μενούνος Ιωάννης (2004) Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Ζ' έκδοση, Εκδόσεις "Ακρίτας", Αθήνα, σελ. 229-244"
↑ Η Ζωή και το Έργο του Ιερομάρτυρος, Εθνομάρτυρος και Ισαποστόλου Κοσμά του Αιτωλού, στον ιστότοπο του Ορθόδοξου ιεραποστολικού συνδέσμου Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός
↑ Πατσέλης Β. Νικόλαος (1967) Οι Μωαμεθανοί εις Ήπειρον, Ηπειρωτική Εστία, τεύχ. 717-178, σελ. 1-20
↑ Η Ζωή και το Έργο του Κοσμά του Αιτωλού
↑ Ιωαν. Μενούνου "Ο Πάτερ Κοσμάς", σελ.98-99
↑ Ιωαν. Μενουνου, Ο Πάτερ Κοσμάς, 1969, σσ.102-103
↑ ε.α. σελ. 108
↑ Ιω. Μενούνος, Κοσμάς ο Αιτωλός..., σελ. 242, 243
↑ Βλέπε και Ιωαν. Μενούνου "Ο κατάσκοπος Μάρκο για τον Κοσμά Αιτωλό", εκδόσεις Ακρίτας που έχει ιστορικό πυρήνα, σελ.21
↑ Φαλτάιτς, Φ. Μιχαλόπουλος, Μ. Καλινδερης, Κ. Κουρκουλας, Κ. Κώνστας, Απ. Βακαλόπουλος
↑ Ιω. Μενούνος, ο.π., σελ. 286
↑ Ιω. Μενουνος, "Κοσμά Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία", Ακρίτας, σελ. 340-1
↑ Όπως για παράδειγμα το κείμενο του Αποστολιά που μας αναφέρει ότι η διδαχή εκφωνήθηκε από τον Κοσμά 320 χρόνους από την Άλωση
↑ Ημερομηνίες αναφέρονται σε πλειάδα χειρογράφων σχετικά με το πότε εκφωνήθηκαν και πότε ανεγράφησαν (Ιω. Μενουνος, ο.π., σελ. 294-301)
↑ Ιω. Μενούνος, ο.π.
↑ π. Μεταλληνός Δ. Γεώργιος (χωρίς ημ/νία) Η διαλεκτική των ταυτοτήτων του Πατροκοσμά και του Ίωνα Δραγούμη. Δημιουργία αρχείου 2008. Ο π. Γ.Δ.Μεταλληνός είναι Ομότιμος Καθηγητής του Παν/μίου Αθηνών.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Ευσταθίου Δ. Γεώργιος (2010) Κοσμάς ο Αιτωλός και ομιλητική προσέγγιση των διδαχών του. Αριστοτέλειο Παν/μιο Θεσσαλονίκης, Θεολογική Σχολή. Επίβλεψη: Καθηγήτρια Δ. Κούκουρα
Οι Διδαχές
Kοσμάς ο Aιτωλός – H ιεραποστολική και εθνική δράση του
Μαμασούλα, Μαρία, Παιδεία και γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό, Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Σχολή Επιστημών Αγωγής. Τμήμα Παιδαγωγικό Νηπιαγωγών 2001, [1]
Στέργιος Σάκκος, Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἱτωλός - Προφητεῖες [2]
Νικόλαος Ψημμένος, «Αἰτωλοακαρνάνες Λόγιοι-Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλὸς (1714-1779)», Αἰτωλοακαρνανική (Απρίλιος 1981), σελ.2 [3]
Βιβλιογραφία
Μ. Γκιόλιας, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και η εποχή του, Αθήνα 1972
Ιωάννης Μενούνος, Κοσμά Αιτωλού Διδαχές, Αθήνα 1979
Αρτ. Ξανθοπούλου-Κυριακού, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και οι Βενετοί (1777-79), Θεσσαλονίκη 1984
Βασίλειος Ἀθ. Τσίγκος, “Ἡ δογματική διδασκαλία τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ”, στόν τόμο Στά βήματα τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα. (Χαριστήριος τόμος πρός τιμήν τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Νέας Ἰουστινιανῆς καί πάσης Κύπρου κ. κ. Χρυσοστόμου Β΄ γιά τά τριάντα χρόνια ἀρχιερατικῆς του διακονίας), Λευκωσία 2008, σσ. 715-741
Γεώργιος Μαρζέλος, «Θεολογία και ζωή στις Διδαχές του αγίου Κοσμά του Αιτωλού», στο: Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου εις τιμήν και μνήμην των Νεομαρτύρων, Προνοία και προεδρία του Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεήμονος Β', Θεσσαλονίκη 1988, σ. 393-412.
Βακαλόπουλος, Ἀπόστολος, «Σκέψεις γιὰ τὴν προσωπικότητα καὶ τὴ διδασκαλία τοῦ Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ καὶ γιὰ τὴ μελέτη τῶν προβλημάτων τους » , Ἑλληνικὸς Ἀστήρ, 37-38 (1991), σσ. 81-88
Δημήτριος Τσάκωνας, «Η κοινωνιολογία του Κοσμά του Αἰτωλού», Ηπειρώτικη Εστία, τ/χ.82, (1959), σελ.114-124
π. Βασίλειου Καλλιακμάνη, Υπάρχει αντισημιτισμός καί εθνοφυλετισμός στίς Διδαχές του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού; Θεσσαλονίκη 2003.
Wikipedia-logo.png Στο λήμμα αυτό έχει ενσωματωθεί κείμενο από το λήμμα Cosmas of Aetolia της Αγγλόγλωσσης Βικιπαίδειας, η οποία διανέμεται υπό την GNU FDL και την CC-BY-SA 3.0. (ιστορικό/συντάκτες).
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
