Κοτσιαμάνια Τετραλόφου

Τα Κοτσιαμάνια η

Μωμoέρια, όπως επίσης είναι γνωστά, είναι ένα πανάρχαιο ποντιακό έθιμο, που μετέφεραν οι Πόντιοι στην Ελλάδα μαζί με τη διάλεκτο, τους χορούς και τα τραγούδια τους.

Το δρώμενο των Κοτσιαμάνων, στο αρχαϊκό του στάδιο, κατέχει μαγικό και τελετουργικό, ταυτόχρονα, χαρακτήρα. Στην πορεία του μέσα στο χρόνο, το έθιμο διατηρεί πολλά από τα αρχέγονα στοιχεία του, ενώ παράλληλα υπεισέρχονται και νέα, για να φτάσουμε στο σύγχρονο στάδιό του, όπου ψυχαγωγεί και σατιρίζει γεγονότα, πρόσωπα και καταστάσεις, προκαλώντας περιέργεια και δέος σε όσους το παρακολουθούν για πρώτη φορά. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις επιστημόνων και ερευνητών που ασχολούνται με τη λαογραφία, οι τελετές που γίνονται για το καλό της χρονιάς (οι λεγόμενες ευετηριακές), εμφανίζονται σε χρονικές περιόδους παλαιότερες ακόμη του Αττικού Δράματος και των Διονυσιακών τελετών. Ειδικότερα δε το έθιμο των Κοτσιαμάνων ή Μωμόερων, με τις διάφορες παραλλαγές του, το περιγράφουν ως μία σειρά από εθιμικές, ευετηριακές τελετές που αποβλέπουν, με πράξεις μίμησης, στην παράκληση της φύσης για καρποφορία.

Στην περιοχή του Πόντου, όπου και λάμβανε χώρα το συγκεκριμένο δρώμενο, έχουν εντοπιστεί πολλές παραλλαγές του όπως οι Κατσικάδες στην περιοχή Σαμψούντας, τα Κόσια στη Χαρίαινα Αργυρούπολης και τα Μωμοέρια στο Σταυρίν και τη Ματσούκα. Στην πιο λαμπρή και εντυπωσιακή του μορφή, όμως, το έθιμο συναντάται στην περιοχή της Λιβεράς με την ονομασία Κοτσιαμάνια.

Με την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης και την ανταλλαγή των πληθυσμών, Πόντιοι από το χωριό της Λιβεράς και του διπλανού Καπίκιοϊ, σε ίσο ποσοστό μεταξύ τους (από 60 οικογένειες περίπου),εγκαταστάθηκαν στον Τετράλοφο Κοζάνης το 1923. Εκεί συνάντησαν 20 οικογένειες προσφύγων από τη Θράκη, οι οποίοι είχαν έρθει στο χωριό περίπου ένα χρόνο πριν.

Λαμβάνοντας υπόψη την τεράστια απόσταση που έπρεπε να διανύσουν (ο Τετράλοφος Κοζάνης απέχει περίπου 1900 χλμ από τα χωριά Λιβερά και Καπίκιοϊ), αλλά και τις αντίξοες συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματοποιήθηκε το ταξίδι τους, οι Πόντιοι πρόσφυγες δεν μπόρεσαν να φέρουν πολλά πράγματα από τις περιουσίες που εγκατέλειψαν στον Πόντο. Έφεραν, όμως, λιγοστά αντικείμενα μεγάλης αξίας και σημασίας γι' αυτούς όπως εικόνες, σκεύη, ρούχα, εγκόλπια και περικεφαλαίες Κοτσιαμάνων. Αμέσως μετά την ολοκλήρωση της εγκατάστασης στον ελλαδικό χώρο, οργανώνονται και ετοιμάζουν τον πρώτο όμιλο Κοτσιαμάνων, ο οποίος το 1925 αρχίζει τη δράση του στον καινούργιο τόπο διαμονής τους, τον Τετράλοφο Κοζάνης.

Πρόκειται για το κορυφαίο έθιμο, μεταξύ των πολλών, που έχουν μετέφεραν οι Πόντιοι από τις πατρογονικές τους εστίες, καθιστώντας κυρίαρχο σκοπό και στόχο, τόσο δικό τους όσο και των επόμενων γενεών, την αναβίωσή του κάθε χρόνο τις ημέρες των Χριστουγέννων. Άλλωστε τα έθιμα είναι βαθιά ριζωμένα στις ψυχές των ανθρώπων και αντλούν τη διαχρονικότητα και επικαιρότητά τους από την πείρα του παρελθόντος και την παράδοση, αποτελώντας, έτσι, τους συνδετήριους κρίκους μιας κοινωνίας και συμβάλλοντας στη διατήρηση του φυλετικού, πολιτιστικού και ηθικού της χαρακτήρα. Κάθε λαός έχει τα δικά του έθιμα. Δίχως αυτά δεν μπορεί να εξασφαλίσει την κοινωνική του συνοχή. Άλλωστε: Τα ξένα έθιμα δεν ευδοκιμούν σε ξένα εδάφη.

Ο θίασος γυρνάει ένα προς ένα όλα τα σπίτια του χωριού και σύμφωνα με τα πρότυπα και τους κανόνες της πατρίδας, μοιράζει ευχές για υγεία και καλή χρονιά. Οι κάτοικοι περιμένουν με ανυπομονησία την ευχάριστη και απαραίτητη γι' αυτούς επίσκεψη, προετοιμάζοντας μεζέδες και κεράσματα, με τη συνοδεία ποτού (συνήθως τσίπουρο).

Σήμερα το δρώμενο συνεχίζεται στον Τετράλοφο από νέους της τέταρτης, πλέον, γενιάς, διατηρώντας, όμως, απαράλλαχτο τον ψυχαγωγικό, ευετηριακό, γονιμικό και μαγικοθρησκευτικό του χαρακτήρα. Ο θίασος, στην ολοκληρωμένη του μορφή, αποτελείται από τον αρχηγό και τη χορευτική ομάδα (δώδεκα Κοτσιαμάν'), τη θεατρική ομάδα (τον γέρον, τον διάβολον, τη νύφε, τη γραία, τον τσιανταρμά, τον γιατρόν, τον δισακά) και τους μουσικούς (αγγείο-λύρα). Ο χορός των Κοτσιαμάνων, με την ιδιομορφία και την αρμονία του, σε συνδυασμό με την εντυπωσιακή στολή τους, προκαλεί δέος και θαυμασμό στους θεατές, βοηθώντας τους να δουν και να αισθανθούν πιο έντονα εκείνο που ενδεχομένως περιέχει και εκφράζει ο χορός και το έθιμο. Σημαντικός είναι ο ρόλος του αρχηγού, ο οποίος με τα συνθήματα - που δίνονται στην τούρκικη γλώσσα προς καταστολή κάθε υποψίας του δυνάστη – αναδεικνύει σε υπέρτατο βαθμό τη χορευτική δράση του θιάσου. Η στολή των Κοτσιαμάνων αποτελείται από την περικεφαλαία, τη φουστανέλα-ομοίωμα του αρχαίου χιτώνα, το στολισμένο γιλέκο με τις επωμίδες του, το ταραπολούζ, το σώβρακο, τα κεντημένα ορτάρια, τα τσαρούχια και την ξύλινη βέργα. Παρατηρώντας την, γίνεται αντιληπτή η διαχρονικότητα του εθίμου και η επίδραση που δέχτηκε από τις διάφορες περιόδους της ελληνικής ιστορίας-αρχαία ελληνική, αλεξανδρινή, βυζαντινή και σύγχρονη.

Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και ο κόσμος ο οποίος ακολουθεί το θίασο, τραγουδάει, χορεύει και αναμιγνύεται μαζί του. Πρόκειται στην ουσία για ένα πολυπληθές θέατρο δρόμου, με πολλές οργανωμένες και αυτοσχέδιες σκηνές, που λαμβάνει χώρα στα σπίτια και τις αυλές των κατοίκων του Τετραλόφου.

Τα τελευταία χρόνια την αναβίωση του εθίμου των Κοτσιαμάνων έχει αναλάβει ο Λαογραφικός-Πολιτιστικός Σύλλογος Τετραλόφου, εντάσσοντάς το στις δραστηριότητές του. Με τον τρόπο αυτό συμβάλλει αποφασιστικά στον παραδοσιακό τρόπο αναβίωσης, αλλά και στη διάδοσή του, αποτελώντας σημείο αναφοράς ως προς την αναλλοίωτη έκφραση και παρουσίαση του δρώμενου.