Ο ναός του Προφήτη Ηλία αποτελεί σημαντικό μνημείο της Θεσσαλονίκης και ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα ναοδομίας της Παλαιολόγειας περιόδου.[1] Ο Ναός συμπεριλαμβάνεται στα Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης ως Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ.[2] Ο αρχιτεκτονικός του τύπος, τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με πλάγιους χόρους, γνωστός ως αθωνικός ή αγιορείτικος χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά για καθολικά μονών και είναι μοναδικός στη Θεσσαλονίκη.[3] Βρίσκεται στη σημερινή συμβολή των οδών Ολυμπιάδος και Προφήτη Ηλία στην Άνω Πόλη, σε ένα φυσικό ύψωμα που παλαιότερα έκανε το ναό να δεσπόζει στην πόλη, με τον επιβλητικό όγκο του και τον περίτεχνο τρούλο του, που τονίζονται με κεραμοπλαστικό διάκοσμο.[4]

Αφιέρωση και ιστορία

Αρχικά, ο ναός ταυτιζόταν από τους ερευνητές με το καθολικό της Νέας Μονής λόγω της θέσης του στην περιοχή όπου αναζητούνται τα βυζαντινά ανάκτορα που καήκαν το 1342 από τους Ζηλωτές. Η Νέα Μονή ιδρύθηκε μεταξύ των ετών 1360-1370 από το μοναχό Μακάριο Χούμνο και ήταν αφιερωμένη στην Παναγία. Η πρόσφατη όμως μελέτη τουρκικών πηγών δείχνει ότι μια τέτοια ταύτιση είναι αδύνατη καθώς αναφέρεται ότι ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί μετά το 1430 από τον Badrali Mustafa πασά, ενώ η Νέα Μονή λειτούργησε τουλάχιστον ως το 1556.[5] Το ότι δεν πρόκειται για το καθολικό της Νέας Μονής φαίνεται και από τις τοιχογραφίες του νάρθηκα που μαρτυρούν ότι πρόκειται για ναό αφιερωμένο στο Χριστό και όχι στην Παναγία[6] καθώς και από το γεγονός ότι ο αριθμός των 17 μοναχών που ορίστηκαν από το Μακάριο Χούμνιο για τη Νέα Μονή ήταν πολύ μικρός για έναν ναό με το μέγεθος του Προφήτη Ηλία.[7]

Η αφιέρωση του στο βιβλικό προφήτη είναι πρόσφατη, καθώς η αρχική του ονομασία ξεχάστηκε στα πεντακόσια χρόνια της Τουρκοκρατίας, πράγμα που άλλωστε συνέβη με αρκετούς βυζαντινούς ναούς της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με μία άποψη, η σημερινή αφιέρωσή του οφείλεται σε παρετυμολογία του τουρκικού ονόματος Sarayli τζαμί από τους χριστιανούς έτσι ώστε να βρεθεί κάποια σχέση με τη λαϊκή ονομασία αη-Λιάς.[8] Σύμφωνα με μία άλλη άποψη το τουρκικό όνομα του τζαμιού θεωρήθηκε από τους ερευνητές Texier και Pullan ως παραφθορά του ονόματος του προφήτη, καθώς ηχούσε πολύ κοντά στο Saint Elie.[9]

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, ο ναός αποδόθηκε εκ νέου στη χριστιανική λατρεία. Η σημερινή του μορφή είναι αποτέλεσμα αναστηλωτικών εργασιών των ετών 1956-1961, κατα τις οποίες ανακατασκευάστηκαν το περίστωο, οι τρούλοι του νάρθηκα και τα δυτικά παρεκκλήσια[10] και αφαιρέθηκαν οι μεγάλες τουρκικές προσθήκες.[11]
Εσωτερικός διάκοσμος

Από τη ζωγραφική διακόσμηση έχουν σωθεί λίγες τοιχογραφίες στο νάρθηκα, στα παράθυρα των χορών, στα τυπικάρια, στο περίστωο και στα παρεκκλήσια. Η αποσπασματικότητα και η κακή διατήρησή τους καθιστούν ανέφικτη μία συγκεκριμένη πρόταση χρονολόγησής τους ενώ η ζωγραφική στα παρεκκλήσια είναι μεταγενέστερη από εκείνη του νάρθηκα.[12] Σώζονται σκηνές από τη ζωή και τα θαύματα του Χριστού, καθώς και μεμονωμένοι άγιοι.[13]

Εικάζεται από μελετητές της βυζαντινής τέχνης ότι οι τοιχογραφίες του Προφήτη Ηλία επηρέασαν αποφασιστικά τις μεταγενέστερες τοιχογραφίες μερικών εκκλησιών της περιοχής της Morava στη Σερβία.[14]
Βλέπε επίσης

Ναός Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης

Παραπομπές

↑ Παπαζώτος, σ.129
↑ Maps - Paleochristian and Byzantine Monuments of Thessalonika, Unesco World Heritage List
↑ Ε.Κουρκουτίδου-Νικολαϊδου & Α.Τουρτα, σ.113
↑ Ζαφείρης, σ.200
↑ Ε.Κουρκουτίδου-Νικολαϊδου & Α.Τουρτα, σ.114
↑ Παπαζώτος, σ.130
↑ Ε.Κουρκουτίδου-Νικολαϊδου & Α.Τουρτα, σ.113
↑ Ε.Κουρκουτίδου-Νικολαϊδου & Α.Τουρτα, σ.114
↑ Παπαζώτος, σ.129
↑ Ε.Κουρκουτίδου-Νικολαϊδου & Α.Τουρτα, σ.114
↑ Παπαζώτος, σ.130
↑ Παπαζώτος, σ.130
↑ Ε.Κουρκουτίδου-Νικολαϊδου & Α.Τουρτα, σ.114
↑ οπ.π, σ.116

Βιβλιογραφία

Θ.Παπαζώτος, Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, Ρεκος, Θεσσαλονίκη 1997, ISBN 978-960-358-099-7
Ε.Κουρκουτίδου-Νικολαϊδου & Α.Τουρτα, Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Καπον, Αθήνα 1997, ISBN 960-7254-46-5
Χρίστος Ζαφείρης, Θεσσαλονίκης Εγκόλπιον, Εξάντας, Αθήνα 1997, ISBN 960-256-301-X

Νομός Θεσσαλονίκης : Δήμος(πολεοδομικό συγκρότημα) Αγίου Αθανασίου | Αγίου Γεωργίου | Αγίου Παύλου | Αμπελοκήπων | Αξιού | Απολλωνίας | Αρέθουσας | Ασσήρου | Βασιλικών | Βερτίσκου | Εγνατίας | Ελευθερίου - Κορδελιού | Επανομής | Ευκαρπίας | Ευόσμου | Εχεδώρου | Θερμαϊκού | Θέρμης | Θεσσαλονίκης | Καλαμαριάς | Καλλιθέας | Καλλινδοίων | Κορωνείας | Κουφαλίων | Λαγκαδά | Λαχανά | Μαδύτου | Μενεμένης | Μηχανιώνας | Μίκρας | Μυγδονίας| Νεαπόλεως | Πανοράματος | Πεύκων | Πολίχνης | Πυλαίας | Ρεντίνας | Σοχού | Σταυρουπόλεως | Συκεών | Τριανδρίας | Χαλάστρας | Χαλκηδόνος | Χορτιάτη | Ωραιοκάστρου Για πλήρη κατάλογο των πόλεων και οικισμών του νομού, δείτε επίσης : Διοικητική διαίρεση νομού Θεσσαλονίκης