Ο Χρήστος Γιανναράς (Αθήνα, 10 Απριλίου 1935) είναι σύγχρονος Έλληνας καθηγητής φιλοσοφίας και συγγραφέας. Σπούδασε θεολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Βόννης και του Παρισιού (Σορβόνη). Είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Σορβόνης και της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Επίσης, είναι επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου, του St. Vladimir's Orthodox Seminary της Νέας Υόρκης, του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και της Σχολής του Τιμίου Σταυρού της Βοστώνης. Διετέλεσε διευθυντής του περιοδικού Σύνορο, που εξέδωσε δώδεκα τεύχη από το 1964 ως το 1967.[1]
Από το 1982 μέχρι το 2002 υπήρξε τακτικός καθηγητής της φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών της Αθήνας, αρχικά στο τότε ενιαίο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σπουδών και μετά στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών. Δίδαξε φιλοσοφική ορολογία, και μέθοδο, πολιτική φιλοσοφία και πολιτιστική διπλωματία. Επίσης έχει διδάξει ως επισκέπτης καθηγητής στα πανεπιστήμια Παρισιού, Γενεύης, Λωζάννης και Κρήτης.[2]
Έχει επιδείξει πλούσιο συγγραφικό έργο με θεματολογία που σχετίζεται με την έρευνα των διαφορών ανάμεσα στην ελληνική και στην δυτικοευρωπαϊκή φιλοσοφία και ορθόδοξη χριστιανική παράδοση. Το βιβλίο του Η ελευθερία του ήθους θεωρείται ότι όρισε τον πυρήνα αυτού που αργότερα ονομάστηκε «νεορθοδοξία» και έχει χαρακτηριστεί «ο Μάης του '68 στην Ορθόδοξη θεολογία και ηθική».[3] Πολλά από τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε 10 τουλάχιστον ευρωπαϊκές γλώσσες.
Ο Χρήστος Γιανναράς υπήρξε υπότροφος του γερμανικού Ιδρύματος Υποτροφιών "Alexander von Humboldt Stiftung". Είναι εκλεγμένο μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Συγγραφέων, καθώς επίσης και της Διεθνούς Ακαδημίας Ανθρωπιστικών Επιστημών (Academie International des Sciences Humaines) (Βρυξέλλες). Παρέμβαινε και συνεχίζει να παρεμβαίνει στην κοινωνική και πολιτική επικαιρότητα μέσω τακτικής αρθρογραφίας στις εφημερίδες, Το Βήμα, παλαιότερα, επί 13 χρόνια, και από το 1993 μέχρι σήμερα στην Καθημερινή, με παράλληλες τηλεοπτικές εμφανίσεις.
Περίληψη φιλοσοφικής πρότασης
Η απλούστερη παρουσίαση του έργου του συνίσταται στην κατηγοριοποίηση των κυριότερων μελετημάτων σύμφωνα με τους κλάδους της φιλοσοφίας που κυρίως αφορούν:
οντολογία/μεταφυσική («Το Πρόσωπο και ο Έρως», «Οντολογία της Σχέσης», «Προτάσεις Κριτικής Οντολογίας»),
γνωσιοθεωρία/επιστημολογία («Χάιντεγγερ και Αρεοπαγίτης», «το Ρητό και το Άρρητο»),
ηθική φιλοσοφία («Η Ελευθερία του Ήθους»),
φιλοσοφία της επιστήμης («Μετα-νεωτερική Μετα-φυσική»),
φιλοσοφία της θρησκείας («Ενάντια στη Θρησκεία»),
πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία («Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική»)
και τα λοιπά. Η συνεισφορά του επεκτείνεται στην μελέτη της ιστορίας της σύγχρονης Ελλάδας («Ορθοδοξία και Δύση στην Νεώτερη Ελλάδα»), σε εισαγωγικές μελέτες για την ιστορία της φιλοσοφίας («Σχεδίασμα Εισαγωγής στην Φιλοσοφία») και άλλα. Όμως, ο ίδιος ο Χρήστος Γιανναράς προσφέρει μια προσφορότερη διέξοδο στην «φιλοσοφική αυτοβιογραφία» του με τίτλο «Έξι Φιλοσοφικές Ζωγραφιές».[4]
Η σημασία του αποφατισμού για τον Γιανναρά βοηθά στην προσέγγιση του έργου του. Ο Γιανναράς διέβλεψε στον αποφατισμό κάτι πολύ ευρύτερο από την via negativa: την γνωσιοθεωρία του συνόλου ελληνικού πολιτισμού από τον Ηράκλειτο (με το απόσπασμα «καθ’ ότι αν κοινωνήσωμεν, αληθεύομεν, α δε αν ιδιάσωμεν, ψευδόμεθα»[5]) μέχρι τον Γρηγόριο Παλαμά. Διέβλεψε μια επιστημολογική στάση που συνοψίζει ως την άρνηση να ταυτιστεί η κατανόηση των σημαινόντων με την γνώση των σημαινομένων, την άρνηση να εξαντληθεί η γνώση στην διατύπωσή της.[6]
Αυτή η αποφατική γνωσιοθεωρία παραπέμπει το ενδεχόμενο κατ’ αλήθειαν ύπαρξης στο πεδίο των σχέσεων μεταξύ ετεροτήτων, σχέσεων που φανερώνουν το «έτερον» των ετεροτήτων, και όχι στο ατομικό επίπεδο. Σύμφωνα με τον Γιανναρά, ο προσφορώτερος όρος για την θέληση-για-σχέση όχι ως ιδιότητα του υποκειμένου, αλλά ως τρόπο υπάρξεως είναι ο «έρως» σύμφωνα με την ελληνική γλώσσα, σύμφωνα με τις πλατωνικές και αρεοπαγιτικές συγγραφές και τον Μάξιμο τον Ομολογητή.[7]
Η λέξη «έρως» σηματοδοτεί την πρώτη από τις δύο σταθερές έννοιες της προσωποκεντρικής οντολογίας που προτείνει ο Γιανναράς, με την δεύτερη να είναι το «πρόσωπο». Ακολουθείται το περιεχόμενο που δίνουν στην λέξη «έρως» οι αρεοπαγιτικές συγγραφές, αυτό της αυθυπέρβασης, της εξόδου από το εγώ. «Έρωτα» δεν μπορεί να πραγματώσει το υποκείμενο όταν ορίζεται ως άτομο, δηλαδή ως αδιαφοροποίητη μονάδα ομοειδούς συνόλου που απλώς δεν επιδέχεται περαιτέρω τομή-διαίρεση-μερισμό.[8] «Έρωτα» πραγματώνει το υποκείμενο μόνον ως «πρόσωπο», λέξη με απολύτως ιδιαίτερο νοηματικό περιεχόμενο. Η λέξη πρόσωπο συγκροτείται από την πρόθεση προς και το ουσιαστικό ωψ (γενική ωπός, που σημαίνει: όμμα, όψις) προκειμένου η σύνθετη λέξη πρόσωπο να προσδιορίσει αυτό που έχει την όψη στραμμένη προς κάποιον η κάτι, να προσδιορίσει το υπάρχειν-έναντι, την ύπαρξη ως αναφορά και σχέση.[9] Δηλαδή, το να υπάρχει κανείς η κάτι μόνον ως-προς, μόνο αναφέροντας την ύπαρξή του, εξ-ιστάμενος από τη φυσική ομοείδεια, μόνο μετέχοντας σε σχέσεις.[10] Το «πρόσωπο» ταυτίστηκε από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες με την υπόσταση, ήτοι την πραγματική ύπαρξη. Για την χρήση αυτών των όρων ως γενικών οντολογικών και ανθρωπολογικών κατηγοριών, ο Χρήστος Γιανναράς σημειώνει πως το γεγονός ότι η ταύτιση των όρων υπόσταση και πρόσωπο χρησιμοποιήθηκε αρχικά για τη λογική διασάφηση αναφορών της εκκλησιαστικής εμπειρίας δεν περιορίζει τη χρήση της ίδιας ταύτισης και στο πεδίο της ανθρωπολογίας, αρκεί να πληρούνται ζωτικής σημασίας κριτήρια.[11]
Με τις συντεταγμένες του προσώπου, του έρωτα και της ετερότητας δομείται μια «οντολογία της σχέσης»: ο Γιανναράς παρατηρεί ότι η ετερότητα και πραγματοποιείται και γνωρίζεται πάντοτε αναφορικά, ως-προς-έτερον: είναι γεγονός και εμπειρία σχέσης. Σε αυτό το πλαίσιο κάνει λόγο για «οντολογία της σχέσης».[12]
Σύμφωνα με τον Γιανναρά, η σχέση δεν είναι ποτέ στατική η δεδομένη, μα ένα δυναμικό γεγονός που συνεχώς κερδίζεται η χάνεται, κάτι που αποδεικνύεται μέσω εμπειρικών διαπιστώσεων. Γι’ αυτό, δεδομένου του αποφατικού χαρακτήρα της γνωσιοθεωρίας πάνω στην οποία βασίζονται οι προτάσεις οντολογικής ερμηνείας του υπαρκτού και πραγματικού υποκείμενες σε κριτική επαλήθευση η διάψευση[13], μια οντολογία της σχέσης δεν μπορεί παρά να είναι μια «κριτική οντολογία». Ο Γιανναράς ορίζει την «κριτική οντολογία» ως μια οντολογική πρόταση διαρκώς υποκείμενη σε εμπειρική επιβεβαίωση ή διάψευση από την κοινή, προσβάσιμη στον καθένα εμπειρία.[14]
Στο έργο του Χρήστου Γιανναρά δίδεται ιδιαίτερη προσοχή στην ανάδειξη της φιλοσοφικής σημασίας της διάκρισης ουσίας-ενεργειών, δηλαδή των ενεργημάτων/πράξεων και της σχέσης τους με την υποστατική πραγματοποίηση της ουσίας. Την ανάδειξή τους την θεωρεί ο Γιανναράς πραγματικά θεμελιώδη: σημειώνει ότι μια οντολογία που αρνείται να διακρίνει τη φύση και την υπόσταση από της ενέργειες της φύσης τις υποστατικά εκφερόμενες, αυτοκαταδικάζεται σε έλλειμμα ρεαλισμού, διότι αυτοπαγιδεύεται στον χωρισμό και στην αυτονόμηση του νοείν από το είναι.[15] Για τον Γιανναρά, οι ενέργειες φανερώνουν την ετερότητα του προσώπου στα ενεργήματά του, με προεξάρχον πεδίο το πεδίο της Τέχνης.
Απόψεις
Τον Ιανουάριο του 2012 σε άρθρο του στην εφημερίδα Η Καθημερινή άσκησε κριτική στις ένοπλες δυνάμεις της Ελλάδας, τους ηγήτορες της Δικαιοσύνης, τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, τον πρόεδρο της Aκαδημίας Aθηνών, κάποιους πρυτάνεις πανεπιστημίων, κάποιους διπλωμάτες και επιστημονες που δεν αντιδρούν για να αντιστρέψουν τις κοινωνικές συνθήκες, που σύμφωνα με τον ίδιο, επέβαλαν στη χώρα το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Ευρωπαική Ένωση, αλλά μένουν «...ολόκληρη η ελλαδική κοινωνία βουβή μπροστά στο έγκλημα, με απολύτως νεκρωμένα τα αισθητήρια αυτοπροστασίας και αυτοάμυνας, δίχως την παραμικρή επίγνωση «πού πατά και πού πηγαίνει»....»[16]. Τον Ιανουάριο του 2019 και λίγες ημέρες πριν το ελληνικό κοινοβούλιο ψηφίσει για την Συμφωνία των Πρεσπών, εξέφρασε με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο τις απόψεις του με το άρθρο "Oλοταχώς προς τη συμφορά" στην ίδια εφημερίδα.[17]
Κυρίως εργογραφία
Χάιντεγκερ και Αρεοπαγίτης (1967)
Η Ελευθερία του ήθους (1970, 1979)
Το Οντολογικόν περιεχόμενον της θεολογικής εννοίας του προσώπου (1970)
Η Μεταφυσική του σώματος (1971)
Η μεταφυσική του σώματος-Σπουδή στον Ιωάννη της Κλίμακος, Δωδώνη, (1971)
Ορθοδοξία και Δύση - Η Θεολογία στην Ελλάδα σήμερα (1972)
Η απολογητική, Γρηγόρη, (2η) 1975
Το πρόσωπο και ο έρωτας (1976)
Αλήθεια και ενότητα της Εκκλησίας (1977)
Σχεδίασμα Εισαγωγής στη Φιλοσοφία (τομ. Α΄ και Β΄ 1980-1981)
Ορθός Λόγος και κοινωνική πρακτική (1984)
Ερωτικών Αμφιλογία η περί λιβελλοπράγμονος μοναχού, Δόμος, 1989
Το άθλημα του κατ' αλήθειαν βίου: η Θεομήτωρ ως όραμα και ως πράξη, Άθως, 1992
Προτάσεις Κριτικής Οντολογίας, Δόμος, (3η) 1995
Το πραγματικό και το φαντασιώδες στην Πολιτική Οικονομία, Δόμος, (2η) 1996
Τα καθ’ εαυτόν, Ίκαρος, (3η) 1996
Πείνα και δίψα, Γρηγόρη, (5η) 1997
Αλήθεια και ενότητα της Εκκλησίας, Γρηγόρη, (2η) 1997
Η κόκκινη πλατεία και ο θείος Αρθούρος, Δόμος, (5η) 1998
Χάιντεγγερ και Αρεοπαγίτης, Δόμος, (4η) 1998
Αόριστη Ελλάδα – Κοντσέρτο για δύο αποδημίες, Δόμος, (2η) 1999
Το ρητό και τὸ άρρητο – Τα γλωσσικά όρια ρεαλισμού της μεταφυσικής, Ίκαρος, 1999
Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική, Δόμος, (3η) 1999
Καταφύγιο ιδεών-Μαρτυρία, Ίκαρος, (6η) 2001
Το πρόσωπο και ο Έρως, Δόμος, (6η) 2001.
Σχεδίασμα Εισαγωγής στη Φιλοσοφία, Δόμος, (5η) 2002
Η απανθρωπιά του δικαιώματος, Δόμος, (3η) 2000
Η ελευθερία του ήθους, Ίκαρος, (3η) 2002
Αλφαβητάρι της πίστης, Δόμος, (13η) 2002
Πολιτιστική Διπλωματία – Προθεωρία ελληνικού σχεδιασμού, Ίκαρος, (2η) 2003
Σχόλιο στο Άσμα Ασμάτων, Δόμος, (6η) 2003
Προφορική Αμεσότητα, IANOS 2003
Οντολογία της σχέσης, Ίκαρος, 2004
Μετανεωτερική Μεταφυσική, Δόμος, (2η) 2004
Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα, Δόμος, (5η) 2005.
Ενάντια στη θρησκεία, Ίκαρος, 2006
Το αίνιγμα του κακού, Ίκαρος, 2008
`Εξι φιλοσοφικές ζωγραφιές, Ίκαρος, 2011
Πείνα και Δίψα, IANOS, 2015
Αόριστη Ελλάδα – Κοντσέρτο για δύο αποδημίες, IANOS, 2016
Ολοκληρωτισμός αμφιπρόσωπος – Ι. Η Κόκκινη Πλατεία και ο θείος Αρθούρος, ΙΙ. Παθήματα χωρίς μαθήματα, IANOS, 2018
Επιφυλλιδογραφική εργογραφία/χρονογραφία
Το προνόμιο της απελπισίας, Γρηγόρη, (2η) 1983
Κεφάλαια Πολιτικής Θεολογίας, Γρηγόρη, (3η) 1983
Finis Graeciae: θρηνητική εικασία, Δόμος, 1987
Η Νεοελληνική Ταυτότητα, Γρηγόρη, (4η) 2001
Κριτικές παρεμβάσεις, Δόμος, (4η) 1993
Το κενό στην τρέχουσα πολιτική, Καστανιώτη, (2η) 1992
Ελλαδικά προτελεύτια, Καστανιώτη, 1992
Χώρα υποχείρια παιγνίου, Καστανιώτη, 1994
Απερισκέπτως αυτόχειρες, Καστανιώτη, 1994
Κύκλος φαύλος στροβιλώδης, Καστανιώτη, 1994
Ελληνότροπος πολιτική, Ίκαρος, 1996
Αντιστάσεις στην αλλοτρίωση, Ίκαρος, 1997
Ιχνηλασία νοήματος, Λιβάνη, 1998
Η παρακμή ως πρόκληση, Λιβάνη, 1999
Εορτολογικά παλινωδούμενα, Ακρίτας, 1999
Ελληνικὴ ετοιμότητα για την ευρωπαϊκή ενοποίηση, Λιβάνη, 2000
Η Αριστερά ως Δεξιά – Η Δεξιά ως παντομίμα, Πατάκη, (2η) 2001
Εις μικρόν γενναίοι – Οδηγίες χρήσεως, Πατάκη, 2003
Κομματοκρατία, Πατάκη, (3η) 2004
Η λογική αρχίζει μὲ τον έρωτα, Ικαρος, 2004
Κοινωνιοκεντρικὴ Πολιτική: Κριτήρια, Εστία, 2005
Πολιτισμός, Το κεντρικό πρόβλημα της πολιτικής, Κάκτος, (2η) 2005
Αφελληνισμού παρεπόμενα, Κάκτος, (2η) 2005
Η κρίση της προφητείας, Δόμος, (3η) 2006
Μαχόμενη ανελπιστία, Βιβλιοπωλείον της Εστίας 2007
Έπαινος ψήφου τιμωρητικής, IANOS 2007
Η κατάρρευση του πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα σήμερα, IANOS 2008
Το πολιτικό ζητούμενο στην Ελλάδα σήμερα, IANOS, 2009
Κατά κεφαλήν Καλλιέργεια, IANOS, 2010
Η πολιτική γονιμότητα της οργής, IANOS 2011
Η καταστροφή ως ευκαιρία, IANOS 2012
Το πρόβλημά μας είναι πολιτικό όχι οικονομικό, IANOS, 2013
Η Ελληνικότητα ως ποιότητα και ως ντροπή, IANOS, 2014
Finis Graeciae, IANOS 2014
Τόπος του ανοίκειου τρόπου, IANOS, 2015
Την αλήθεια κατάματα, IANOS, 2016
Να επαναστατήσει η αξιοπρέπεια, IANOS, 2017
Ελληνοκεντρικός εκσυγχρονισμός, IANOS, 2018
Μεταφρασμένη εργογραφία
Στα αγγλικά
Against Religion: The Alienation of the Ecclesial Event, H.C. Press (Brookline, MA), 2013 [ISBN 978-1935317401]
The Enigma of Evil, H.C. Press (Brookline, MA), 2012 [ISBN 978-1935317289]
Relational Ontology, H.C. Press (Brookline, MA), 2011 [ISBN 978-1935317197]
The Meaning of Reality: Essays on Existence and Communion, Eros and History. Sebastian Press (Los Angeles), 2011 [ISBN 978-1936773039]
Person and Eros, H.C. Press (Brookline, MA), 2008 (ISBN 978-1-885652-88-1)
Orthodoxy and the West, H.C. Press (Brookline, MA), 2006 (ISBN 1-885652-81-X)
Variations on the Song of Songs, H.C. Press (Brookline, MA), 2005 (ISBN 1-885652-82-8)
Postmodern Metaphysics, H.C. Press (Brookline, MA), 2004 (ISBN 1-885652-80-1) read the table of contents
On the Absence and Unknowability of God: Heidegger and the Areopagite, London (Continuum, 2005) (ISBN 0-567-08806-5)
Elements of Faith, Edinburgh (T&T Clark), 1991 (ISBN 0-567-29190-1)
The Freedom of Morality, New York (SVP), 1984 (ISBN 0-88141-028-4)
Στα γαλλικά
Variations sur le Cantique des Cantiques, Paris (Desclée de Brouwer), 1992 (ISBN 2-220-03273-6)
Philosophie sans rupture, Genève (Labor et Fides), 1986 (ISBN 2-8309-0046-4)
De l’absence et de l’inconnaissance de Dieu, Paris (Cerf), 1971
La foi vivante de l’Église, Paris (Cerf), 1989 (ISBN 2-204-03160-7)
La morale de la liberté, Genève (Labor et Fides), 1984 (ISBN BA-45978923)
Vérité et unité de l’Église, Grez-Doiceau (Editions Axios), 1989
Στα γερμανικά
Person und Eros, Göttingen, (Vandenhoeck und Ruprecht), 1982
Στα ιταλικά
Ignoranza e conoscenza di Dio, Milan, (Jaca Book), 1973,
Heidegger e Dionigi Areopagita, Rome (Città Nuova editrice), 1993
Variazioni sul Cantico dei Cantici, Milan (Nuova Stampa), 1992 (ISBN 88-8166-044-X)
La fede dell’ esperienza ecclesiale, Brescia (Queriniana), 1993
La libertà dell’Ethos, Bolognα (Dehoniane), 1984
Verità e Unità della Chiesa, Milan (Nuova Stampa) (ISBN 88-8166-019-9)
Στα ρουμανικά
Heidegger şi Areopagitul', Bucharest (Editura Anastasia)
Persona şi Eros, Bucharest (Editura Anastasia)
Abecedar al credintei, Bucharest (Editura Bizantina)
Libertatea Moralei, Bucharest, (Editura Anastasia)
Foanea şi Setea, Bucharest (Editura Anastasia)
Στα ρωσικά
Истина и Eдинство Церкви, Moscow (CBЯTO-ΦИЛAΡETOBCKИЙ) 2006
Xaйдеггер и Aреопагит, Moscow (POCCПЭН) 2005
Личноcть и Эрос, Moscow (POCCПЭН) 2005
Bариации на Песнь Песней, Moscow (POCCПЭН) 2005
Bepa Цepкви, Moscow 1992
Στα σερβικά
ΦИЛΟCΟΦИЈΑ ИЗ ΗΟΒΟΓ УΓЛΑ, Belgrade, (MИΡΟΤΟЧИΒΟΓ)
ΧΑJДΕΓΕΡ И ДИΟΗИCИЈE ΑΡΕΟΠΑΓИΤ, Belgrade, (MИΡΟΤΟЧИΒΟΓ)
AЗБУЧHИK BEPE, Novi Sad (Beseda)
МЕТАФИЗИКА ТЕЛА, Novi Sad (Beseda)
ИСТИНА И ЈЕДИНСТВО ЦРКВЕ, Novi Sad (Beseda)
ЛИЧНОСТ И ЕРОС, Нови Сад (Беседа)
Στα σλοβενικά
Heidegger in Areopagit ali o Bozji odsotnosti in respoznatnosti, (Nova revija), 1991
Στα οὐκρανικά
Свобода етосу, Kiev (Дух і Літера) 2003
Нерозривна філософія, Kiev, (Oснови)
Варіації на тему Пісні Пісень, Kiev (Дух і Літера)
Στα βουλγαρικά
ΚPИЗATA KATO ПРЕДИЗВИKATEЛCTBO, Sofia (ЛИΚ), 2002
Στα φινλανδικά
Nälkä ja Jano, (Joensuu) 1991
Παραπομπές
Ζουμπουλάκης, Σταύρος (2010). Χριστιανοί στον δημόσιο χώρο: Πίστη ή πολιτιστική ταυτότητα;. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», σελ. 46-7. ISBN 978-960-05-1464-3.
«ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ | Εταιρεία Συγγραφέων». authors.gr. Ανακτήθηκε στις 2016-08-07.
Ζουμπουλάκης, Σταύρος (2010). Χριστιανοί στον δημόσιο χώρο: Πίστη ή πολιτιστική ταυτότητα;. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», σελ. 64. ISBN 978-960-05-1464-3.
Mitralexis, Sotiris. «Η ενότητα βασίζεται στο "Person, Eros, Critical Ontology: An Attempt to Recapitulate Christos Yannaras' Philosophy", Sobornost 34:1 (2012), pp. 33-40» (PDF). Sobornost. Ανακτήθηκε στις 2016-08-07.
Diels, Hermann. Kranz, Walter (1903). Die Fragmente der Vorsokratiker. 1. χ.τ.: Weidmannsche buchhandlung, σελ. 28-30, 148.
Γιανναράς, Χρήστος (2011). Έξι φιλοσοφικὲς ζωγραφιές. Αθήνα: Ίκαρος, σελ. 32. ISBN 978-960-9527-34-7.
Γιανναράς, Χρήστος (2011). Έξι φιλοσοφικὲς ζωγραφιές. Αθήνα: Ίκαρος, σελ. 45. ISBN 978-960-9527-34-7.
Γιανναράς, Χρήστος (2011). Έξι φιλοσοφικὲς ζωγραφιές. Αθήνα: Ίκαρος, σελ. 61. ISBN 978-960-9527-34-7.
Γιανναράς, Χρήστος (2011). Έξι φιλοσοφικὲς ζωγραφιές. Αθήνα: Ίκαρος, σελ. 63. ISBN 978-960-9527-34-7.
Γιανναράς, Χρήστος (2011). Έξι φιλοσοφικὲς ζωγραφιές. Αθήνα: Ίκαρος, σελ. 103. ISBN 978-960-9527-34-7.
Γιανναράς, Χρήστος (2011). Έξι φιλοσοφικὲς ζωγραφιές. Αθήνα: Ίκαρος, σελ. 104. ISBN 978-960-9527-34-7.
Γιανναράς, Χρήστος (2011). Έξι φιλοσοφικὲς ζωγραφιές. Αθήνα: Ίκαρος, σελ. 58. ISBN 978-960-9527-34-7.
Γιανναράς, Χρήστος (2011). Έξι φιλοσοφικὲς ζωγραφιές. Αθήνα: Ίκαρος, σελ. 54. ISBN 978-960-9527-34-7.
Γιανναράς, Χρήστος (2011). Έξι φιλοσοφικὲς ζωγραφιές. Αθήνα: Ίκαρος, σελ. 51. ISBN 978-960-9527-34-7.
Γιανναράς, Χρήστος (2011). Έξι φιλοσοφικὲς ζωγραφιές. Αθήνα: Ίκαρος, σελ. 101. ISBN 978-960-9527-34-7.
Γιανναράς, Χρήστος (22-01-2012). «Ορος επιβίωσης η συλλογική αξιοπρέπεια». Καθημερινή. Ανακτήθηκε στις 2016-08-07.
Γιανναράς, Χρήστος (20 Ιανουαρίου 2019). «Oλοταχώς προς τη συμφορά». Καθημερινή.
Επιπλέον βιβλιογραφία
Grigoropoulou, Evaggelia (2008): The early development of the thought of Christos Yannaras. Doctoral thesis, Durham University.
Payne, Daniel P. (2006): The revival of political hesychasm in Greek Orthodox thought: a study of the hesychast basis of the thought of John S. Romanides and Christos Yannaras. Doctoral thesis, Baylor University.
Williams, Rowan (now, Archbishop of Canterbury): The Theology of Personhood: A Study of the Thought of Christos Yannaras, from ”Sobornost” 6 (Winter 1972), pp. 415–430.
Kalaitzidis, Pantelis (2010). «Orthodoxy and Hellenism in Contemporary Greece». St Vladimir's Theological Quarterly 54 (3/4): 365-420. σσ. 393-408.
Mitralexis, Sotiris: Person, Eros, Critical Ontology: An Attempt to Recapitulate Christos Yannaras’ Philosophy, from ”Sobornost” 34:1 (2012), pp. 33–40.
Louth, Andrew: Some Recent Works by Christos Yannaras in English Translation, from “Modern Theology”, 25:2 (2009), pp. 329–340.
Russell, Norman: Modern Greek Theologians and the Greek Fathers, from “Philosophy & Theology” 18,1 (2006): pp. 77–92.
Papagiannopoulos, Ilias: Re-appraising the subject and the social in western philosophy and in contemporary orthodox thought, from “Studies in East European Thought” 58:4 (2006), pp. 299 – 330.
Μητραλέξης, Σωτήρης: Ανακεφαλαιώνοντας το Φιλοσοφικό Έργο του Χρήστου Γιανναρά: Πρόσωπο, Έρως, Κριτική Οντολογία, στο Manifesto 36 (2013), pp. 65–71.
Δικτυακοί τόποι
Ο Χρήστος Γιανναράς στο «Μονόγραμμα»
yannaras.gr - Ιστοσελίδα για τις επιφυλλίδες του Χρ. Γιανναρά
Αντίφωνο: Videos, Ομιλίες, Βιβλιογραφία, Βιβλιοκριτικές, Διαλέξεις του Χρ. Γιανναρά
Πλήρης Βιβλιογραφία
Αντίβαρο - Συλλογή άρθρων του Χρήστου Γιανναρά
Περί ποιητικής και Ιστορίας - Επιφυλλίδες του Χρήστου Γιανναρά
"Cantus Firmus" από το Σχόλιο στο Άσμα Ασμάτων
«Προς έναν νέο Οικουμενισμό» (προφορική εισήγηση, σε μετάφραση από τα αγγλικά από το περιοδικό Sourozh nr. 70, November 1997)
ΙΩΑΝΝΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ Επεισόδιο:Επεισόδιο:002 (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
Αλέξης Ζήρας, «Ύπαρξη και ουσία»-βιβλιοκρισία εφ. Καθημερινή, 2 Οκτωβρίου 1976
Βιβλιοκρισία για Το πρόσωπο και έρως
Βιβλιοκρισία για το Απολογητική στα όρια της Ορθοδοξίας
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
