.
Οι αρματολοί ή αρματωλοί ήταν ένοπλοι τους οποίους προσεταιρίζονταν οι οθωμανικές αρχές και τους ανέθεταν την τήρηση της τάξης σε μια περιοχή (αρματολίκι). Στα οθωμανικά αρχεία ονομάζονται martolos, martoloz ή mertiloz. Έχουν προταθεί περισσότερες από μία ετυμολογίες για την προέλευση της λέξης. Η πιθανότερη είναι ότι προέρχεται από τον ιταλικό όρο armato ή martoloso (=οπλοφόρος, αρματομένος) που χρησιμοποιούνταν από τους Βενετούς γενικά για τους ένοπλους που μίσθωναν στην περιοχή.[1] Άλλη πιθανή ετυμολογία είναι ότι προέρχεται από το αρματολόγος > αρματολόος > αρματολός. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές ο αρματολισμός υπήρχε και στο Βυζάντιο, όπου οι αρματολοί επάνδρωναν σώματα παρόμοια με αυτά της αγροφυλακής ή χωροφυλακής.[2] Κατ' άλλους ωστόσο πρόκειται για θεσμό της τουρκοκρατίας.[3] Από τις αρχές του 18ου αιώνα αναφέρονται μαρτυρίες για ολική μετατόπιση της στάσης των αρματολών και σταδιακής συνεργασίας τους με τους κλέφτες εναντίον της οθωμανικής εξουσίας.
Καταγωγικές ρίζες του Αρματολισμού
Ο θεσμός του Αρματολικιού εντοπίζεται τον 16ο αιώνα την περίοδο του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Επρόκειτο για περιοχές της Βαλκανικής χερσονήσου, κυρίως ορεινές, δασώδεις και δυσπρόσιτες, οι οποίες όμως δεν έθεταν σε αμφισβήτηση την οθωμανική κυριαρχία και από φορολογική άποψη είχαν δευτερεύουσα σημασία. Οι περιοχές αυτές με κτηνοτροφική οικονομία, διοικούνταν από συμβούλια αρχηγών χωριών και διέθεταν ένοπλα σώματα με ένα καπετάνιο επικεφαλής με βασικό καθήκον την κατοχύρωση της ασφάλειας της περιοχής της. Η οπλοφορία στις περιοχές αυτές ήταν συνυφασμένη με τις κοινωνικές δομές των περιοχών αυτών και την έλλειψη ή περιορισμένη παρουσία θεσμών δημόσιας ασφάλειας στις διάφορες αυτές περιοχές[4].
Το αρματολίκι των Αγράφων
Το αρματολίκι των Αγράφων προέκυψε μετά από την συμφωνία στην οποία ήλθε ο Οθωμανός αρχιστράτηγος και Δερβέναγας με τους Αγραφιώτες, συμφωνία γνωστή ως συνθήκη του Ταμασίου, η οποία είχε υπογραφεί στις 10 Μαΐου 1525. Έτσι συγκροτήθηκε το πρώτο και μεγαλύτερο αρματολίκι των Βαλκανίων. Ο αρματολικός θεσμός επεκτάθηκε μετά τα Άγραφα από το 1529 από τον Ιμπραήμ πασά στρατηγό του Σουλεϊμάν και βεζίρη. Δημιουργήθηκαν δεκαεφτά αρματολίκια, όλα στην κεντρική ορεινή Ελλάδα, την ορεινή Θεσσαλία και ορισμένα στη Μακεδονία.[5]
Η θέση των Αρματολικίων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία επιχειρεί να τις ελέγξει όχι τόσο για φορολογικούς λόγους όσο για να τους «ουδετεροποιήσει ή [...] να τους οικειοποιηθεί για τις στρατιωτικές και μεταφορικές της ανάγκες»[6] Έτσι άλλοτε με στρατιωτικά μέσα και άλλοτε με διαπραγματεύσεις προσπαθούσε να τους περιορίσει. Επρόκειτο για θεσμούς όπου η κατάκτηση παρέμεινε ημιτελής σε σύγκριση με τις πεδινές περιοχές των Βαλκανίων. Ήταν απότοκα της διαρκούς αντίστασης στην πλήρη οθωμανική κυριαρχία, και όχι της υποταγής τους αλλά του αποκλεισμού τους από τις ζωτικές γι' αυτούς περιοχές. Υποτέλεια με αντάλλαγμα της εσωτερική αυτονομία και φοροδότηση κατ' αποκοπή, κάτι που εξασφαλιζόταν ενόπλως. Επρόκειτο για «μικρά προτεκτοράτα εντός του αυτοκρατορικού κράτους με βαθμό εσωτερικής αυτονομίας».[7] Το αρματολίκι ήταν ο χώρος που προστάτευε ένα αρματολικό σώμα,μια ομάδα ενόπλων. Τους αρματολούς πρότειναν για διορισμό και επόπτευαν ταυτόχρονα οι Οθωμανοί δερβεναγάδες οι οποίοι υπάγονταν στους περιφερειακούς πασάδες και από το 1761 στον Επόπτη Δερβενίων.[8] Ο αρματολικός θεσμός συνιστούσε μεταβίβαση της κρατικής ευθύνης φύλαξης του χώρου από τους Οθωμανούς σε τοπικούς ένοπλους προεστούς ραγιάδες οι οποίοι ανέλαβαν αστυνομικά καθήκοντα ακόμα και έναντι των Οθωμανών.[9]
Τι δεν ήταν τα Αρματολίκια και οι Αρματολοί
Ο πρώτος που επιχείρησε να συνθέσει μια ιστορία του αρματολισμού ήταν ο Νικόλαος Κασομούλης, ο οποίος εντοπίζει τις ρίζες του στα λείψανα του στρατού του Βυζαντίου.[10] Οι Αρματολοί δεν προέρχονταν από τους διανοούμενους αβαντουρίστες σαν τον Μιχαήλ Μάρουλο τον Ταρχανιώτη, ή τοπικούς ευγενείς πολεμάρχους που αντιστάθηκαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία, όπως ο Κροκόδειλος Κλαδάς στη Μάνη, ή ο Θεόδωρος Μπούας της Άρτας ή Σκεντέρμπεης. Δεν πρέπει οι Αρματολοί να συγχέονται με τη Μεσαιωνική Καταλανική Αδελφότητα μισθοφόρων (Compangia Almugaveres) που έδρασε στην Κεντρική Στερεά τον 14ο αιώνα. Δεν πρέπει να συγχέεται με τα δερβενοχώρια και τους Δερβενεντζήδες (Derbenci) φύλακες περασμάτων και γεφυρών, στενών. Δεν πρέπει να συγχέεται με τις ένοπλες συνοδείες των μουσουλμάνων και χριστιανών προεστών, τους κάπους.[11]
Κοινωνική συνέχεια των αρματολών μέσα στον χρόνο
Δεν κατόρθωσαν να αναδειχθούν σε αριστοκρατία και δεν είχαν τόση συνέχεια ώστε να υπάρχει η ανάγκη να διασωθεί γραπτά η μνήμη τους. Ένας από τους μηχανισμούς κοινωνικής τους επιβολής ήταν οι επιγαμίες: διεύρυναν έτσι το κύρος και τη δύναμη των οικογενειών τους. Τέτοιες περιπτώσεις επιγαμιών μεταξύ ισχυρών σογιών αρματολών είναι οι Γριβαίοι με τους Κατσικογιανναίους, Βαρνακιωταίοι με Γριβαίους κλπ.[12] Βέβαια επιγαμίες είχαμε και με οικογένειες κοτζαμπάσηδων και προεστών-δημογερόντων: τέτοια περίπτωση κοινωνικής όσμωσης είναι η επιγαμία του Παλαιόπουλου με τον κοτσάμπαση Κραβάρων[13] Παρατηρούνται επίσης και περιπτώσεις επιλεκτικής αγαμίας μεταξύ των μελών αρματολικών οικογενειών: αυτή ήταν μια στρατηγική προστασίας του εξουσιαστικού συστήματος μέσω της στεγανοποίησής του, αλλά και στην πρόληψη μελλοντικών ανταγωνισμών που θα προέκυπταν από την ύπαρξη πολλών διαδόχων[14]
Παραπομπές
Παπαγεωργίου 2005, σελ. 52
Νεοκλής Σαρρής, Οσμανική πραγματικότητα, τομ. Α', σ. 301-302.
Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τομ. Α', σ. 268.
Πιζάνιας 2013, σελ. 53-54
Πιζάνιας 2013, σελ. 55-56
Πιζάνιας 2013, σελ. 54
Πιζάνιας 2013, σελ. 91
Πιζάνιας 2013, σελ. 57
Πιζάνιας 2013, σελ. 58-59
Κωνσταντίνος Δημαράς, «Πρόδρομοι του Αγώνος», στο: Κ.Θ.Δημαράς, Σύμμικτα, Α΄, Από την παιδεία στην λογοτεχνία, επιμ. Αλέξης Πολίτης, Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, 2000, σελ. 128.
Πιζάνιας 2013, σελ. 52
Σπύρος Ασδραχάς, «Επιγαμίες», στο: του ιδίου, Ιστορικά απεικάσματα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1995, σελ. 240-241.
Τζάκης 2013, σελ. 131
Σπύρος Ασδραχάς, «Αγαμία», στο: του ιδίου, Ιστορικά απεικάσματα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1995, σελ. 245.
Πηγές
Σπύρος Ασδραχάς, «Επιγαμίες», στο: του ιδίου, Ιστορικά απεικάσματα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1995, σελ. 239-242.
Σπύρος Ασδραχάς, «Αγαμία», στο: του ιδίου, Ιστορικά απεικάσματα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1995, σελ. 243-246.
Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, Ιστορία του βόρειου Ελληνισμού: Μακεδονία, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1992.
Κωνσταντίνος Δημαράς, «Πρόδρομοι του Αγώνος», στο: Κ.Θ.Δημαράς, Σύμμικτα, Α΄, Από την παιδεία στην λογοτεχνία, επιμ. Αλέξης Πολίτης, Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, 2000, σελ. 128-130.
Παπαγεωργίου, Στέφανος Π. (2005). Από το γένος στο έθνος: Η θεμελίωση του Ελληνικού κράτους 1821-1862 (2η έκδοση). Αθήνα: Παπαζήση. ISBN 960-02-1769-6.
Πιζάνιας, Πέτρος (Μάρτιος 2013). «Ο κόσμος της θάλασσας των βουνών. Ο αρματολισμός από τον 16ο αιώνα έως το 1821». Νέα Εστία 173 (1857): 41-96.
Τζάκης, Διονύσιος (Μάρτιος 2013). «Οπλαρχηγοί και προεστοί. Κοινωνικές κινητικότητες και οικογενειακές στρατηγικές στον ορεινό χώρο». Νέα Εστία 173 (1857): 116-134.
Δημήτρης Τσιάμαλος, Κοινωνική και επαναστατική συνείδηση των ενόπλων της Ρούμελης στην επανάσταση του 1821, Διδακτορική διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2007.
Περαιτέρω ανάγνωση
Σπύρος Ι. Ασδραχάς, Πρωτόγονη επανάσταση. Αρματολοί και κλέφτες (18ος-19ος αι.), Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2019.
Στάθης, Παναγιώτης (2003). «Αρματολισμός: Χριστιανοί ένοπλοι του Οθωμανικού κράτους». Στο: Παναγιωτόπουλος, Βασίλης. Η Οθωμανική κυριαρχία, 1770-1821: Διαφωτισμός - Ιστορία της παιδείας - Θεσμοί και Δίκαιο. Τόμος 2ος. Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000. Ελληνικά γράμματα. σελίδες 341–60. ISBN 9604065408.
Panagiotis Stathis, "From Klephts and Armatoloi to Revolutionaries", στο: Ottoman Rule and The Balkans, 1760-1850. Conflict, Transformation, Adaptation. Proceedings of an international conference held in Rethymno, Crete, 13-14 December 2003, επιμέλεια Antonis Anastasopoulos και Elias Kolovos, Πανεπιστήμιο Κρήτης/Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Ρέθυμνο 2007, σελ. 167-179.
Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
