Γεννήθηκε τον 8ο αι. πΧ. στην Άσκρα, κοντά στον Ελικώνα, όπου είχε εγκατασταθεί ο πατέρας του, που προερχόταν από την αιολική Κύμη. Ο ίδιος στο έργο του "Έργα και Ημέραι" λέγει ότι ο πατέρας του ήταν ναυτικός και μετέφερε εμπορεύματα. Επειδή δε μπορούσε να ζήσει με την ασχολία αυτή, αποφάσισε να πάει στην Άσκρα και να γίνει γεωργός. Η καταγωγή όμως του Ησιόδου φαίνεται ότι είναι από ευγενές γένος, γιατί στο παραπάνω έργο του χρησιμοποιεί την προσφώνηση "δίον γένος" και χαρακτηρίζει τον αδερφό του Πέρση απόγονο θεϊκού γένους.

Με τον αδελφό του ο Ησίοδος μάλωσε, γιατί ενώ με δωροδοκία των αρχόντων είχε κατορθώσει να πάρει στην κατοχή του το μεγαλύτερο μέρος της πατρικής τους περιουσίας, αφού σπατάλησε την περιουσία του, ζήτησε ξανά από τον ποιητή μερίδιο.

Ενδιαφέροντα είναι όσα ο Ησίοδος λέγει για τη ζωή του, γιατί σχετίζονται με το ποιητικό του έργο. Στη θεογονία αναφέρει ότι το ποιητικό χάρισμα του το έδωσαν οι Μούσες, όταν έβοσκε πρόβατα στον Ελικώνα. Επίσης κάνει λόγο για το ταξίδι του στην Εύβοια, όπου πήρε μέρος σε επιτάφιο αγώνα προς τιμή του Αμφιδάμαντα. Τον τρίποδα όπως λέγει, που του έδωσαν ως βραβείο, τον αφιέρωσε στις Μούσες, που του δώρισαν την ποιητική έμπνευση. Με το περιστατικό αυτό σχετίζεται ο θρύλος για τον αγώνα Ομήρου και Ησιόδου, που είδαμε παραπάνω.

Γύρω από το θάνατο του Ησιόδου υπήρχαν διάφορες θρυλικές αφηγήσεις. Έλεγαν ότι φονεύτηκε στην Λοκρική Οινόη από τους Αμφιφάνη και Γανύκτορα, αδελφούς της Κρυμένης, την οποία ο Ησίοδος είχε διαφθείρει. Άλλη παράδοση αναφέρει ότι ο ποιητής πέθανε και τάφηκε στην πατρίδα του την Άσκρα από όπου τα οστά του μεταφέρθηκαν στον Ορχομενό, μετά την καταστροφή της γενέτειράς του από τους Θεσπιείς.

Η γέννηση του Ησιόδου τοποθετείται στον 8ο αι. π.Χ. Σιμωνίδης ο Αμοργίνος έχει υπόψη του περί το 640 π.Χ. τους στίχους του Ησιόδου. Άρα δεν είναι δυνατό να κατέβει η εποχή της ζωής του ποιητή κάτω από τον 8ο αιώνα. Άλλωστε ο Ηρόδοτος που τον θεωρεί κατά τετρακόσια παλιότερό του, τον τοποθετεί στο 850 π.Χ.

Τα "Έργα και Ημέραι"

Γνήσιο έργο του Ησιόδου. Έχει γραφεί στην επική διάλεκτο και στο δακτυλικό εξάμετρο. Αποτελείται από 828 στίχους με χαρακτήρα διδακτικό. Ο τόνος του είναι αργός, και απλός, χωρίς έξαρση. Φαίνεται ότι ο ποιητής κουρασμένος από τη σκληρή γεωργική ασχολία του, άφησε τα συναισθήματά του να ξεχειλίσουν και μίλησε για τη ζωή του, που βέβαια αγαπά, αλλά θα την ήθελε λιγότερο κουραστική.

Στο πρώτο μέρος του ποιήματος (στ. 1-382) ο Ησίοδος, με αφορμή τη διαγωγή του αδελφού του Πέρση, για την οποία μιλήσαμε, κατακρίνει την αδικία και πλέκει το εγκώμιο της εργασίας και της δικαιοσύνης. Διηγείται για αυτό το μύθο των πέντε ανθρώπινων γενεών: της χρυσής, της αργυρής, της χάλκινης, της ηρωικής και της σιδηράς, στην οποία ανήκει και ο ίδιος. Στην εποχή του έχει επικρατήσει η αδικία και η ύβρις, γι' αυτό η γενιά του θα παρακμάσει και θα εξαφανιστεί. Συμβουλεύει λοιπόν, τον αδελφό του και τους άρχοντες να αγαπήσουν την δικαιοσύνη και την εργασία και να αποφεύγουν την αδικία. Και λέγει το περίφημο: "έργον δ' ουδέν όνειδος, αεργίη δε τ' όνειδος" (στιχ. 311), δηλαδή η εργασία δε φέρνει ντροπή, αλλά ντροπή φέρνει η αργία.

Στο δεύτερο μέρος του ποιήματος (στ. 383-617) η Ησίοδος δίνει συμβουλές για τις εργασίες των αγρών. Στο τρίτο μέρος (στ. 695-762) δίνει συμβουλές για το γάμο, την κοινωνική συμπεριφορά του καθενός και την τήρηση των εθίμων και των παραγγελμάτων της παράδοσης. Στο τελευταίο μέρος (763-828) κάνει λόγο για τις καλές και αποφράδες μέρες, είναι δηλαδή ένα αγροτικό ημερολόγιο.

Τα "Έργα και Ημέραι" του Ησιόδου χαρακτηρίζονται από τα ηθικά τους διδάγματα και την αισθητική τους αξία. Υπάρχουν σε αυτά λαμπρές ποιητικότατες περιγραφές της φύσης, και το κείμενο διανθίζεται με μύθους που μιλούν στην ψυχή του αναγνώστη και τον συγκινούν.

Έχουν πεσιμιστικό τόνο οι στίχοι αυτοί του Ησιόδου, μετριάζεται όμως από την πίστη του ποιητή στη δικαιοσύνη και την εργασία. Η Δίκη, η Αιδώς και η Νέμεσις αμβλύνουν την αθλιότητα της ζωής.

Το τελευταίο μέρος του ποιήματος δε θεωρείται γνήσιο. Το όλο έργο παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για τα οικονομικά της εποχής του Ησιόδου και για τα από θρησκευτική άποψη στοιχεία του αμφισβητούμενου μέρους.

"Θεογονία" Γνήσιο και αυτό έργο του Ησιόδου απαρτίζεται από 1.022 στίχους. Ο ποιητής προσπαθεί να υπαγάγει σε ένα σύστημα τους διάφορους ελληνικούς μύθους για τη γένεση των θεών και τη γένεση του κόσμου.

Στο προοίμιο (στ. 1-115) ο Ησίοδος επικαλείται τις Μούσες και αναφέρεται στον εαυτό του, ο οποίος χρωστούσε το ποιητικό του χάρισμα σε αυτές.

Στους στίχους 116-153 λέγει πώς έγινε το σύμπαν από το αρχικό Χάος και πώς γεννήθηκε ο Ουρανός και η Γη. Στους στίχους 154-452 αφηγείται τη γέννηση των Τιτάνων και του Χρόνου και πώς ο Κρόνος ακρωτηρίασε τον Ουρανό και βασίλευσε στη θέση του. Στους στίχους 453-506 ο Ησίοδος αναφέρει την παράδοση για τους γιους τους οποίους απέκτησε ο Κρόνος από τη Ρέα και την εκθρόνιση του Κρόνου από το Δία. Στους στίχους 507-616 αναφέρει την παράδοση για τον Προμηθέα και την Πανδώρα. Στους στίχους 617-880 κάνει λόγο για το θρίαμβο του Δία κατά των Τιτάνων. Στους στίχους 881 -955 αφηγείται τους διαδοχικούς γάμους του Δία και μιλά για τις θεότητες που γεννήθηκαν από αυτούς.

Τέλος, στους στίχους 955-1022 λέγει για τα παιδιά του θεού Ήλιου και για τους ήρωες, οι οποίοι γεννήθηκαν από θεές. Στους δυο τελευταίους στίχους ο ποιητής της "θεογονίας" υπόσχεται ότι θα συνεχίσει το ποίημα με την εξύμνηση των ηρωίδων γυναικών.

Όπως στα "Έργα και Ημέραι" έτσι και εδώ ο Ησίοδος έχει κεντρική ιδέα την επικράτηση της δικαιοσύνης, που στη "θεογονία" επιβάλλει ο Δίας. Τελειώνει η περίοδος της αστάθειας και ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων έρχεται για να επικρατήσει η τάξη και να επιβληθούν οι νόμοι.

Νεότεροι μελετητές, όπως ο Οtten και ο Guterbock υποστήριξαν ότι η αφήγηση του Ησιόδου για την καταγωγή των θεών προέρχεται από χεττιτικούς μύθους, οι οποίοι κατάγονται από θρύλους των Χουρριτών της δεύτερης χιλιετίας πΧ. Σύμφωνα με τους μύθους αυτούς, ο θεός Ανού (Ουρανός) εκθρονίστηκε από το θεό Κουμαρμπή, ο οποίος με τη σειρά του εκθρονίζεται από ένα νέο θεό.

Όμως δεν είναι δυνατό να γίνουν δεκτές οι απόψεις αυτές. Οι θρύλοι του Ησιόδου αποτελούν δημιουργήματα της φαντασίας του ελληνικού λαού. Αν τυχόν παράλληλα και σε άλλους λαούς υπάρχουν παρεμφερείς θρύλοι, αυτό δεν αποδεικνύει ότι οι Έλληνες δανείστηκαν τους γεμάτους πλαστικότητα και ορθολογιστικό πνεύμα θεογονικούς μύθους από αυτούς.