Ο Γρηγόριος Παπαμαλής (1871 - 1941) ήταν Έλληνας λαϊκός ζωγράφος και αγιογράφος από τα Μοσχονήσια, ο οποίος το μεγαλύτερο μέρος της ζωής έζησε και εργάστηκε στη Λήμνο.
Η ζωή του
Στις αρχές του 20ού αιώνα, εγκαταστάθηκε στη Λήμνο ο λαϊκός ζωγράφος και αγιογράφος Γρηγόριος Παπαμαλής από τα Μοσχονήσια. Σήμερα μεγάλο μέρος του έργου του είναι χαμένο ή τραυματισμένο είτε από αδιαφορία είτε από άγνοια. Σώζονται κυρίως αγιογραφίες του σε ναούς και ελάχιστες «κοσμικές» ζωγραφιές του, οι οποίες έτυχε να βρεθούν σε ευγενικά χέρια. Κάποια έργα του, ίσως τα σπουδαιότερα, είναι γνωστά μόνο από φωτογραφίες, αφού οι τοίχοι τους οποίους κοσμούσαν είτε ασβεστώθηκαν είτε μετατράπηκαν σε μπάζα!
Ο Παπαμαλής ανήκει στην κατηγορία των λαϊκών ζωγράφων και αγιογράφων, οι οποίοι υπήρξαν συνεχιστές παλιών παραδοσιακών τεχνικών, που αναπτύχθηκαν στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο. Μέχρι το 1922, η Λήμνος, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, είχε πολλές οικονομικές και κοινωνικές επαφές με τις μικρασιατικές ακτές. Φυσικό επόμενο ήταν να υπάρξουν πλήθος πολιτισμικών ανταλλαγών σε διάφορες τέχνες, όπως: στη λιθογλυπτική, στην ξυλογλυπτική, στην κεραμική, στην υφαντική, στην αρχιτεκτονική κ.λπ. Μάστορες και τεχνίτες μετέβαιναν από το νησί στη Μικρασία και αντίστροφα μεταδίδοντας τις γνώσεις και τις ικανότητές τους και μπολιάζοντας τα τοπικά παραδοσιακά στοιχεία με νέες ιδέες και τεχνικές.
Τέτοια είναι και η περίπτωση του Γρηγορίου Παπαμαλή, ο οποίος γεννήθηκε στα Μοσχονήσια το 1871. Ο πατέρας του ονομαζόταν Στρατής και ήταν ιερέας. Γι’ αυτό, ο Γρηγόριος καθιέρωσε αρχικά το επώνυμο Παπαδόπουλος και αργότερα στη Λήμνο το Παπαμαλής, από τις τουρκικές λέξεις "papa-malik" (παιδί του παπά).
Από μικρός έδειξε το ζωγραφικό του ταλέντο, γι’ αυτό οι γονείς του τον έστειλαν στη Σμύρνη να μαθητεύσει δίπλα σε κάποιον αγιογράφο, την ίδια περίπου εποχή που ζούσε εκεί ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1888-1897). Όμως, ο Παπαμαλής έκανε λίγα μόνο μαθήματα, διότι ο δάσκαλος αναγνωρίζοντας ότι ήταν σπουδαίο ταλέντο, τον έδιωξε λέγοντας:
"Φύγε! Εσύ δεν με έχεις ανάγκη. Είσαι καλύτερος από μένα!"
Στη Σμύρνη γνωρίστηκε με τη Σωτηρία, μια Λημνιά από το Μούδρο, η οποία ζούσε εκεί με τους γονείς της. Παντρεύτηκαν κι έτσι ο Παπαμαλής απέκτησε επαφές με τη Λήμνο. Στο νησί έχουν βρεθεί έργα του από τις αρχές του 20ού αιώνα. Το 1914 περίπου, όταν έγινε ο πρώτος διωγμός των Ελλήνων από τα παράλια της Μικρασίας, ο Παπαμαλής εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Λήμνο. Ως τόπο κατοικίας επέλεξε το Πορτιανού, πιθανότατα διότι την περίοδο αυτή το χωριό αυτό είχε πολλούς εύπορους μετανάστες, κυρίως στην Αίγυπτο, οι οποίοι χρηματοδοτούσαν πνευματικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες.
Στη Λήμνο ο Παπαμαλής κάνει αγιογραφίες, φορητές εικόνες και «εξωραϊσμούς», δηλαδή το ζωγραφικό διάκοσμο πολλών ναών. Δυστυχώς δεν σώζονται όλα τα έργα του, αφού ορισμένα επιζωγραφίστηκαν τα νεώτερα χρόνια. Παράλληλα ασκεί το επάγγελμα του ζωγράφου. Εικονογραφεί πολλούς τοίχους καφενείων και πλούσιων σπιτιών και φτιάχνει φορητούς πίνακες επί παραγγελία, κυρίως προσωπογραφίες εύπορων Λημνιών. Στις τοιχογραφίες του ξεδιπλώνει το ταλέντο του πιο ελεύθερα. Γνήσιο τέκνο της εποχής του, αντλεί τα θέματά του από την ελληνική ιστορία και μυθολογία καθώς κι από τη φύση. Δηλαδή έχει ανάλογη θεματογραφία με το Θεόφιλο.
Στα έργα του αρχικά υπογράφει ως "Γρηγόριος Παπαδόπουλος". Αργότερα άλλοτε σημειώνει "Έργον Γρ. Παπαμαλή Μοσχονησίου", σημάδι ότι δεν λησμονούσε την μικρασιατική καταγωγή του και άλλοτε "Έργον Γρ. Παπαμαλή, Πορτιανού". Συχνά υπάρχουν μόνο τα αρχικά του "Γ.Π." σε καλλιγραφική σύνθεση.
Ο Γρηγόριος Παπαμαλής πέθανε στο Πορτιανού το 1941, αφού πρώτα δίδαξε τα μυστικά της τέχνης του σε δύο γιους του: το Μάνο Παπαμαλή (1901-93), ζωγράφο και αγιογράφο, ο οποίος, μετά το 1935, εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Καβάλα και το Στρατόνικο (1911-;), επίσης ζωγράφο κι αγιογράφο που έζησε στο Πορτιανού. Με μια μικρή αλλαγή στον τονισμό, ίσως επειδή ταίριαζε καλύτερα στο λημνιακό γλωσσικό αίσθημα, σήμερα το επώνυμό τους έχει μετατραπεί σε Παπάμαλης.
Το έργο του
Αγιογραφίες
Οι 4 Ευαγγελιστές στο Ανδρόνι (1912).
Οι 4 Ευαγγελιστές και ο Παντοκράτορας στην Αγ. Τριάδα Μύρινας.
Οι Προφήτες, ο εξωραϊσμός και η επιχρύσωση του τέμπλου με χρυσό 18 καρατίων στο ναό του Πορτιανού (1916).
Η εικονογράφηση του τέμπλου και ο εξωραϊσμός του ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου Καμινίων (1922).
Ο Μέγας Αρχιερεύς και ο εξωραϊσμός του ναού των Λύχνων.
Οι εικόνες του τέμπλου του ναού της Ατσικής.
Κοσμικά έργα
«Υψιπύλη και Ιάσονας» (Κοντιάς - κατεστραμμένη).
«Ο Μέγας Αλέξανδρος διαβαίνων τον Γρανικόν ποταμόν» (Κοντιάς).
«Το γλέντι του Κατσαντώνη» (Κοντιάς - κατεστραμμένη).
«Ο Τζιτζιβάκος» (Μούδρος - στην ομώνυμη ταβέρνα).
«Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός» (καφενείο Αθ. Πραβλή Μύρινα - κατεστραμμένη).
«Ο Βασίλειος Βουλγαροκτόνος» (καφενείο Αθ. Πραβλή Μύρινα - κατεστραμμένη).
«Ηρώ και Λέανδρος».
«Βοσκοπούλα στη βρύση».
«Παραδείσιοι κήποι με κοπέλες».
Πηγές
Άσπα Αρώνη-Κότσαλη, "Λόγος πρώτος για τον Γρηγόρη Παπαμαλή", εφ. Αυγή (18-1-1998), σσ. 36-37.
Θεόδωρος Μπελίτσος, "Γρηγόριος Παπαμαλής (Μοσχονήσια 1871 - Πορτιανού Λήμνου 1941)", Ημερολόγιο 1998 του Συλλόγου Μυριναίων Λήμνου "Το Κάστρο".
Άσπα Αρώνη-Κότσαλη, "Γρηγόρης Παπαμαλής - Ο ζωγράφος της Λήμνου", Πολιτιστικός Σύλλογος Πορτιανού Λήμνου, 1999.
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
