.
Η Οργάνωση Χ, αναφερόμενη και ως Ομάδα Χ[2], ήταν φιλομοναρχική αντικομμουνιστική οργάνωση που έδρασε στην Ελλάδα και την Κύπρο τη δεκαετία του 1940.
Ιδρύθηκε κατά την Κατοχή το 1943 ως ομάδα αξιωματικών που αποσχίστηκε από την οργάνωση «Άγνωστος Μεραρχία». Είχε στρατιωτική δομή και βρισκόταν υπό την ηγεσία του Κύπριου συνταγματάρχη, Γεώργιου Γρίβα, το σπίτι του οποίου στο Θησείο ήταν η έδρα της. Τα μέλη της οργάνωσης ήταν γνωστά ως «Χίτες». Παρά τη ρητορική της και κάποιες αμελητέες αντιστασιακές άοπλες ενέργειες, εξαρχής αποσκοπούσε στην ανάπτυξη όχι αντιστασιακής, αλλά αντικομμουνιστικής δράσης. Εντασσόμενη σε δίκτυα βασιλοφρόνων, από το φθινόπωρο του 1943 η «Χ» ενεπλάκη σε σύγκρουση με τις δυνάμεις του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στην Αθήνα, με αποτέλεσμα την ώσμωσή της με τον δωσιλογικό κατασταλτικό μηχανισμό με την ανοχή των γερμανικών κατοχικών αρχών. Κατά την απελευθέρωση η οργάνωση μαζικοποιήθηκε με την εισροή δωσιλόγων, εντάχθηκε στον κυβερνητικό «Εθνικό Στρατό Αθηνών» και ανέλαβε τη μεταφορά βρετανικού οπλισμού σε αντιεαμικές οργανώσεις. Με την έναρξη των Δεκεμβριανών δέχθηκε την επίθεση του ΕΛΑΣ στο Θησείο, από όπου απαγκιστρώθηκε μετά από επέμβαση βρετανικών αρμάτων.
Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας η «Χ» πρωτοστάτησε στην παρακρατική Λευκή Τρομοκρατία εναντίον κομμουνιστών και αντιμοναρχικών στην επαρχία και την Αθήνα, μέχρις ότου η κυβέρνηση τη διέλυσε μετά από διεθνείς πιέσεις στις αρχές του 1946. Τότε μετασχηματίστηκε σε πολιτικό κόμμα, το οποίο συμμετείχε στις εκλογές του 1946 και του 1950, χωρίς να εκλέξει κάποιο βουλευτή, ενώ το 1954 προσχώρησε στο Λαϊκόν Κόμμα. Κατά το τέλος του 1946 ξεκίνησε να δρα στη Κύπρο, συνεργαζόμενη με τις βρετανικές δυνάμεις. Η δράση της οργάνωσης και του κυπριακού παραρτήματος της σταμάτησε το 1950.
Το 1950 η «Χ» αναγνωρίστηκε από το μετεμφυλιακό κράτος ως αντιστασιακή οργάνωση. Στη συλλογική συνείδηση ταυτίστηκε με τον αντικομμουνισμό, τον αντικοινοβουλευτισμό και το φιλομοναρχισμό. Στη σύγχρονη εποχή μνημονεύεται από τους ιδεολογικούς επιγόνους της για την αντικομμουνιστική της δράση, οι οποίοι αρνούνται τις επαφές της με τις κατοχικές δυνάμεις.
Ίδρυση και δομή
Ο Γρίβας το 1967.
Το κτίριο όπου βρισκόταν η έδρα της Οργάνωσης, επί της Οδού Νηλέως στο Θησείο.
Προπομπός της οργάνωσης «Χ» υπήρξε η οργάνωση «Άγνωστος Μεραρχία», η οποία συστάθηκε τον Μάιο[3] ή τον Ιούνιο του 1941[4] στην Αθήνα από τους Στρατηγούς Γεώργιο Λάβδα και Βασίλειο Βραχνό, με ηγετικά στελέχη τους συνταγματάρχες Κωνσταντίνο Παπακωνσταντίνου, Θεμιστοκλή Κετσέα, Αγησίλαο Σινιώρη και Γεώργιο Γρίβα,[5] ο οποίος είχε ως καθήκον την ένταξη νέων μελών.[4] Ο σχεδιασμός της οργάνωσης για τήρηση στάσης αναμονής και συγκρότηση μετά την απελευθέρωση, καθώς και η φημολογία για το μεταξικό παρελθόν και τη φιλοδωσιλογική στάση στελεχών της προκάλεσε την εχθρότητα των Συμμάχων και της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης.[4] Ο Γρίβας ήρθε σε αντιπαράθεση με το Λάβδα και αποχώρησε τον Ιούλιο του 1942, ακολουθούμενος από μερικούς ανώτερους αξιωματικούς και σχεδόν όλους τους κατώτερους αξιωματικούς της 2ης μεραρχίας.[6] Λίγους μήνες μετά η οργάνωση του Γρίβα ονομάστηκε «Εθνική Οργάνωσις Χ», στην οποία συνέχισαν να εντάσσονται αξιωματικοί, κυρίως γνωστοί του Γρίβα.[3]
Η οργανωτική δομή και στελέχωση της «Χ» ακολουθούσε λογική συγκρότησης στρατιωτικής μονάδας,[7] όπως συνέβαινε και με άλλες αντιστασιακές πρωτοβουλίες αξιωματικών (π.χ. ΥΒΕ/ΠΑΟ, ΕΣ)[8]. Αρχικά, η οργάνωση συγκροτήθηκε από Κύπριους κυρίως αξιωματικούς και έλαβε χρηματοδότηση από εκκλησιαστικούς παράγοντες.[9] Αρχηγείο της ήταν το σπίτι του Γρίβα στο Θησείο, όπου βρισκόταν και η αποθήκη οπλισμού της. Η ηγεσία της αποτελούνταν από στρατιωτικούς και είχε οργάνωση ανάλογη του ΓΕΣ.[10] Η Χ επεκτάθηκε σε όλη την Αττική, δημιουργώντας λόχους που υπάγονταν σε τάγματα. Την άνοιξη του 1944 φαίνεται να αποτελούνταν από περίπου 450 αξιωματικούς και 2000 πολίτες. Από αυτούς οι περισσότεροι ήταν άοπλοι, ενώ μια μειοψηφία ήταν οπλισμένη, κυρίως με περίστροφα, και έκαναν τακτικά στρατιωτικά γυμνάσια.[11]
Δράση κατά την διάρκεια της Κατοχής
Αρχικές ενέργειες
Οι πρώτοι πυρήνες Χιτών υπό την ηγεσία αξιωματικών εμφανίστηκαν στην Αθήνα και τον Πειραιά γύρω στα τέλη του 1942.[12] Ενώ υποτίθεται ότι σκόπευε να αναπτύξει αντιστασιακή δράση, προσανατολιζόταν στον αντικομμουνισμό και παρέμενε εντελώς αδρανής, όπως διαπίστωναν όσοι συμμετείχαν σε συγκεντρώσεις της, όσον αφορά την ένοπλη αντίσταση.[13] Η οργάνωση επιδόθηκε μέχρι το 1943 σε συλλογή πληροφοριών, κατασκοπία, αναγραφή συνθημάτων εθνικού και απελευθερωτικού περιεχομένου, κλοπή υλικού πολέμου και φυγάδευση Ελλήνων προς τη Μέση Ανατολή.[14] Η αντιστασιακή της δράση, αξιολογείται από τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη ως «εντελώς περιθωριακή».[15]
Δίκτυα βασιλοφρόνων και αντιεαμικος προσανατολισμός
Σύμφωνα με μαρτυρίες αξιωματικών που ανήκαν ή κινούνταν κοντά στην οργάνωση, από τις αρχές του 1943 η «Χ» είχε ετοιμάσει ένα σχέδιο ανάληψης του ελέγχου μετά την αποχώρηση του γερμανικού στρατού και εξόντωσης αντιβασιλικών και ΕΑΜιτών μέχρι την επάνοδο του βασιλιά Γεώργιου και της εξόριστης κυβέρνησης.[16] Ο Γρίβας αναζήτησε ένα ευρύτερο δίκτυο στο οποίο να ενταχθεί η «Χ», παραμένοντας διακριτή οργάνωση. Αρχικά, ήρθε σε επαφές με το δίκτυο του Τσιγάντε,[17] συμπαρατάχθηκε για μικρό χρονικό διάστημα με τη «Στρατιωτική Ιεραρχία», μία οργάνωση έξι στρατηγών με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Παπάγο, που είχε ιδρυθεί το Μάιο του 1943 με τη φιλοδοξία να αναλάβει την αρχηγία των αντάρτικων στρατών,[18] και σύμφωνα με σχέδιό της για ανακοπή της επέκτασης της δράσης του ΕΛΑΣ προς την Αττική οργάνωσε μια μικρή ομάδα ανταρτών στα βοιωτικά όρη, η οποία, μη έχοντας ενίσχυση από τη Μέση Ανατολή, διαλύθηκε μετά από λίγες εβδομάδες.[19] Ο Γρίβας εντάχθηκε στον κύκλο του βασιλόφρονα τέως αρχιεπισκόπου Χρύσανθου, που από τα μέσα του 1943 από την Αθήνα συντόνιζε τη δράση των εθνικοφρόνων και λειτουργούσε ως πολιτικός σύμβουλος αυτών.[20] Μέσω του Χρύσανθου, ο Γρίβας απέκτησε επικοινωνία με την εξόριστη κυβέρνηση, ήλθε σε επαφή με σημαίνοντες βασιλόφρονες, ιδίως την ηγεσία της Εθνικής Δράσης, και εντάχθηκε στους σχεδιασμούς τους, αποκτώντας έντονα αντικομμουνιστικό χαρακτήρα.[21] Η πρώτη έκθεση του Γρίβα προς την εξόριστη κυβέρνηση τον Ιούλιο του 1943 δεν έκανε καμία αναφορά σε αντιστασιακή δράση, αλλά έθετε ως στόχο την επιβολή της τάξης «εναντίον παντός αναρχικού ή ταραχοποιού στοιχείου».[22] Το Σεπτέμβριο η «Χ» εντάχθηκε στον «Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Σύνδεσμο», μία ομοσπονδία συντηρητικών οργανώσεων από την οποία αποχώρησε λίγο αργότερα τοποθετούμενη υπέρ του βασιλιά, παρόλο που αρχικά ο Γρίβας είχε παρουσιαστεί ως «δημοκρατικός».[23][α]
Το Νοέμβριο o Γρίβας συμμετείχε μαζί με άλλους 7 ηγέτες συντηρητικών και ακροδεξιών οργανώσεων σε μία σύσκεψη υπό το Νεοζηλανδό λοχαγό του βρετανικού στρατού Ντον Στοτ και συνυπέγραψε μια συμφωνία με την οποία έθεταν τις οργανώσεις τους υπό τις διαταγές του ΣΜΑ για αντιγερμανικές επιχειρήσεις κατά την αποχώρηση του γερμανικού στρατού και τη φρούρηση της Αθήνας μέχρι την άφιξη συμμαχικών στρατευμάτων, προκειμένου να μην καταλάβει την εξουσία το ΕΑΜ. Ωστόσο, λόγω δισταγμών του Φόρειν Όφις, εξαιτίας της διασύνδεσης κάποιων από αυτές τις οργανώσεις με το δωσιλογικό καθεστώς, και μετά την επεισοδιακή αποχώρηση του Στοτ από την Ελλάδα τον ίδιο μήνα, το σχέδιο υποστήριξής τους από την εξόριστη κυβέρνηση ματαιώθηκε.[25]
Χίτες της περιοχής Γαργαρέττας-Νέου Κόσμου
Δράση στις αθηναϊκές συνοικίες
Αντικομμουνιστική προκήρυξη της «Χ» κατά του ΕΑΜ (Οκτ. 1943)[26].
Η οργάνωση ξεκίνησε να αποκτά σημαντικό ρόλο μετά το 1943.[27] Από το φθινόπωρο του 1943 οι βασιλόφρονες προσανατολίστηκαν στην ενίσχυση οργανώσεων της Αθήνας, και η «Χ» δέχθηκε χρηματοδότηση από μία «Οικονομική Επιτροπή» βασιλόφρονων επιχειρηματιών[28]. Στις αρχές Οκτωβρίου του 1943, μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας και την κήρυξη αντικομμουνιστικής εκστρατείας της κυβέρνησης Ράλλη, ως απάντηση στη δολοφονία αξιωματικών του δωσιλογικού κράτους, η «Χ», αν και δε δεχόταν συστηματικά κριτική από το ΕΑΜ, εξέδωσε μια προκήρυξη με την οποία καλούσε σε πόλεμο αποκλειστικά εναντίον του ΕΑΜ και στο τέλος του μήνα ξεκίνησαν συγκρούσεις στην Αθήνα.[29] Η δράση μη εαμικών οργανώσεων όπως η «Χ» σε συνοικίες της Αθήνας όπως το Θησείο, το Παγκράτι ή η Κυψέλη, διευκόλυνε την ανάληψη αντιεαμικής δράσης από τα σώματα ασφαλείας, καμία σύγκρουση των οποίων δεν καταγράφηκε με τις μη εαμικές οργανώσεις.[30] Στο Παγκράτι, όπου κυριαρχούσε η ανασφάλεια των παλαιοελλαδιτών μεσοαστών για τους πρόσφυγες των οργανωμένων στο ΕΑΜ λαϊκών συνοικιών της ανατολικής Αθήνας, όπως ο Βύρωνας και η Καισαριανή, έδρασε ισχυρός πυρήνας της «Χ», δύναμης 20-30 ενόπλων κατοίκων, υπό την ηγεσία ενός συγγενούς εξ αγχιστείας του Γρίβα. Με όριο δράσης τη λεωφόρο Υμηττού και τη Γούβα η ομάδα αυτή, χάρη στον άρτιο εξοπλισμό της και τις ένοπλες επιδρομές της προς τα ανατολικά, αναχαίτισε την κάθοδο του ΕΑΜ από τις συνοικίες όπου υποστηριζόταν μαζικά προς το κέντρο της πόλης, σε συνεννόηση με τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις.[31]
Ζυμώσεις με τις κατοχικές δυνάμεις
Εύζωνας των Ταγμάτων Ασφαλείας δίπλα σε επονίτη απαγχονισμένο σε αντίποινα για τη δολοφονία του διοικητή τμήματος της «Χ» Αμπελοκήπων,Κωσταντίνου Μανωλάκου. Ιλίσια, 5.4.1944.[32]
Αν και δε συνεργάστηκε με τους Γερμανούς το σύνολο των αξιωματικών και Ευελπίδων της «Χ» προκειμένου να επιτευχθεί η καταπολέμηση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ,[33] από το φθινόπωρο του 1943 αρκετά μέλη της στελέχωσαν το μηχανισμό της Ειδικής Ασφάλειας, που είχε ενεργοποιηθεί από την κυβέρνηση για να δράσει εναντίον του ΕΑΜ, με αποτέλεσμα η «Χ» να εξασφαλίσει την ευμενή ανοχή των Γερμανών,[34] καθώς άρχισαν να εγγράφονται ως χωροφύλακες άνευ θητείας και να προμηθεύονται υπηρεσιακές ταυτότητες και πιστόλια. Ταυτόχρονα, η Ειδική Ασφάλεια του Πειραιά οργανώθηκε με πρωτοβουλία δύο δραστήριων ομαδαρχών της «Χ» στις συνοικίες Ταμπούρια και Μανιάτικα.[35][β] Έκτοτε, η «Χ» αναλώθηκε σε συγκρούσεις με τους αντιστασιακούς του ΕΑΜ, με αποτέλεσμα να έχει αρκετά θύματα,[33] το πρώτο από τα οποία σκοτώθηκε από το ΕΑΜ το Δεκέμβριο.[37][γ] Το ίδιο έτος, η Βέρμαχτ απέρριψε πρόταση του Γρίβα για συνεργασία,[39] με την αιτιολογία πως «δεν διαπραγματεύονταν με αρχηγό συμμορίας».[40][δ] Μέλη της «Χ» πληροφορούσαν τα Ευζωνικά Τάγματα Ασφαλείας για τη δράση εαμιτών και συμμετείχαν σε εφόδους και μπλόκα μαζί τους.[42] Παρότι η «Χ» αντιμετώπισε με επιφυλακτικότητα τα Τάγματα Ασφαλείας λόγω της αντιβασιλικής προπαγάνδας που γινόταν σε αυτά, καθώς και τον κίνδυνο να αφοπλιστούν κατά την αποχώρηση των Γερμανών αφήνοντάς στους στο έλεος των αντιπάλων τους[43], ο Γρίβας υπερασπιζόταν τη δράση τους ως «προστατευτική», υπολογίζοντας ότι θα χρησιμοποιούνταν εναντίον του ΕΑΜ μετά τη γερμανική αποχώρηση.[44] Από το Νοέμβριο αξιωματικοί και Ευέλπιδες της «Χ», που θεωρούσαν τη δράση μέσα από τα Τάγματα Ασφαλείας προσφορότερη για την καταδίωξη των κομμουνιστών ή επειδή καταδιώκονταν από την ΟΠΛΑ, εντάχθηκαν εθελοντικά στα Τάγματα Ασφαλείας.[45] Στις 10 Ιανουαρίου του 1944 ευέλπιδες μέλη της «Χ» εισέβαλαν στο χώρο του Πολυτεχνείου και συνέλαβαν μέλη του Ταμείου Άπορων Φοιτητών, το οποίο ελεγχόταν από φοιτητές της ΕΠΟΝ, παραδίδοντας τα εν συνεχεία στις Γερμανικές κατοχικές δυνάμεις.[46] Ταυτόχρονα, κοινές περιπολίες Χιτών-Γερμανών λάμβαναν χώρα, ενώ Γερμανοί αξιωματικοί είχαν βρεθεί σε κηδείες μελών της «Χ».[47] Κατόπιν αιτήματος του ΕΑΜ τον Ιανουάριο η κυβέρνηση του Καΐρου είχε καταδικάσει τη συγκρότηση των Ταγμάτων Ασφαλείας και, επιδιώκοντας να συνδεθεί με την εξόριστη κυβέρνηση, η «Χ» εξέδωσε το Φεβρουάριο παρόμοια διαταγή με αποτέλεσμα να ανακοπεί το ρεύμα κατάταξης στελεχών της «Χ» στα Τάγματα και 40 αξιωματικοί και Ευέλπιδες της να μην παρουσιαστούν στο προσκλητήριο συμμετοχής τους σε αυτά, αλλά κρυπτόμενοι να συνεχίσουν να δρουν μέσα από τη «Χ».[45] Τον Απρίλιο του 1944, η διοίκηση των ένοπλων τμημάτων της οργάνωσης ΡΑΝ συνενώθηκε επίσημα με τη «Χ», μέλη της οποίας συμμετείχαν επίσης στην οργάνωση «Εθνικοκοινωνική Επανάσταση».[48] Κατά το τέλος της κατοχής προμηθεύτηκε οπλισμό από την κατοχική κυβέρνηση, αν όχι κατευθείαν από τις γερμανικές υπηρεσίες,[40][ε] ενώ την ίδια περίοδο οι τοίχοι της Αθήνας γέμισαν με το σύμβολο «Χ» που συνοδευόταν πάντα από το στέμμα.[50]
Αποτίμηση
Κατά τον ιστορικό Χάγκεν Φλάισερ η «Χ» θεωρείται μία αμφιλεγόμενη οργάνωση η οποία «ως φασιστοειδής τρομοκρατική οργάνωση, απέκτησε ιδίως μετά την απελευθέρωση τη «σκοτεινή φήμη μιας Κου-Κλουξ-Κλαν»,που «ποτέ δεν δρούσε ενάντια στους κατακτητές παρά μόνο στους "αναρχοκομμουνιστές" του ΕΑΜ».[40] Σύμφωνα με τον Κρις Γουντχάους, ο οποίος υπήρξε μέλος της βρετανικής στρατιωτικής αποστολής στην κατεχόμενη Ελλάδα, η οργάνωση δεν είχε αντιστασιακή δράση κατά τη διάρκεια της Κατοχής, αλλά διαφύλαττε τις δυνάμεις για να τις στρέψει εναντίον των κομμουνιστών μετά το τέλος του πολέμου.[51] Ο Βρετανός αντισυνταγματάρχης Ρούφους Σέπαρντ είχε προσδιορίσει διαδοχικά τη «Χ» ως «ημικουίσλινγκ» (ημιδωσιλογική) και «κουίσλινγκ» (δωσιλογική),[52] ενώ ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός χαρακτηρίζει τα μέλη της ως «συνεργάτες των συνεργατών».[53] Ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου έχει εντοπίσει ομοιότητες μεταξύ της ρητορικής της Οργάνωσης Χ και της Χούντας των Συνταγματαρχών και ειδικότερα ως προς "το μείγμα εθνικισμού, περιφρόνησης για την ηγεσία, ψευδο-σοσιαλιστικών και ψευδο-ριζοσπαστικών διακηρύξεων".[20] Έχει, δε, υποστηρίξει ότι η νοοτροπία που κυριαρχούσε στην οργάνωση Χ αποτέλεσε την πνευματική μήτρα των κινηματιών του 1967.[54]
Απελευθέρωση και Δεκεμβριανά
Απελευθέρωση
Απαγχονισμένοι επονίτες σε αντίποινα της δολοφονίας του Κωσταντίνου Μανωλάκου. Ιλίσια, 5.4.1944
Καθώς πλησίαζε η απελευθέρωση, η «Χ» εμπλεκόταν σε συμπλοκές κατά του ΕΛΑΣ και της Εθνικής Πολιτοφυλακής το Σεπτέμβριο του 1944, ενώ ως το Νοέμβριο, για να αποφύγουν τα εκδικητικά αντίποινα του ΕΛΑΣ, εκατοντάδες ταγματασφαλίτες και χωροφύλακες εντάσσονταν στη «Χ», που ξεκίνησε να μαζικοποιείται,[55] αποκτώντας τα χαρακτηριστικά ενός φασιστικού κινήματος.[56] Προκειμένου ο Γρίβας να κατορθώσει τη διεύρυνση της «Χ», ένωσε αρκετές φράξιες της άκρας δεξιάς και δέχτηκε στους κόλπους της αρκετούς ταγματασφαλίτες και άλλους δοσίλογους χρησιμοποιώντας κατά κόρον το επιχείρημα του κομμουνιστικού κινδύνου από μια πιθανή επικράτηση του ΕΑΜ.[56] Έτσι, η «Χ» αναδείχθηκε η σημαντικότερη οργάνωση του τμήματος του αντιεαμικού χώρου που δε δίσταζε να συνεργαστεί ένοπλα με τους κατακτητές κατά του ΕΑΜ και ονομάστηκε «εθνικιστικό» κατ' αντιδιαστολή με τους εθνικόφρονες.[57]
Μετά από εντολή της κυβέρνησης Παπανδρέου, ο διορισμένος στις αρχές Αυγούστου του 1944 στρατιωτικός διοικητής Αθηνών, Παναγιώτης Σπηλιωτόπουλος, συγκρότησε τον «Εθνικό Στρατό Αθηνών», αποκλείοντας το ΕΑΜ και περιλαμβάνοντας τις μη εαμικές ένοπλες οργανώσεις, που συγκρούονταν μαζί του. Στον Εθνικό Στρατό Αθηνών ο Γρίβας διορίστηκε επικεφαλής του 1ου Συντάγματος, το οποίο αποτέλεσαν κυρίως οι δυνάμεις της Εθνικής Δράσης και της «Χ».[58] Ο Σπηλιωτόπουλος ανέθεσε, επίσης, στη «Χ» την παραλαβή βρετανικών όπλων στις ακτές της Αττικής και την περιφρούρηση της μεταφοράς του φορτίου μέσα από εαμοκρατούμενες περιοχές ως το κέντρο της Αθήνας, ώστε να εξοπλιστεί θεωρητικά η αστυνομία, στην πράξη, όμως, οι αντικομμουνιστικές οργανώσεις.[59] Χάρη στις επαφές της με τους Γερμανούς, στις οποίες υπολόγιζε ο Σπηλιωτόπουλος,[60] η «Χ» πραγματοποίησε την επιχείρηση «Ballroom» σε συνεργασία με τον ΕΔΕΣ, την Αστυνομία και τα Τάγματα Ασφαλείας.[61] Πληροφορούμενος την επιχείρηση, ο ΕΛΑΣ επιτέθηκε στο Θησείο στις αρχές Οκτωβρίου, αλλά διέκοψε την επίθεση μετά από παρέμβαση του Σπηλιωτόπουλου, ενώ μια απόπειρα δολοφονίας του Γρίβα στις 11 Οκτωβρίου από την ΟΠΛΑ, απέτυχε.[62]
Μετά την απελευθέρωση, ενώ το ζήτημα της τιμωρίας των δωσιλόγων κυριαρχούσε, περίπου 700 κρατούμενοι, οι περισσότεροι κατηγορούμενοι για δωσιλογισμό, απέδρασαν στις αρχές Νοεμβρίου από τις φυλακές Συγγρού. Η οργάνωση της απόδρασης αποδόθηκε στη «Χ», με αποτέλεσμα η κυβέρνηση να διατάξει τη διάλυση της οργάνωσης και να ελαχιστοποιηθεί η εμπιστοσύνη του ΕΑΜ ότι οι άλλες πολιτικές δυνάμεις σκόπευαν πράγματι να τιμωρήσουν τους συνεργάτες των κατακτητών.[63] Την ίδια περίοδο, οι Χίτες, με δύναμη ως 150 άνδρες, αποτελώντας υπολογίσιμη αντιεαμική μονάδα, οχυρώθηκαν στην περιοχή του Θησείου.[64]
Μάχη του Θησείου
Κύριο λήμμα: Δεκεμβριανά
Το πρωί της 4ης Δεκεμβρίου, σημειώθηκαν οι πρώτες στρατιωτικές επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών.[65] Στις 4:30 τα ξημερώματα, ξεκίνησε η επίθεση του ΕΛΑΣ στο Θησείο εναντίων των δυνάμεων της «Χ».[65] Την υλοποίηση του πρώτου σταδίου της επιχείρησης ανέλαβαν δύο τάγματα της 1ης Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ Αθηνών.[66] Ο σκοπός της «Χ» ήταν να προασπίσει την περιοχή του Μακρυγιάννη από την πλευρά του Θησείου. Την επίθεση κατά του στρατηγείου της ανέλαβε το 4ο Σύνταγμα της 2ης Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ με δυνάμεις από την Καλλιθέα και τον Ταύρο.[67] Η τακτική του ΕΛΑΣ ξεκίνησε με επίθεση αντιπερισπασμού (λόχος Κουκακίου - Πλάκας στις 04:30 το πρωί) από τον λόφο Φιλοπάππου σε αραιή διάταξη καθώς οι κύριες δυνάμεις του ΕΛΑΣ (λόχοι Νέας Σμύρνης, Νέων Σφαγείων, Καλλιθέας) στις 6:00 το πρωί εξαπέλυσαν κύρια επίθεση από την κατεύθυνση των Πετραλώνων, ενώ το τελικό χτύπημα δόθηκε από το τάγμα Πετραλώνων (στις 09:00 το πρωί) από την γέφυρα «Πουλοπούλου».[68] Μετά την επικράτηση του ΕΛΑΣ στο Θησείο, οι μαχητές της «Χ» μαζί με τον Γεώργιο Γρίβα, αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν στο κτίριο του Θ' Αστυνομικού Τμήματος απ' όπου τους παρέλαβαν βρετανικά άρματα μάχης και τους μετέφεραν στα Παλαιά Ανάκτορα.[67] Οι νεκροί της «Χ» ανέρχονταν στους 24[67] ενώ οι νεκροί του ΕΛΑΣ στους 17.[69]
Μετά την αποχώρηση των Χιτών από το Θησείο αλλά και κατά τη διάρκεια των επόμενων ημερών, οι άνδρες του ΕΛΑΣ προχώρησαν σε συλλήψεις μελών και υποστηρικτών της «Χ» αλλά και συγγενών τους, οι οποίοι ύστερα εκτελέστηκαν από την Εθνική Πολιτοφυλακή.[69] Παράλληλα, μερίδα ανταρτών χάραξε σβάστικες στις σορούς νεκρών Χιτών, το σπίτι του Γρίβα λεηλατήθηκε, ενώ ορισμένοι ΕΛΑΣίτες προχώρησαν σε σκύλευση των πτωμάτων.[70] Οι περισσότεροι Χίτες εντάχθηκαν αμέσως μετά τη μάχη του Θησείου στο 143ο Τάγμα Εθνοφυλακής,[67] που από τις 12 Δεκεμβρίου με έδρα το θέατρο «Ρεξ» επιτηρούσε τη γύρω περιοχή και τους Αέρηδες και έπειτα συμμετείχε σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις ενισχύοντας την αντεπίθεση της βρετανικής 2ης Ταξιαρχίας.[71]
Μεταπολεμική εξέλιξη
Δράση κατά τη Λευκή Τρομοκρατία
Στις 30 Ιανουαρίου του 1945, ο Γρίβας έστειλε υπόμνημα στον Γεώργιο Β', αναφέροντας πως έπρεπε να οργανωθεί η αστική τάξη ώστε να επιβληθεί «επί της κομμουνιστικής φατρίας».[72]
Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, η «Χ» επισήμως αυτοδιαλύθηκε ως στρατιωτική οργάνωση και ο αρχηγός της αποστρατεύτηκε τρείς εβδομάδες αργότερα.[72] Επανασυστάθηκε ως μαζικός πολιτικός οργανισμός που συμμετείχε στην Λευκή Τρομοκρατία[73] και στόχευε την παλινόρθωση της βασιλείας και τη διάλυση του ΕΑΜ.[74] Αμέσως μετά τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, σε κωμοπόλεις της επαρχίας η αστυνομία και μέλη ομάδων σαν τη «Χ» περιπολούσαν αντιμετωπίζοντας αριστερούς με τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οι δωσίλογοι της κατοχής --ελέγχους ταυτοτήτων, περιπολίες και μπλόκα--,[75] οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν και στις εαμοκρατούμενες ως τότε ανατολικές συνοικίες, όπως ο Βύρωνας και η Καισαριανή,[76] επαναφέροντας στη μνήμη των κατοίκων τους τα γεγονότα της κατοχής.[77] Την άνοιξη του 1945 το 143 Τάγμα εγκαταστάθηκε για τρεις μήνες στην Ημαθία, όπου εξαρχής επιδόθηκε σε αντιεαμική δράση, συμβάλλοντας στην ίδρυση εκεί του ισχυρότερου παράρτηματος της «Χ» στην Κεντρική Μακεδονία.[71] Από το Μάιο του 1945 και τους επόμενους μήνες η «Χ» στρατολόγησε βασιλόφρονες σε όλη την ελληνική επαρχία (εκτός της Ηπείρου) και πέτυχε την οργάνωση και διασύνδεση των ομάδων που έδρασαν για την τρομοκράτηση των κομμουνιστικών και εαμικών οργανώσεων.[78] Αντιδρώντας στη δράση των παρακρατικών οργανώσεων, στις 16 Ιανουαρίου του 1946 ο γραμματέας του ΚΚΕ Λακωνίας Βαγγέλης Ρογκάκος, οργάνωσε τη δολοφονία του τοπικού αρχηγού της Χ, Γρηγορίου Κοντοβουνήσιου, κατά την οποία σκοτώθηκε επίσης ο εξάχρονος γιος του και δύο συνοδοί τους[79][ζ]. Σε αντίποινα,[81] ο ακροδεξιός παραστρατιωτικός σχηματισμός ΕΑΟΚ υπό την ηγεσία του πρώην ταγματασφαλίτη, Βαγγέλη Μαγγανά, εισέβαλε στην Καλαμάτα στις 18 Ιανουαρίου ασκώντας τρομοκρατία και δολοφονώντας.[81] Στις 20 Ιανουαρίου 1.000-2000[82] παραστρατιωτικοί και μέλη της οργάνωσης «Χ» λεηλάτησαν εκ νέου την Καλαμάτα, απελευθέρωσαν από τις φυλακές ομοϊδεάτες τους ενώ παράλληλα κατέστρεψαν τις δικογραφίες για τις δίκες των δωσίλογων.[83][η] Κατά την αποχώρηση τους από την Καλαμάτα λόγω της αναμενόμενης έλευσης της χωροφυλακής, συνέλαβαν 100[84]-150[85] πολίτες ως ομήρους, από τους οποίους εκτελέστηκαν 6[86] ή 14[87]. Η κυβέρνηση, αμήχανη λόγω διεθνών αντιδράσεων, υποσχέθηκε ότι θα διαλύσει τη «Χ»[88], όπως και έπραξε τον ίδιο μήνα, καθώς η Χωροφυλακή και ο Στρατός την θεωρούσαν περιττή.[89] Έκτοτε, ως «Χίτες» θα ονομάζονταν γενικά οι διάφορες παρακρατικές ομάδες που συνέδραμαν την αστυνομία στην καταδίωξη της αριστεράς.[90]
Εθνικό Κόμμα Χιτών
Κύριο λήμμα: Εθνικό Κόμμα Χιτών
Πιστεύω
Εις μίαν μεγάλην Τρισένδοξη, ελευθέρα, ευτυχισμένη Ελλάδα.
Εις το κοινωνικόν καθεστώς το οποίον μας κληροδότησαν οι πρόγονοι μας, υπό το οποίον μεγαλούργησε η φυλή μας και το οποίον σέβεται: την Ελευθερίαν του ατόμου, τας παραδόσεις της Πατρίδος, της Θρησκείας και της Οικογενείας.
Δια τούτο είμαι αμείλικτος αντίπαλος του κομμουνισμού ο οποίος:
-Εκπροσωπεί τον φασισμόν υπό άλλην μορφήν και την εγκληματικήν βίαν. Δεν παραδέχεται την έννοια της Πατρίδος και είνε όργανον ξένων επιδιώξεων,αντιτιθέμενων προς τα εθνικά συμφέροντα
Εις μία κοινωνικήν δικαιοσύνην στηριζομένην ουχί εις την πάλην των τάξεων και του ανταγωνισμού κεφαλαίου και εργασίας, αλλά είς την αρμονικήν συνεργασίαν τούτων.
Εις το πολίτευμα της Βασιλευομένης Δημοκρατίας, ως ανταποκρινομένης προς τον χαρακτήρα και τας παραδόσεις του Έθνους, εξυπηρετούσης κάλλιον τα εθνικά συμφέροντα και αποτελούσης πρόχωμα κατά του Κομμουνισμού.
«Το πιστεύω του Χίτου», Εφημερίς των Χιτών, φ. 1 (27.5.1946)[91]
Τον Μάιο του 1946, ιδρύθηκε το «Κόμμα Χ (Χιτών) Εθνικής Αντιστάσεως» με πρόεδρο τον Κωνσταντίνο Ευσταθόπουλο και πραγματικό αρχηγό τον Γεώργιο Γρίβα.[92] Το κόμμα απέκτησε δική του «εργατική νεολαία» και δικό του συνδικάτο, τα μέλη του οποίου είχαν απεργοσπαστική δράση.[93] Έλαβε μέρος στις εκλογές του 1946 συγκεντρώνοντας μόνο 1848 ψήφους παρά το γεγονός ότι εκείνη την εποχή σύμφωνα με πληροφορίες της Βρετανικής Στρατιωτικής Υπηρεσίας τα μέλη της «Χ» ανέρχονταν σε 50.000.[92] Την 1η Φεβρουαρίου του 1948 το κόμμα μετονομάστηκε σε «Εθνικόν Αγροτικόν Κόμμα Χιτών», ονομασία που χρησιμοποίησε στις εκλογές της 5ης Μαρτίου του 1950, στις οποίες συγκέντρωσε 0,84% χωρίς να κατορθώσει να εκλέξει βουλευτή.[94]
Το ΕΑΚΧ είχε στενές σχέσεις με τον αστυνομικό μηχανισμό και τις υπηρεσίες της Ασφάλειας κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου.[95] Μία από τις δραστηριότητες του ΕΑΚΧ στη Θεσσαλονίκη, ήταν οι «εξυπηρετήσεις» μελών, κυρίως με την εξεύρεση εργασίας. Η άλλη πιο εθνωφελής (σύμφωνα με τις κυβερνητικές δυνάμεις) δράση, αφορούσε τη λειτουργία του ΕΑΚΧ ως παραπληρωματικής υπηρεσίας των «αρχών ασφάλειας» κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. Η συγκεκριμένη κίνηση αποτελούσε, «µία προσπάθεια που εντασσόταν στις «αρχές του Χιτισμού» και στη στράτευση για τη νίκη των «εθνικών δυνάμεων» στον Εμφύλιο. Σε αυτό το πεδίο το ΕΑΚΧ, η ηγεσία και οι άνδρες του θα αποδεικνύονταν και χρήσιμοι και ικανοί». Παρόλα αυτά, οι εκλογές του 1950 δεν απέφεραν κανένα αποτέλεσμα, γεγονός που οδήγησε στη μαζική αποχώρηση μελών.[96] Ύστερα, στήριξε στις εκλογές του 1951 το Λαϊκόν Κόμμα, και προσχώρησε σε αυτό το 1954.[97]
Κυπριακό παράρτημα και μεταγενέστερη δράση
Κατά το τέλος του 1946, φιλοβασιλικοί νέοι, μέλη της οργάνωσης «Χ», εμφανίστηκαν στη Κύπρο.[98] Η οργάνωση ξεκίνησε να δρα κατά το τέλος του 1947 , τη περίοδο των εκλογών του Αρχιεπισκόπου της Κύπρου, τρομοκρατώντας πολιτικούς αντιφρονούντες.[98] Η τρομοκρατία των Χιτών συνέβαλε καθοριστικά στις εκλογές του Αρχιεπισκόπου της Κύπρου, γεγονός το οποίο φανερώνει πως στοιχεία της ακροδεξιάς καθόριζαν την πολιτική της εκκλησίας.[98] Παρότι η οργάνωση αυτοαποκαλούνταν εθνικιστική, δεν είχε εκδηλώσει καμία δράση απέναντι στο αποικιοκρατικό καθεστώς, ενώ παράλληλα συνεργαζόταν με την αποικιακή αστυνομία εναντίων των αριστερών συνδικαλιστών.[99] Η δράση τόσο του Ελλαδικού όσο και του Κυπριακού παραρτήματος, φαίνεται να σταματά το 1950.[100] Στις 10 Μαρτίου του 1954, με την άτυπη έγκριση της κυβέρνησης Παπάγου, ο Γρίβας αποβιβάστηκε στην Κύπρο,[97] και σε συνεργασία με τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες οργάνωσε τις παραστρατιωτικές ομάδες της ΕΟΚΑ.[101]
Τραγούδια της «Χ»
Σε σατιρικά στιχουργήματα των Χιτών κυριαρχεί η εικόνα της «συμμορίτισσας» ως διεφθαρμένης και σεξουαλικά ανήθικης γυναίκας.[102]
Υστεροφημία
Μετεμφυλιακή περίοδος
Βασιλικό διάταγμα του Μαρτίου του 1950 αναγνώρισε τη «Χ» ως μία από τις «εθνικώς δρασάσας κατά του κατακτητού κατά την κατοχήν [...] Οργανώσεις Εσωτερικής Αντιστάσεως» και το Γρίβα ως αρχηγό της από το καλοκαίρι του 1941 ως το Μάρτιο του 1945.[103] Στη συλλογική συνείδηση ταυτίστηκε με τον φιλομοναρχισμό, τον βίαιο αντικομμουνισμό και τον αντικοινοβουλευτισμό.[104] Η μάχη του Θησείου ιδεολογικοποιήθηκε και, παρότι αποτελούσε ένα βήμα πριν την ολοκληρωτική ήττα, παρουσιαζόταν από το μετεμφυλιακό κράτος ως ένα εθνικιστικό έπος.[69]
Μεταπολίτευση
Την δεκαετία του 1980 ορισμένα μέλη της νεολαίας της ΝΔ, ανατρέχοντας στο παρελθόν της ελληνικής άκρας δεξιάς, χρησιμοποιούσαν το σύνθημα «Ζήτωσαν οι Χίτες και οι ταγματασφαλίτες, ζήτω η ΟΝΝΕΔ και οι ΔΑΠίτες».[105][104] Στα τέλη της δεκαετίας του '90, λίγοι νοσταλγοί της εθνικοφροσύνης και μέλη της Χρυσής Αυγής πραγματοποιούσαν ένα επετειακό μνημόσυνο για την άμυνα της «Χ» στο Θησείο, με στήριξη του βουλευτή της Νέας Δημοκρατίας Γιώργου Καρατζαφέρη και του τηλεοπτικού σταθμού του, Telecity.[106] Υποστηρικτές της οργάνωσης αρνούνται τις σχέσεις της με τους Άγγλους και ότι συνεργάστηκε με τους Γερμανούς κατά την Κατοχή.[107]
Τη δεκαετία του 2000, εκδόθηκαν τα έργα «Ο Γρίβας και η «Χ»: Το Χαμένο Αρχείο» και «Οργάνωσις Χ, Τρία χρόνια τρεις αιώνες», σε μία -κατά τον Δημήτρη Κουσουρή- προσπάθεια εθνικιστικής αποκατάστασης του Γρίβα.[108] Μέλη της Χρυσής Αυγής έχουν επίσης χρησιμοποιήσει δημόσια συνθηματολογία υπέρ των χιτών,[105] ενώ το 2010 ο τότε «υπαρχηγός» της, Ηλίας Κασιδιάρης, είχε γράψει μια συλλογή διηγημάτων με τον τίτλο Τομέας Χ, που αναφερόταν στην οργάνωση «Χ», και παραλληλιζόταν η δράση των χρυσαυγιτών στο κέντρο της Αθήνας με τη δράση των χιτών στο Θησείο.[109]
Δείτε επίσης
Wikisource logo
Στη Βικιθήκη υπάρχει υλικό που έχει σχέση με το θέμα:
του Μαγγανά
ΕΟΚΑ
ΕΟΚΑ Β'
Σημειώσεις
Ο Χάγκεν Φλάισερ αναφέρει πως η ιδεολογική μεταστροφή του αρχηγού της Χ, έγινε προκειμένου να εκμεταλλευτεί πολιτικά τον μοναρχικό χώρο.[24]
Η στενή συνεργασία Ειδικής Ασφάλειας και «Χ» μαρτυρείται και σε καταθέσεις στις μεταπολεμικές δίκες των δωσιλόγων.[36]
Ως τον Οκτώβριο του 1944 έχουν εξακριβωθεί 34 Χίτες θύματα της κατοχικής ΟΠΛΑ.[38]
Σύμφωνα με τον πολιτικό επιστήμονα Κώστα Κατσούδα, η πλήρης συνεργασία μεταξύ Χ και Βέρμαχτ δεν πραγματώθηκε καθώς, κατά πάσα πιθανότητα, η οργάνωση επιδίωκε μία συγκαλυμμένη συμπόρευση με τους κατακτητές, με αποτέλεσμα να απορριφθούν οι όροι που ενδεχομένως να είχε θέσει ο Γρίβας. Το εμπόδιο αυτό, ξεπεράστηκε μέσα από τα Τάγματα Ασφαλείας και την Ειδική Ασφάλεια.[41]
Ο Δημήτρης Κουσουρής αναφέρει πως η οργάνωση αγόραζε τα όπλα της κατευθείαν από τους Γερμανούς[49]
Αριστερές πηγές αναφέρουν πως ο Κοντοβουνήσιος χρησιμοποίησε τον γιό του σαν ασπίδα και σκοτώθηκε από διασταυρούμενα πυρά, ενώ δεξιές πως αποτέλεσε σκόπιμα στόχο, και επάνω του χαράχθηκε το γράμμα «Χ».[80]
Προς τιμήν της δράσης του Μαγγανά και της δεύτερης λεηλασίας της Καλαμάτας, γράφτηκε από ομοϊδεάτες του, "Το τραγούδι του Μαγγανά.
Παραπομπές
Χονδροματίδης 2017, σελ. 190
Καρακατσιάνης 2009, σελ. 34.
Χανδρινός 2013, σελ. 1.
Κατσούδας 2017, σελ. 79.
Χανδρινός 2013.
Χανδρινός 2013, σελ. 1-2· Πριόβολος 2018, σελ. 320· Κατσούδας 2017, σελ. 79.
Χανδρινός 2013, σελ. 2· Κατσούδας 2017, σελ. 82.
Χανδρινός 2013, σελ. 2.
Alecou 2016, σελ. 79.
Κατσούδας 2017, σελ. 82, 84.
Κατσούδας 2017, σελ. 82-84.
Πριόβολος 2018, σελ. 320.
Πριόβολος 2018, σελ. 320-1.
Hondros 1983, σελ. 133· Χανδρινός 2013, σελ. 3.
Χαραλαμπίδης 2011, σελ. 348.
Κατσούδας 2017, σελ. 80-1.
Κατσούδας 2017, σελ. 81.
Φλάισερ 1995, σελ. 39-41, 46.
Κατσούδας 2017, σελ. 85.
Χατζηβασιλείου 2016, σελ. 23.
Κατσούδας 2017, σελ. 81-2.
Κατσούδας 2017, σελ. 80.
Φλάισερ 1995, σελ. 46, 38.
Φλάισερ 1995, σελ. 38
Φλάισερ 1995, σελ. 363-365.
Φλάισερ 1995, σελ. 37.
Alecou 2016, σελίδες 78-79.
Κατσούδας 2017, σελ. 82, 83, 85.
Χαραλαμπίδης 2012, σελίδες 234-235· Κατσούδας 2017, σελ. 87.
Χαραλαμπίδης 2012, σελ. 235
Χαραλαμπίδης 2012
Πριόβολος 2018, σελ. 323-324.
Πριόβολος 2018, σελ. 322.
Χανδρινός 2013, σελίδες 5-7.
Χανδρινός 2013, σελ. 7.
Χαραλαμπίδης 2012, σελ. 226-7
Κατσούδας 2017, σελ. 87.
Χαραλαμπίδης 2012, σελ. 303, σημ. 84
Alecou 2016, σελίδες 79· Φλάισερ 1995, σελ. 36.
Φλάισερ 1995, σελ. 36.
Κατσούδας 2017, σελ. 87-88
Χαραλαμπίδης 2012, σελ. 238.
Κατσούδας 2017, σελ. 88.
Κωστόπουλος 2015, σελ. 109.
Πριόβολος 2018, σελ. 114-5.
Λυγούρα 2010, σελ. 436.
Κατσούδας 2017, σελ. 89-90.
Κωστόπουλος 2015, σελ. 108· Κατσούδας 2017, σελ. 86.
Κουσουρής 2014, σελ. 101
Φλάισερ 1995, σελ. 38.
Woodhouse 1958, σελ. 144.
Φλάισερ 1995, σελ. 37-8.
Χανδρινός 2012, σελ. 129.
Χατζηβασιλείου 2017, σελ. 23.
Κουσουρής 2014, σελ. 82, 115, 123.
Alecou 2016, σελ. 80.
Κατσούδας 2014, σελ. 24
Χαραλαμπίδης 2012, σελ. 320-3.
Κουσουρής 2014, σελ. 100-1, Κατσούδας 2017, σελ. 91-2.
Κατσούδας 2017, σελ. 92-3.
Κουσουρής 2014, σελ. 101, 316, Κατσούδας 2017, σελ. 92-3.
Κατσούδας 2017, σελ. 93.
Χαραλαμπίδης 2014, σελ. 47.
Κατσούδας 2017, σελ. 93-94.
Χαραλαμπίδης 2014, σελ. 87.
Χαραλαμπίδης 2014, σελ. 87-88.
Χανδρινός 2013, σελ. 11.
Χαραλαμπίδης 2014, σελ. 88.
Κατσούδας 2017, σελ. 96.
Χανδρινός 2013, σελ. 11· Κατσούδας 2017, σελ. 96.
Κατσούδας 2017, σελ. 97.
Κατσούδας 2017, σελ. 98.
Alecou 2016, σελίδες 81-82.
Close 1995, σελ. xiv.
Close 1995, σελ. 153.
Χαραλαμπίδης 2012, σελ. 343.
Χαραλαμπίδης 2014, σελ. 324.
Close 1995, σελ. 156.
Βόγλης 2016, σελ. 145.
Καρακατσιάνης 2009, σελ. 34-35
Καρακατσιάνης 2009, σελίδες 34-35· Βόγλης 2016, σελ. 145.
Κουσουρής 2014, σελ. 486-487.
Καλύβας & Μαραντζίδης 2016, σελίδες 336· Βόγλης 2014, σελίδες 145· Κουσουρής 2014, σελίδες 486-487.
Καλύβας & Μαραντζίδης 2016, σελ. 336· Βόγλης 2014, σελίδες 145.
Κουσουρής 2014, σελ. 487.
Βόγλης 2014, σελ. 145.
Καλύβας & Μαραντζίδης 2016, σελ. 336· Κουσουρής 2014, σελίδες 487.
Καλύβας & Μαραντζίδης 2016, σελ. 336· Close 1995, σελ. 156-9· Καρακατσιάνης 2009, σελίδες 34-35.
Close 1995, σελ. 156-7.
Close 1995, σελ. xiv.
Παπαγεωργίου 2004, σελ. 588-589
Νικολακόπουλος 2016, σελ. 70.
Alecou 2016, σελ. 82-83.
Αλεξόπουλος 1977, σελίδες 87-89· Παπαπολυβίου 2012, σελ. 196.
Παπαπολυβίου 2012, σελ. 196.
Παπαπολυβίου 2012, σελ. 209.
Παπαπολυβίου 2012, σελ. 208.
Alecou 2018, σελ. 146.
Alecou 2018, σελ. 148-149.
Alecou 2018, σελ. 149-150.
Κουσουρής 2014, σελ. 625.
Κωστόπουλος 2005, σελ. 138 υπ 424.
«ΦΕΚ A 83 - 18.03.1950». 18 Μαρτίου 1950. σελίδες 416, 417. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2022.
Χανδρινός 2013, σελ. 13.
Μπασκόζος 2012.
Ο Ιός 1998, σελ. 1.
Ο Ιός 1999.
Κουσουρής 2014, σελ. 625 υπ 18.
Ψαρράς 2012, σελ. 299–300.
Πηγές
Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία
Αλεξόπουλος, Αναστάσιος, επιμ. (1977). Μητρώον Γερουσιαστών και Βουλευτών (PDF). Αθήνα: Βουλή των Ελλήνων.
Καλύβας, Στάθης N.· Μαραντζίδης, Νίκος (2016). Εμφύλια πάθη. 23+2 ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο. Αθήνα: Μεταίχμιο. ISBN 978-618-03-0906-5.
Καρακατσιάνης, Ιωάννης (2009). «Η μεταβαρκιζιανή πολιτική κατάσταση στο νοτιο-πελοποννησιακό χώρο: Από την αποτυχημένη ειρήνευση στις απαρχές των ένοπλων σπαραγμών στη νοτιο-ανατολική Πελοπόννησο». Στο: Καρακατσιάνης, Ιωάννης. Νότια Πελοπόννησος 1935-1950. Αθήνα: Αλφειός/Σύνδεσμος Φιλολόγων Μεσσηνίας. σελίδες 19–38. ISBN 978-960-6679-10-0.
Κατσούδας, Κώστας (2014). «Εθνικιστές και εθνικόφρονες. Μερικές παρατηρήσεις για την άκρα δεξιά στη δεκαετία του '40». Αρχειοτάξιο 16: 23-30.
Κατσούδας, Κώστας (2017). «"Η δυναμικωτέρα όλων των εθνικών οργανώσεων": Η οργάνωση Χ στην Κατοχή και τα Δεκεμβριανά». Στο: Βόγλης, Πολυμέρης· Παπαθανασίου, Ιωάννα· Σακελλαρόπουλος, Τάσος. Δεκέμβρης 1944: Το παρελθόν και οι χρήσεις του. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. σελίδες 79–101. ISBN 978-960-221-731-3.
Κουσουρής, Δημήτρης (2014). Δίκες των δοσίλογων 1944-1949 Δικαιοσύνη, συνέχεια του κράτους και εθνική μνήμη. Αθήνα: Πόλις. ISBN 978-960-435-461-0.
Κωστόπουλος, Τάσος (2015). «Το επιτελείο της αστικής αντεπανάστασης.Στοιχεία για τον κύκλο των Μαρκεζίνη-Ζαλοκώστα». Αρχειοτάξιο 17: 95-114.
Κωστόπουλος, Τάσος (2005). Η αυτολογοκριμένη μνήμη: Τα Τάγματα Ασφαλείας και η μεταπολεμική εθνικοφροσύνη. Αθήνα: φιλίστωρ. ISBN 960-369-082-1.
Λυγούρα, Αναστασία (2010). Πανεπιστημιακά ιδρύματα και φοιτητική δράση κατά τα έτη 1940-1944 (Διδακτορική διατριβή). Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών.
Μπασκόζος, Γιάννης (2012). «Ο Μελιγαλάς και ο μύθος του». Το Βήμα (23 Σεπτεμβρίου).
Νικολακόπουλος, Ηλίας (2016) [2001]. Η καχεκτική δημοκρατία. Κόμματα και εκλογές, 1946-1967. Αθήνα: Πατάκης. ISBN 978-960-16-0226-4.
Παπαγεωργίου, Σπύρος (2004). Ο Γρίβας και η «Χ», Το χαμένο αρχείο. Αθήνα: Νέα Θέσις. ISBN 960-7076-41-9.
Παπαπολυβίου, Πέτρος (2012). «Αρχειακά κατάλοιπα του «Εθνικού Αγροτικού Κόµµατος Χιτών» Νοµού Θεσσαλονίκης (1948-1954). Μια πρώτη παρουσίαση» (PDF). Στο: Δαλκαβούκης, Β.· Πασχαλούδη, Ε.· Σκουλίδας, Η.· Τσέκου, Κ. Αφηγήσεις για την δεκαετία του 1940. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. ISBN 978-960-458-289-1.
Βόγλης, Πολυμέρης (2016). Η αδύνατη επανάσταση: Η κοινωνική δυναμική του εμφυλίου πολέμου. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. ISBN 978-960-221-576-0.
Πριόβολος, Γιάννης (2018). Εθνικιστική "αντίδραση" και Τάγματα Ασφαλείας: Εμφύλιος και αντικατοχικός πόλεμος 1943-1944. Αθήνα: Πατάκης. ISBN 978-960-16-7561-9.
Φλάισερ, Χάγκεν (1995). Στέμμα και σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941-1944. Β. Αθήνα: Παπαζήση. ISBN 960-02-1079-9.
Χανδρινός, Ιάσονας (2013). «Μια ελληνική Κου-Κλουξ-Κλαν. Η Οργάνωση Χ στην Κατοχή και τον Εμφύλιο» (doc, αναρτημένο στο academia.edu, χωρίς σελιδαρίθμηση). Ουτοπία 102. Ανακτήθηκε στις 13-11-2017.
Χανδρινός, Ιάσονας (2012). Το τιμωρό χέρι του λαού: Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα. Αθήνα: Θεμέλιο. ISBN 978-960-310-356-1.
Χαραλαμπίδης, Μενέλαος (2012). Η εμπειρία της κατοχής και της αντίστασης στην Αθήνα. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. ISBN 978-960-22156-2-3.
Χαραλαμπίδης, Μενέλαος (2011). Η εμπειρία της κατοχής και της αντίστασης στην Αθήνα. Το εαμικό αντιστασιακό κίνημα στις ανατολικές συνοικίες της Αθήνας: Καισαριανή, Βύρωνας, Παγκράτι, Γούβα, Υμηττός (Διδακτορική διατριβή). Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Χαραλαμπίδης, Μενέλαος (2014). Δεκεμβριανά 1944. Η μάχη της Αθήνας. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. ISBN 978-960-221-640-8.
Χατζηβασιλείου, Ευανθης (2016). «Απαρχές και χαρακτήρας της δικτατορίας των συνταγματαρχών». Στο: Παύλος Σούρλας. Πρακτικά Συνεδρίου: Η δικτατορία των συνταγματαρχών & η αποκατάσταση της δημοκρατίας. Αθήνα: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων. σελίδες 17–34.
Χονδροματίδης, Ιάκωβος (2017). Η μαύρη σκιά στην Ελλάδα: Εθνικοσοσιαλιστικές και φασιστικές οργανώσεις στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και της Κατοχής 1923-1945. Αθήνα: Γνώμων εκδοτική. ISBN 978-618-5018-67-2.
Ψαρράς, Δημήτριος (2012). Η μαύρη βίβλος της Χρυσής Αυγής: Ντοκουμέντα από την ιστορία και τη δράση μιας ναζιστικής ομάδας. Αθήνα: Πόλις. ISBN 9789604353750.
Ξενόγλωσση βιβλιογραφία
(Αγγλικά) Alecou, Alexios (2016). Communism and Nationalism in Postwar Cyprus, 1945-1955: Politics and Ideologies Under British Rule. Λονδίνο: Palgrave Macmillan. doi:10.1007/978-3-319-29209-0. ISBN 978-3-319-29208-3.
(Αγγλικά) Close, David H. (1995). The Origins of the Greek Civil War. Origins of Modern Wars. Λονδίνο/Νέα Υόρκη: Longman.
(Αγγλικά) Hondros, John Louis (1983). Occupation and Resistance: The Greek Agony, 1941-44. Englewood Cliffs, NJ: Pella Publishing Company. ISBN 978-0-918618-19-1.
(Γερμανικά) Woodhouse, C.M. (Απρίλιος 1958). «Zur Geschichte der Resistance in Griechenland». Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte 6 (2): σσ. 138-150.
(Αγγλικά) Alecou, Alexios (2018). «Imported Nationalism: The Appearance and Evolution of «Χ» Organization in Cyprus». Στο: Kyritsi, Thekla· Christofis, Nikos. Cypriot Nationalisms in Context. History,Identity and Politics. Palgrave Macmillan. ISBN 978-3-319-97804-8.
Εφημερίδες
Ο Ιός (29.11.1998). «Γιορτές μίσους νέου τύπου». Ελευθεροτυπία. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7/5/2022. Ανακτήθηκε στις 5/11/2022.
Ο Ιός (2.1.1999). «Το "ξέπλυμα" της ελληνικής Κου Κλουξ Κλαν». Ελευθεροτυπία. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 29.1.2022. Ανακτήθηκε στις 5.11.2022.
[απόκρυψη]π • σ • ε Η Ελλάδα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
Βαλκανική Εκστρατεία
1940–41
Ελληνοϊταλικός Πόλεμος
(1940-1941)
Μάχες
Πίνδος
Ελαία-Καλαμάς
Κορυτσά
Άγιοι Σαράντα
Μόροβα-Ιβάν
Χειμάρα
Κλεισούρα
Τρεμπεσίνα
Εαρινή επίθεση
Διοικητές
Βασίλειο της Ελλάδας
Ιωάννης Μεταξάς
Αλέξανδρος Παπάγος
Χαράλαμπος Κατσιμήτρος
Κωνσταντίνος Δαβάκης
Ιωάννης Πιτσίκας
Italy (1861-1946) Ιταλία
Μπενίτο Μουσολίνι
Σεμπαστιάνο Βισκόντι Πράσκα
Ουμπάλντο Σοντού
Ούγκο Καβαλλέρο
Κάρλο Τζελόζο
Γερμανική εισβολή
Μάχες
Οχυρά γραμμής Μεταξά
Βεύη
Πέρασμα της Κλεισούρας
Θερμοπύλες
Κρήτη
Διοικητές
Βασίλειο της Ελλάδας
Αλέξανδρος Παπάγος
Γεώργιος Τσολάκογλου
Ηνωμένο Βασίλειο Βρετανική Αυτοκρατορία & Κοινοπολιτεία
Χένρυ Μαίητλαντ Γουίλσον
Τόμας Μπλέημυ
Μπέρναρντ Φρέυμπεργκ
1935 Γερμανία
Βίλχελμ Λιστ
Κουρτ Στουντέντ
Κατοχή και Αντίσταση
Δυνάμεις κατοχής
Πρόσωπα
1935 Γερμανία
Γκύντερ Άλτενμπουργκ
Χέρμαν Νόιμπαχερ
Βάλτερ Σιμάνα
Αλεξάντερ Λερ
Χέλμουτ Φέλμυ
Φρίντριχ-Βίλχελμ Μύλλερ
Αλεξάντερ Αντράε
Μπρούνο Μπρόιερ
Italy (1861-1946) Ιταλία
Αντζέλικο Κάρτα
Πελεγκρίνο Γκίτζι
Κάρλο Τζελόζο
Πιέρο Παρίνι
Βουλγαρία Βουλγαρία
Άντον Κάλτσεφ
Ωμότητες
Αλικιανός
Δοξάτο
Δράμα
Κερδύλια
Κομμένο
Καλάβρυτα
Δίστομο
Δομένικο
Δράκεια
Κάνδανος
Κεφαλλονιά
Κοντομαρί
Κύργια
Μεσόβουνο
Ξηροκρήνη Θεσσαλονίκης
Προσοτσάνη
Πύργοι
Βιάννος
Ολοκαύτωμα του Κέδρους
Κλεισούρα
Σκοπευτήριο Καισιαριανής
Μουσιωτίτσα
Χορτιάτης
Χωριστή
Ολοκαύτωμα
Μεγάλος Λιμός
Δωσίλογοι
Πρόσωπα
Γεώργιος Τσολάκογλου
Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος
Ιωάννης Ράλλης
Αθανάσιος Χρυσοχόου
Σωτήριος Γκοτζαμάνης
Γεώργιος Πούλος
Γεώργιος Μερκούρης
Ιωάννης Πλυτζανόπουλος
Νικόλαος Κουρκουλάκος
Διονύσιος Παπαδόγγονας
Αλκιβιάδης Διαμάντης
Τάκης Μακεδόνας
Κυριάκος Παπαδόπουλος
Οργανώσεις
Ελληνική Πολιτεία
Τάγματα Ασφαλείας
ΕΣΠΟ
ΕΕΕ
Ελληνικό Εθνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα
Οργάνωση «Χ»
ΕΕΣ
ΕΑΣΑΔ
Αποσχιστές
«Ρωμαϊκή Λεγεώνα»
Οχράνα
Ξιλία
Ωμότητες
Πογκρόμ κατά των αναπήρων
Παραμυθιά
Καισαριανή
Κοκκινιά
Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο
(EAM)
Πρόσωπα
Άρης Βελουχιώτης
Στέφανος Σαράφης
Γεώργιος Σιάντος
Γιάννης Ιωαννίδης
Ανδρέας Τζήμας
Αλέξανδρος Σβώλος
Ηλίας Τσιριμώκος
Μάρκος Βαφειάδης
Κόμματα
ΚΚΕ
ΣΚΕ
ΑΚΕ
ΕΛΔ
Οργανώσεις
ΕΛΑΣ
Ε.ΕΛΑΣ
ΕΛΑΝ
ΕΠΟΝ
Ε.Α.
Ε.Π
ΟΠΛΑ
ΣΝΟΦ
Επιχειρήσεις
Δράμα
Ρέκα
Μικρό Χωριό
Γοργοπόταμος
Φαρδύκαμπος
Σαραντάπορο
Πόρτα (en)
Αφοπλισμός μεραρχίας Πινερόλο
Στείρι
Αμφιλοχία
Βαλτέτσι
Αγορέλιτσα
Καλαμάτα
Μελιγαλάς
Κιλκίς
Ηλεκτρική
Ωμότητες
Κόκκινη τρομοκρατία
Διάλυση του 5/42
Μελιγαλάς
Νταλαμάνι
Μη-ΕΑΜική αντίσταση
Πρόσωπα
Ναπολέων Ζέρβας
Γεώργιος Καρτάλης
Δημήτριος Ψαρρός
Κομνηνός Πυρομάγλου
Κώστας Περρίκος
Βασίλειος Σαχίνης
Πετρακογιώργης
Μανώλης Μπαντουβάς
Αντών Τσαούς
Λέλα Καραγιάννη
Κίτσος Μαλτέζος
Οργανώσεις
ΕΔΕΣ
ΕΚΚΑ
ΥΒΕ/ΠΑΟ
ΠΕΑΝ
ΕΟΚ
Ε.Σ.
ΜΑΒΗ
Άλλες
Επιχειρήσεις
Ανατίναξη της ΕΣΠΟ
Γέφυρα του Γοργοποτάμου
Φαρδύκαμπος
Αγία Κυριακή
Μηλιά
Σκάλα Παραμυθιάς
Ξηροβούνι
Μενίνα
Δωδώνη
Γέφυρα Παπάδων
Απαγωγή του Κράιπε
Ωμότητες
Εκδίωξη των Τσάμηδων
Βρετανική αποστολή
στην Ελλάδα (SOE)
Πρόσωπα
Έντι Μάγιερς
Κρις Γούντχαουζ
Πάτρικ Λη Φέρμορ
Μπιλ Στάνλευ Μος
Ντέηβιντ Γουάλλας
Ντον Στοτ
Νίκολας Χάμοντ
Ρούφους Σέπαρντ
Επιχειρήσεις
Επιχείρηση Albumen
Γέφυρα του Γοργοπόταμου
Επιχείρηση Ζώα
Γέφυρα του Ασωπού
Απαγωγή του Κράιπε
Σαμποτάζ της Δαμάστας
Κυβέρνηση του βουνού
Γεγονότα
Εκλογές ΠΕΕΑ 1944
Οργανώσεις
Εθνικό Συμβούλιο
Πρόσωπα
Αλέξανδρος Σβώλος
Ευριπίδης Μπακιρτζής
Δημήτρης Γληνός
Εξόριστη κυβέρνηση
Γεγονότα
Ελ Αλαμέιν
Δωδεκάνησα
Κίνημα του Απριλίου 1944
Ρίμινι
Πρόσωπα
Γεώργιος Β΄
Εμμανουήλ Τσουδερός
Παναγιώτης Κανελλόπουλος
Μονάδες
3η Ορεινή Ταξιαρχία
Ιερός Λόχος
Βασίλισσα Όλγα
Αδρίας
Κατσώνης
Παπανικολής
13 ΜΕΒ
335 Μοίρα
336 Μοίρα
Προς τον Εμφύλιο
Γεγονότα
Σύμφωνο των Εθνικών Ομάδων
Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών
Ενδοαντιστασιακές συγκρούσεις
Συμφωνία της Πλάκας
Συνέδριο του Λιβάνου
Συμφωνία της Καζέρτας
Συμφωνία των ποσοστών
Απελευθέρωση
Δεκεμβριανά
Εθνικιστικό συλλαλητήριο της 14ης Ιανουαρίου
Συμφωνία της Βάρκιζας
Λευκή τρομοκρατία
ΝΟΦ
Πρόσωπα
Ρόναλντ Σκόμπι
Γεώργιος Παπανδρέου
Παναγιώτης Σπηλιωτόπουλος
Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός
Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
