Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο (Hôtel Hellénophone) ονομαζόταν μια μυστική οργάνωση που ιδρύθηκε το 1809 στο Παρίσι[1] από τον Θεσσαλονικέα Γρηγόριο Ζαλύκη, με σκοπό την πνευματική αναγέννηση και διαφώτιση των Ελλήνων και την προετοιμασία εξέγερσης των Ελλήνων ενάντια στους Τούρκους. Σημαντικό μέλος του ήταν ο φιλέλληνας Ωγκύστ ντε Σουαζέλ Γκουφιέ. Ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, ένας από τους ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας ήταν επίσης μέλος του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου.
Το ιστορικό υπόβαθρο
Η Ευρώπη το 1812, τρία χρόνια μετά την ίδρυση του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου
Στην Ευρώπη των αρχών του 19ου αιώνα παρουσιάστηκαν αρκετές μυστικές εταιρείες (π.χ. Καρμπονάροι, Δεκεμβριστές κ.λπ.) με ιδεολογία φιλελεύθερη και κυρίως εθνικιστική. Δεν υπάρχουν παρά ελάχιστες πληροφορίες για τέτοιες οργανώσεις των Ελλήνων, με εξαίρεση, βεβαίως, τη Φιλική Εταιρεία.
Λίγο πριν από αυτήν, όμως, και συγκεκριμένα το 1809 -και όχι το 1814, όπως υποστηρίζει ο Κ.Μ. Σάθας (“Τουρκοκρατούμενη Ελλάς”) ή το 1813 που είχε γράψει ο ιστορικός Τάκης Κανδηλώρος[2]- συστάθηκε στο Παρίσι, μία τέτοια μυστική εθνική «εταιριστική» οργάνωση με την επωνυμία «Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο» ή/και «Εταιρεία των Φίλων», η οποία έμελλε να αποτελέσει τον προάγγελο της μεταγενέστερης, αλλά πολύ πιο γνωστής, Φιλικής Εταιρείας. Άλλες τέτοιες εταιρείες ήταν η «Φιλόμουσος Εταιρεία», που ιδρύθηκε το 1812[3] στην Αθήνα και μια άλλη εταιρεία, επίσης με το όνομα «Φιλόμουσος Εταιρεία», που ίδρυσε το 1814 στη Βιέννη ο Ιωάννης Καποδίστριας. Όλες αυτές οι εταιρείες είχαν, φαινομενικά, σκοπούς παιδευτικούς και πολιτιστικούς, στην πραγματικότητα όμως υπέκρυπταν συνωμοτικές επαναστατικές ιδέες και υποδαύλιζαν την εξέγερση του έθνους.
Σημαντικά πρόσωπα της οργάνωσης
Ιδρυτής και ψυχή του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου ήταν ο Γρηγόριος Ζαλύκης ή Ζαλίκης ή Ζαλίκογλου, λόγιος άνδρας και διπλωματικός εκπρόσωπος του ηγεμόνα της Βλαχίας Σκαρλάτο Καλλιμάχη, που γεννήθηκε το 1776 στη Θεσσαλονίκη, σπούδασε στο Βουκουρέστι και από το 1802 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, καταγινόμενος με τα γράμματα και συντάσσοντας, μάλιστα, δύο λεξικά, ένα απλοελληνικό και ένα γαλλικό. Εξαιτίας των ενασχολήσεών του ήρθε σε επαφή και συνδέθηκε με πολλούς Γάλλους ελληνιστές και άλλους φιλέλληνες, μεταξύ των οποίων και με τον κόμη Μαρία – Γαβριήλ - Ωγκύστ ντε Σουαζέλ Γκουφιέ (Marie Gabriel Auguste de Choiseul-Gouffier, 1752-1817), αρχαιολόγο, που είχε διατελέσει πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη και κατά την εποχή εκείνη ασχολείτο με την έκδοση του (ήδη, στην εποχή μας, κλασσικού πλέον) περιηγητικού συγγράμματός του «Voyage pittoresque en Grece». Ο Γκουφφιέ χρειαζόταν ένα συνεργάτη που να γνωρίζει τόσο τη γαλλική, όσο και την ελληνική γλώσσα, και έτσι επέλεξε και προσέλαβε ως γραμματέα του τον Ζαλύκη.
Ο Γκουφφιέ, ο οποίος μετά την άνοδο στον θρόνο του Ναπολέοντα Α’ έλαβε, το 1784, έδρα στη γαλλική Ακαδημία, έχοντας διατελέσει, κατά τα προλεχθέντα, πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη, γνώριζε σε βάθος τόσο την τουρκική όσο και την ελληνική κατάσταση. Κατά τη διάρκεια των περιοδειών του στην Ελλάδα, εκτίμησε τον χαρακτήρα και τα φρονήματα των Ελλήνων και ανέπτυξε έντονα φιλελληνικά αισθήματα, τα οποία εκδήλωσε εμπράκτως μετά την εκστρατεία του Ορλώφ στην Πελοπόννησο, όταν ο βασιλιάς της Πρωσίας Φρειδερίκος ο Μέγας και οι Ρώσοι γενικότερα προσπάθησαν να επιρρίψουν την ευθύνη της αποτυχίας του εγχειρήματος στους Έλληνες και στην υποτιθέμενη έλλειψη φιλελευθέρου φρονήματος σ’ αυτούς. Ο Γκουφφιέ, τότε, υπερασπίστηκε τους Έλληνες και αναίρεσε τις αιτιάσεις και τους χλευασμούς ανά την Ευρώπη.
Στο μεταξύ, δεδομένης της παντοδυναμίας του Μεγάλου Ναπολέοντα στην Ευρώπη, πολλοί Έλληνες, απογοητευμένοι από την αποτυχία των «Ορλωφικών», είχαν στρέψει τη σκέψη τους και την ελπίδα ότι η απελευθέρωση της Ελλάδας θα μπορούσε να στηριχθεί στη γαλλική βοήθεια. Έτσι κάποιοι, μεταξύ των οποίων και ο Ζαλύκης, συνέλαβαν την ιδέα της ίδρυσης μιας μυστικής εταιρείας που θα περιελάμβανε, εκτός από τους Έλληνες του Παρισιού, και φιλέλληνες που πρόσκειντο στον Ναπολέοντα και θα μπορούσαν, έτσι, να βοηθήσουν την εθνική υπόθεση. Μεταξύ αυτών περιλαμβανόταν, φυσικά, και ο Γκουφφιέ, στον οποίο ο Ζαλύκης βάσιζε μεγάλες ελπίδες.
Η ίδρυση
Η μυστική εταιρεία που ιδρύθηκε με τη συμμετοχή Ελλήνων και φιλελλήνων, διακήρυσσε ως σκοπούς της την προστασία των πτωχών Ελλήνων που για κάποιο λόγο ήταν αναγκασμένοι να ταξιδεύουν ή και να περιπλανώνται στην Ευρώπη, την μελέτη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, τον φωτισμό της ελληνικής νεολαίας και την παροχή υποτροφιών σε Έλληνες σπουδαστές στο Παρίσι και γενικότερα την πνευματική αναγέννηση και διαφώτιση των Ελλήνων. Στην πραγματικότητα, όμως, κύριο μέλημά της ήταν η προετοιμασία και η οργάνωση του απελευθερωτικού κινήματος της Ελλάδας από την δουλεία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, τόσο με τη συγκέντρωση χρημάτων και όπλων για να προωθηθούν στην Ελλάδα με σκοπό την ένοπλη δράση, όσο και η στρατολόγηση Ελλήνων και ξένων, ώστε να σχηματισθεί μια λεγεώνα που θα πολεμούσε στο πλευρό των επαναστατημένων Ελλήνων. Προς αυτές τις κατευθύνσεις εργάστηκε δραστήρια.
Οφείλουμε να επισημάνουμε, πάντως, ότι ορισμένοι ιστορικοί και μελετητές αμφισβητούν ότι ο πραγματικός (και υποκρυπτόμενος) σκοπός του “Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου” ήταν επαναστατικός. Ο Ιωάννης Φιλήμων, στο «Δοκίμιο περί της Ελληνικής Επαναστάσεως» εκφράζει την απορία του για το ότι ο Τσακάλωφ δεν του μίλησε ποτέ για τέτοιο σκοπό της συγκεκριμένης οργάνωσης. Αλλά και ο ιστορικός Τάκης Κανδηλώρος (“Η Φιλική Εταιρεία”, 1926) γράφει πως “έδρασε εις όλως περιωρισμένον κύκλον, ήτο δε φανερά χωρίς σκοπόν ανατρεπτικόν της Τουρκίας”. Αλλά εάν δεν υπήρχε τέτοιος μυστικός σκοπός, πώς δικαιολογείται η τόση μυστικότητα για την κατήχηση και την εγγραφή νέων μελών, στην οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια; Δικαίως, λοιπόν, η πλειοψηφία των ιστορικών ερευνητών καταλήγουν στο να περιλαμβάνουν το “Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο” στους “πλησιέστερους προδρόμους της Φιλικής Εταιρείας του 1814” (Εμμ. Πρωτοψάλτης).
Μέλη και υποστηρικτές του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου
Πρόεδρος του “Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου” ορίσθηκε ο κόμης Σουαζέλ – Γκουφφιέ, ταμίας ο έμπορος του Παρισιού Στέφανος Χατζη- Μόσχος (Stephanos Moschos) και γραμματέας και αντιπρόσωπος του προέδρου ο Γρηγόριος Ζαλύκης, που γρήγορα έγινε η ψυχή της εταιρείας και στον οποίο δόθηκε το προσωνύμιο “ξενοδόχος” είτε για λόγους μυσταγωγικούς, είτε διότι οι συμμετέχοντες στην εταιρεία συνεδρίαζαν σε διάφορα ξενοδοχεία, εξ ού και η ονομασία της. Στον πρώτο πυρήνα της οργάνωσης, εκτός από τους παραπάνω, συμμετείχαν και οι Σακελλαρόπουλος, Πέτρος – Ομηρίδης Σκυλίτσης (Pierre-Homéridi Schilizzi, μεγαλέμπορος στην Μασσαλία), Θεόδωρος Πρασακάκης (Théodore Prassacachi), ο Κλερμόν Τονέρ, ο Δημήτριος Αμιρά (Démétrius Amira)[4] και η ελληνοκύπρια λόγια - διανοούμενη Ελισάβετ Σάντη Λουμάκη (ή Λομάκη) Σενιέ, μητέρα των δύο φημισμένων γάλλων ποιητών της εποχής, του Ανδρέα Μαρία Σενιέ (1762-1794), που καρατομήθηκε την παραμονή της πτώσης του Ροβεσπιέρου, και του Ιωσήφ Σενιέ (1764-1811). Μάλιστα κάποιοι θεωρούν ότι η ιδέα και η έμπνευση για την ίδρυση του “Ελληνόγλωσου Ξενοδοχείου” οφείλεται ακριβώς σε αυτή την περίφημη, για την εποχή της, “Μαντάμ Nτε Σενιέ” και ότι στο “φιλολογικό σαλόνι” της, γνωστό κέντρο της φιλελληνικής κίνησης, έγιναν οι πρώτες συναντήσεις των μελών της οργάνωσης.
Μύηση
Πολλοί Έλληνες που είτε διέμεναν στο Παρίσι, είτε διέρχονταν απ’ αυτό, μυήθηκαν – κατηχήθηκαν από τον Ζαλύκη, ο οποίος επεξέτεινε τις σχετικές ενέργειες και δραστηριότητά του και σε άλλα κέντρα του ελληνισμού. Έτσι η εταιρεία είχε δύο καταλόγους ή κώδικες εγγραφών, έναν “εσωτερικό”, στον οποίο γράφονταν τα ονόματα όσων διέμεναν στο Παρίσι και έναν “εξωτερικό”, στον οποίο γράφονταν τα ονόματα όσων διέμεναν εκτός Παρισιού και απλώς διέρχονταν από αυτό. Με βάση τον αριθμό εγγραφής τους έπαιρναν το κωδικοποιημένο συνωμοτικό σημείο με το οποίο αναγνωρίζονταν μεταξύ τους.
Οι κατηχούμενοι, αφού ορκίζονταν ενώπιον επιτροπής ότι θα τηρούν ευλαβικά μυστικό τον σκοπό της εταιρείας και ότι θα καταβάλλουν κάθε προσπάθεια για την διάδοση των ιδεών της εταιρείας και για την πραγματοποίηση του πραγματικού σκοπού της, έπαιρναν ένα χρυσό δαχτυλίδι, πανομοιότυπο για όλους, το «χρυσόβουλο», που είχε χαραγμένο το έμβλημα της οργάνωσης, δηλαδή την ακόλουθη παράσταση: Δύο χέρια σφιχτά συνδεδεμένα και, κυκλικά γύρω απ’ αυτά, τα τέσσερα κεφαλαία γράμματα “Φ.Ε.Δ.Α.”, που σήμαιναν “Φιλίας Ελληνικής Δεσμός Άλυτος” ή “Φιλικός Ελληνικός Δεσμός Άλυτος”.
Δραστηριότητες και επίδραση στα δρώμενα της εποχής
Μέλος του “Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου” ήταν, ευθύς εξαρχής, και o Αθανάσιος Τσακάλωφ (1788-1851), από τα Γιάννινα, που είχε έρθει στο Παρίσι για να σπουδάσει τις φυσικές επιστήμες. Συμμετείχε στην πενταμελή επιτροπή που συνέταξε το καταστατικό και αποδείχθηκε ιδιαίτερα δραστήριος στη διάδοση των σκοπών της εταιρείας σε κέντρα του ελληνισμού εκτός του Παρισιού, κυρίως δε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και στη Ρωσία.
Στο “Ελληνόγλωσσο ξενοδοχείο” έλαβε πολύ ενεργό ρόλο και ένας από τους Έλληνες που επί Γερακάρη φυγαδεύτηκαν από την Μάνη στην Κορσική, ο Δημήτριος Κομνηνός, στον οποίο ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ’ είχε απονείμει τον τίτλο του πρίγκιπα, αφού τον είχε αναγνωρίσει ως τελευταίο απόγονο του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Δαβίδ Κομνηνού. Αυτός, λοιπόν, στην Κορσική είχε συνάψει στενές φιλικές σχέσεις με την οικογένεια του Βοναπάρτη, Ο τελευταίος, μάλιστα, σύχναζε στο Παρίσι, στις αίθουσες της κυρίας Περμόν, αδελφής του πρίγκιπα Δημητρίου Κομνηνού, την οποία μάλιστα είχε ζητήσει και σε γάμο.
Ο Ναπολέων Α’, λοιπόν, τόσο μέσω του κόμη Σουαζέλ – Γκουφφιέ, όσο και μέσω του πρίγκιπα Δημητρίου Κομνηνού, όχι μόνο ενημερώθηκε για τους σκοπούς του “Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου”, αλλά και το περιέβαλε με την προστασία του και πληροφορείτο κάθε ενέργειά του. O Κ.Μ. Σάθας μάλιστα υποστηρίζει (“Τουρκοκρατούμενη Ελλάς”) ότι η οργάνωση συνεστήθη (το 1814!) “συνεργεία του Ναπολέοντος”. Δεν είναι απίθανο, βεβαίως, το σχετικό ενδιαφέρον του Ναπολέοντα να μην ήταν ανιδιοτελές, αλλά να εξυπηρετούσε τα πολιτικά και γεωστρατηγικά σχέδια της γαλλικής κυβέρνησης. Άλλωστε το 1810, με απόφασή του Ναπολέοντα, Γάλλοι αξιωματικοί που βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη και στη Θεσσαλονίκη, φαίνεται να προετοίμασαν σχέδιο εκστρατείας κατά της Τουρκίας, ενώ ήδη το “Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο” είχε στείλει, προφανώς με έξοδα και χρηματοδότηση της γαλλικής κυβέρνησης (όπως υποστηρίζει και ο Κ.Μ. Σάθας στο έργο του “Τουρκοκρατούμενη Ελλάς”), 40.000 τουφέκια προς τους Έλληνες κατοίκους των ορεινών περιοχών της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Πελοποννήσου, με τους οποίους βρίσκονταν σε συνεχή διαρκή συνεννόηση. Η αποστολή αυτής της σημαντικής ποσότητας όπλων είναι το πιο πρακτικά αξιόλογο έργο του «Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου». Η εκστρατεία των Γάλλων κατά της Τουρκίας, πάντως, τελικώς ματαιώθηκε εξαιτίας του πολέμου κατά της Ρωσίας.
Μετά την πτώση του Ναπολέοντα το «Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο», το οποίο μέχρι τότε διατηρούσε “κατάστημα” στην οδό Μονσιέ του προαστίου του Αγίου Γερμανού (:Σαιν Ζερμαίν), άρχισε να παρακμάζει, όχι μόνο διότι στερήθηκε την υψηλή προστασία που είχε προηγουμένως, αλλά και διότι οι Βουρβόνοι, που επανήλθαν στην εξουσία, δεν διέκειντο ευνοϊκά απέναντι στις μυστικές Εταιρείες, τις οποίες άλλωστε καταδίωκε η «Ιερή Συμμαχία». Μάλιστα ο Ζαλύκης αναγκάσθηκε να μετοικήσει για ένα χρονικό διάστημα στο Λονδίνο.
Ο Τσακάλωφ, όμως, σε συνεννόηση με τον Γρηγόριο Ζαλύκη και τον Δημήτριο Κομνηνό, έφυγε από το Παρίσι, το 1814 και αφού πέρασε από τη Βιέννη, όπου συναντήθηκε με τον Ιωάννη Καποδίστρια (πριν αυτός συστήσει εκεί την “Φιλόμουσο Εταιρεία”) και από το Βουκουρέστι, κατέληξε στη Μόσχα και στην Οδησσό, όπου και μετέφερε, διαδοχικά, την έδρα του «Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου». Εκεί, στη Μόσχα αρχικά και στην Οδησσό αργότερα, όπου και πραγματώθηκε η σχετική απόφαση, ο Τσακάλωφ συνεννοήθηκε με τον Σκουφά, τον Ξάνθο και τον Αναγνωστόπουλο να ιδρύσουν, έχοντας ως βάση και πρότυπο το «Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο», την “Φιλική Εταιρεία”, που προετοίμασε την Επανάσταση του 1821. Μερικά από τα σύμβολα και τους τύπους μύησης του “Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου”, που, σε κάθε περίπτωση, θυμίζουν ή έχουν αντληθεί από τον τεκτονισμό, διατηρήθηκαν. Το κύριο στοιχείο, όμως, που διαφοροποιεί τις δύο μυστικές αυτές οργανώσεις είναι η εμπέδωση, με την ίδρυση της «Φιλικής Εταιρείας», της πεποίθησης ότι οι Έλληνες θα πρέπει, για την απελευθέρωσή τους, να στηριχθούν κατά βάση στις δικές τους δυνάμεις και όχι στη βοήθεια των ξένων κρατών. Μάλιστα, σύμφωνα με το καταστατικό της “Φιλικής Εταιρείας” απαγορευόταν η μύηση σε αυτήν οποιουδήποτε δεν ήταν Έλληνας.
Στο μεταξύ ο Ζαλύκης επέστρεψε, το 1816, στο Παρίσι και διορίστηκε πρώτος γραμματεύς της τουρκικής πρεσβείας, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1820, οπότε, καθώς πλησίαζε πλέον η Επανάσταση, πήγε στο Βουκουρέστι και αργότερα, μετά την καταστροφή, του στρατού του Υψηλάντη, κατέφυγε στην Τρανσυλβανία, όπου και πέθανε, πριν ολοκληρωθεί η Ελληνική Επανάσταση και ελευθερωθεί η Ελλάδα. Σε κάθε περίπτωση τα απομνημονεύματά του (που αφορούν και στο «Ξενοδοχείο») δε γνωρίζουμε να έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα.
Παραπομπές-σημειώσεις
ΣΒΟΡΩΝΟΣ, ΝΙΚΟΣ (1983). ΑΝΑΛΕΚΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΑΘΗΝΑ: ΘΕΜΕΛΙΟ. σελ. 228.
Η Φιλική Εταιρεία”, 1926, 67.
ΣΒΟΡΩΝΟΣ, ΝΙΚΟΣ (1983). ΑΝΑΛΕΚΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΑΘΗΝΑ: ΘΕΜΕΛΙΟ. σελ. 228.
Mathieu Grenet, « La loge et l’étranger : les Grecs dans la Franc-maçonnerie marseillaise au début du XIXe s. » Αρχειοθετήθηκε 2009-02-27 στο Wayback Machine., Cahiers de la Méditerranée, vol. 72, La Franc-Maçonnerie en Méditerranée (XVIIIe - XXe siècle), 2006, ανακτήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 2009.
Πηγές
Λήμμα “Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον” (του Θ. Βελλιανίτη) στην “Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια” (“Πυρσού”) [τόμος 11ος σελ. 11]
Λήμμα “Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον” στο “Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη” [τόμος 9ος σελ. 916]
Λήμμα “Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον” στην “Πάπυρος–Λαρούς Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαίδεια” [τόμος 17ος σελ.414]
Λήμμα “Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο” στην “Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος –Larousse –Britannica” [τόμος 23ος σελ. 35-36]
Λήμμα “Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο” στην “Εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή” [τόμος 11ος σελ. 239-240]
Λήμμα “Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον” στο “Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου” [τόμος Θ’ σελ. 41]
Λήμμα “Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο” στην “Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια Υδρία” [τόμος 23ος σελ. 92]
Λήμμα “Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον” στην “Γενική Εγκυκλοπαίδεια Σύγχρονων Γνώσεων Υδρία – Cambridge –Ήλιος” [τόμος 4ος σελ. 1376-1377]
Λήμματα “Ξενοδοχείο Ελληνόγλωσσο” και “Φιλική Εταιρεία” στην “Νέα Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Χάρη Πάτση” [τόμος 25ος σελ. 261 και 30ος σελ. 634]
Λήμμα “Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο” (του Γιώργου Γάτου) στην Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια [τόμος 10ος σελ. 660-661]
Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (της «Εκδοτικής Αθηνών»), τόμος 25ος («Ελληνική Ιστορία») [σελ. 256-257]
Περιοδικό “Ιστορία Εικονογραφημένη” τ.8 σελ. 4-5
Βουρνάς Τάσος, Φιλική Εταιρία 1814-1821 (Ιστορικό Χρονικό), εκδόσεις «20ος αιώνας», Αθήνα 1959 [σελ. 17-20]
Βώρος Φ.Κ., Αυτοί που προετοίμασαν και ξεκίνησαν την επανάσταση του 1821 [Άρθρο που πρωτοδημοσιεύτηκε στο 5ο τεύχος του περιοδικού “Τα Εκπαιδευτικά”, σελ. 32-51, [1]
Λάππας Τάκης, Φιλική Εταιρεία (Οι πρόδρομοι του Εικοσιένα), εικονογράφηση Π. Βαλσαμάκη, εκδ. Ατλαντίς – Μ.Πεχλιβανίδη & Σία [σελ.57], [2]
Βιβλιογραφία
Constantinidi-Bibicou H., 1953. « Les Origines du philhellénisme français », L’Hellénisme Contemporain, VII/3, pp. 248-265
Tziatzios E.St., 1939. Le Macédonien Grégoire Zalikis et la société révolutionnaire “Hôtel Hellénophone”, III/1, pp. 68-76, et III/2-3, pp. 89-101.
Οι Μυστικές εταιρείες 1821
Μυστικές εταιρείες
Φιλική Εταιρεία Μεγάλη Στοά της Ελλάδας Δρέπανον του Ζαχαρίου Εταιρεία Ηρακλέους Εταιρεία Φιλοδικαίων Εταιρεία Καλών Εξαδέλφων Εταιρεία Αγίου Όρους Εταιρεία της Ιερέας Θρησκείας Εταιρεία η Αδελφότης Μεγάλη Αδελφότης Εταιρεία του Ιασίου Ελληνόγλωσσων ξενοδοχείο Φιλόμουσος Εταιρεία Αθηνών Τεκτονική Στοά Ναυπλίου Φιλανθρωπική Εταιρεία Ναυπλίου Γεροπυροβόλος του Ολύμπου Δρέπανον Ζαχαρίου Εταιρεία του Φοίνικος Πυθαγόρειος Αδελφότης Πατριωτική Εταιρεία Φιλαθηναϊκή Ακαδημία Εταιρεία Ελληνισμός Αφανείς Εταιρείες Φιλορθόδοξος (Ρωσόφιλη) Εταιρία Ελληνική Εταιρεία Φιλόμουσος Εταιρεία (Ρωσόφιλος)
Εταιρείες Φιλελληνικές
Αγγλική Φιλελληνική Εταιρεία Ηπειρωτική Εταιρεία Φιλανθρωπική Εταιρεία Παρισίων Φιλελληνική Εταιρεία εν Παρισίοις Φιλόμουσος Εταιρεία Αθηνών Εταιρεία του Σεραφείμ Φιλόμουσος Εταιρεία (Αγγλική) Δάμων και Φιτνίας Εταιρεία Αλέξανδρος
Άλλα
Ιστορία Τεκτονισμού στην Ελλάδα
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
