Ο Ιωάννης Ε. Φωκάς (20 Ιουλίου 1909 – 3 Ιανουαρίου 1969) ήταν Έλληνας παρατηρησιακός αστρονόμος, γνωστός στη Γαλλία ως Jean-Henri Focas.
Τα πρώτα χρόνια
Γεννήθηκε στην Κέρκυρα και ασχολήθηκε με την Αστρονομία από την εφηβική ηλικία. Με πολλές ικανότητες στη ζωγραφική, ο νεαρός Φωκάς σχεδίασε θαυμάσια σκίτσα των πλανητών και της Σελήνης. Εκτιμώντας την εργασία του, ο αστρονόμος Σταύρος Πλακίδης πρότεινε στον τότε διευθυντή του Αστεροσκοπείου Αθηνών Δημήτριο Αιγινήτη την πρόσληψη του Φωκά στο αστεροσκοπείο, πράγμα που έγινε το 1931. Εκεί, υπό την καθοδήγηση των Αιγινήτη και Πλακίδη, απέκτησε τις βασικές γνώσεις και πείρα σε θέματα επιστημονικών παρατηρήσεων, και έκανε χιλιάδες παρατηρήσεις ηλιακών κηλίδων, μεταβλητών αστέρων και κομητών. Συνειδητοποίησε επίσης την αξία των μακροχρόνιων συνεχών παρατηρήσεων ενός στόχου. Παρότι δεν κατόρθωσε ποτέ να σπουδάσει σε πανεπιστήμιο, ο ζήλος, η θέλησή του και η άριστη γνώση πέντε ευρωπαϊκών γλωσσών τον βοήθησαν να καλύψει τα κενά στη μόρφωσή του και να καταξιωθεί στον τομέα της πλανητικής Αστρονομίας.
Στη Γαλλία
Ο Φωκάς, μόλις πληροφορήθηκε ότι στο Αστεροσκοπείο του Πικ ντυ Μιντί είχε εγκατασταθεί ένα ειδικό τηλεσκόπιο 60 cm για την παρατήρηση πλανητών, πέτυχε να του δοθεί άδεια να παρατηρήσει με αυτό την αντίθεση του 'Αρη του 1954. Με αυτές τις παρατηρήσεις καθιερώθηκε διεθνώς ως πλανητικός αστρονόμος. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, έφερε μαζί του τις νέες μεθόδους και τεχνικές που έμαθε στη Γαλλία, στη φωτογραφία, φωτομετρία, πολωσιμετρία και μικρομετρικές παρατηρήσεις πλανητών. Επιστέγασμα αυτών ήταν ένα πρόγραμμα συνεργασίας των Αστεροσκοπείων Αθηνών και Μεντόν, στα πλαίσια του οποίου ο Φωκάς πήγαινε κάθε χρόνο στη Γαλλία για παρατηρήσεις. Αφιέρωσε πάνω από 300 νύχτες για να μετρήσει την πόλωση του φωτός σε διαφορετικές περιοχές της αρειανής επιφάνειας. Μάλιστα η τελευταία εργασία της ζωής του, που δημοσιεύθηκε μεταθανατίως, ήταν ένα εκτενές υπόμνημα για την αρειανή πολωσιμετρία.
Τα ύστερα χρόνια
Το 1960 ο Φωκάς παρατήρησε πρώτος σε όλο τον κόσμο, από το τηλεσκόπιο της Πεντέλης, μια μεγάλη λευκή κηλίδα στην ατμόσφαιρα του Κρόνου και μελέτησε την εξέλιξή της. Το 1964 επισκέφθηκε το Αστεροσκοπείο Λόουελ στην Αριζόνα των ΗΠΑ για να εκτιμήσει την τεράστια συλλογή φωτογραφικών πλακών που είχε συγκεντρώσει ο E.C. Slipher από το 1907. Ως προς τον πλανήτη Δία, ο Φωκάς επινόησε ένα πρωτότυπο συντελεστή για την έκφραση της ατμοσφαιρικής δραστηριότητάς του. Στα τέλη του ίδιου έτους, παραιτήθηκε από τη θέση του στο Αστεροσκοπείο Αθηνών για να εργασθεί στο κέντρο συλλογής πλανητικών παρατηρήσεων της IAU στο Αστεροσκοπείο του Μεντόν. Στη νέα του θέση, έχοντας στη διάθεσή του πάνω από 14.000 φωτογραφίες, μεγαλουργεί δημοσιεύοντας δεκάδες εργασίες, ενώ συνεχίζει τις δικές του παρατηρήσεις από Πικ ντυ Μιντί και Μεντόν. Στο Μεντόν, η ολοκλήρωση από τον Ιωάννη Φωκά της χαρτογραφικής εργασίας του Αντωνιάδη για τον Άρη, με την επιπλέον χρήση φωτογραφικών και φωτομετρικών τεχνικών, συνετέλεσε στο να υιοθετήσει η Διεθνής Αστρονομική Ένωση το σύστημα ονοματολογίας του Αντωνιάδη για τον πλανήτη, με αποτέλεσμα οι επίσημες ονομασίες όλων σχεδόν των κυριότερων περιοχών του να είναι ελληνικές.
Ο πρόωρος θάνατος του Φωκά σαφώς δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει όλα τα ερευνητικά του προγράμματα. Πέθανε σε ηλικία 60 ετών από καρδιακή προσβολή στην Ελλάδα, όπου είχε έλθει για να γιορτάσει με την οικογένειά του τις εορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς.
Ονομάσθηκαν προς τιμή του
Ο κρατήρας Φωκάς (Focas) στο νότιο ημισφαίριο της Σελήνης, με διάμετρο 22 km.
Ο κρατήρας Φωκάς (Focas) στο βόρειο ημισφαίριο του Άρη, με διάμετρο 76,5 km.
Πηγή
Ματσόπουλου, Νίκου: «Οι Αιχμάλωτοι του Απείρου», εκδ. Κασσιόπη, Αθήνα 2000
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Βιογραφικό του στη Σύγχρονη Ελληνική αστρονομία
Οι επιστημονικές δημοσιεύσεις του Φωκά από το NASA/ADS
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
