Μονή Αντινίτσης Φθιώτιδας

Ελλάδα

Σχέδιο Καποδίστριας

Περιφέρεια : Στερεάς Ελλάδας
Νομός : Φθιώτιδας

Νομός Φθιώτιδας Δήμος Λαμιέων

-- Δήμος Λαμιέων --

Το Καλαμάκι είναι ορεινό χωριό της Στερεάς Ελλάδας στην Περιφερειακή Ενότητα Φθιώτιδας.
Η Μονή Αντινίτσης ή Ιερά Μονή Γενεσίου της Θεοτόκου Αντινίτσης βρίσκεται στη Στερεά Ελλάδα και την Περιφερειακή Ενότητα Φθιώτιδας, στις πλαγιές του όρους Όθρυς[1] σε υψόμετρο 900 μέτρα[2] και απέχει 21 χλμ. Β. της Λαμίας.

Ιστορία

Η Μονή Αντινίτσης θεωρείται από τα παλαιότερα μοναστήρια της περιοχής και δεν υπάρχει ακριβής χρονολογία ίδρυσής της, καταστράφηκε δε ολοσχερώς 13 Ιουνίου 1944 ,ημέρα Τρίτη από τις κατοχικές δυνάμεις μαζί με το γειτονικό σανατόριο.[3] Η ανοικοδόμησή της ξεκίνησε στα τέλη του 1960 και πήρε τη σημερινή της μορφή επί Ηγουμένου Αγαθόνικου τη δεκαετία του 1990 .Το σημερινό καθολικό της είναι αντίγραφο του παλαιού ,αθωνικού τύπου, τετρακιόνιος σταυροειδής μετά τρούλου. Το 1930 ο αρχαιολόγος και αρχιτέκτονας Αναστάσιος Ορλάνδος κατέγραψε: «Του εσωτερικού δ’ όντος εξ ολοκλήρου ασβεστοχρίστου, δεν σώζεται ουδ’ η κτιτορική αυτής επιγραφή» και μετά από την λεπτομερή μελέτη των αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών του με συγκριτικά στοιχεία από μονές του Αγίου Όρους, αλλά και της ευρύτερης βαλκανικής χερσονήσου καταλήγει:«δεν δυνάμεθα να αναγάγωμεν το καθολικόν της Αντινίτσης εις χρόνους προγενεστέρους τής αλώσεως. Η μάλλον πιθανή χρονολογία κατασκευής του εξετασθέντος ναού είναι το δεύτερον ήμισυ τού 15ου αιώνος, περίοδος εκ της οποίας πολύ ολίγα μνημεία τής αρχιτεκτονικής μας διεσώθησαν». Ο ιστορικός Ιωάννης Γ. Βορτσέλας αναφέρει ότι «πιθανώς εκτίσθη λήγοντος του Μεσαίωνος».[4]

Την περίοδο της επανάστασης του 1821 η μονή με ηγούμενο τον Αγαθόνικο Καλλίνικο (1821 – 1834) συμμετείχε ενεργά και υπήρξε κέντρο αντίστασης των αγωνιστών. Με την χάραξη των πρώτων συνόρων του Ελληνικού κράτους αποτέλεσε ένα από τα σημεία που υπήρχε συνοριακό φυλάκιο(καζάρμα)[5]. Μετά την απελευθέρωση με βασιλικό διάταγμα του 1833 του Όθωνα διαλύθηκε και συγχωνεύθηκε με τη Μονή Αγάθωνος.[1]Την μονή είχε επισκεφθεί και ο ίδιος ο Όθωνας και αργότερα ο Βασιλεύς Γεώργιος το 1881[6].Στον εορτασμό της μονής το 1852 έγινε και επεισόδιο με τον Νομάρχη Φθιωτοφωκίδας Α.Ζυγομαλά και Τουρκαλβανούς από το τουρκικό συνοριακό φυλάκιο του Δερβέν Φούρκα [7]
Προέλευση του ονόματος της Μονής

Σύμφωνα με την τοπική παράδοση η μονή ιδρύθηκε από δύο πρόσφυγες (κληρικούς ή λαϊκούς) της πόλης του Αϊδινίου Μικράς Ασίας όταν ξεκίνησαν οι σφαγές στην πόλη τους, οι οποίοι μετέφεραν μαζί τους και τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας του Αϊδινίου. Σύμφωνα με μια άποψη, στο γεγονός αυτό και την παραφθορά της λέξης Αϊδίνιο οφείλεται το όνομα του μοναστηριού. Σύμφωνα με δεύτερη εκδοχή το όνομα Αντίνιτσα οφείλεται στην ονομασία της παλαιάς κωμόπολης Αντίνας όπου στους αρχαίους χρόνους υπήρχε ιερό προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδος.[4]Μια άλλη εκδοχή (λόγω της κατάληξης η οποία σημαίνει μικρό) μας οδηγεί στη Σλαβική γλώσσα ,όπου η λέξη Αντίνιτσα σημαίνει μονάδα.
Συνύπαρξη Μονής και Αντιφυματικού Αναρρωτηρίου Αντίνιτσας (1927-1945)

Τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα, η Μονή Αντίνιτσας ήταν ακόμα απομονωμένη οδικά. Σε απόσταση 16 χλμ. από τη Λαμία, στον κύριο δρόμο προς το Δομοκό, άρχιζε ένα μονοπάτι μήκους 5-6 χλμ. περίπου που κατέληγε στη Μονή. Οι προσκυνητές από τη Λαμία ήταν αναγκασμένοι να περπατήσουν ή να κινηθούν με ένα ζώο (άλογο ή μουλάρι) στη διαδρομή του μονοπατιού. Το καλοκαίρι η διαδρομή αυτή γινόταν σε μία ώρα (από την “πηγή του Αχιλλέα”) και παραθέριζαν ευχάριστα για μέρες δίπλα στη μονή. Το χειμώνα όμως ή με κακοκαιρία αυτή γινόταν δυσκολότερη ή ήταν σχεδόν αδύνατη η μετάβαση των προσκυνητών. Για τις αναγκαίες προμήθειες της μονής από καταστήματα της Λαμίας, έπρεπε πάλι να χρησιμοποιηθούν μεταφορικά ζώα, με βασική προϋπόθεση τις καλές καιρικές συνθήκες.

Το 1927, ο Ιωάννης Μακρόπουλος, τότε δήμαρχος Λαμίας, ο αδελφός του Δημήτριος Μακρόπουλος και ο Ιωάννης Κρανάκης (γαμπρός στην αδερφή τους Δέσποινα Μακροπούλου) αποφάσισαν την ίδρυση του Αντιφυματικού Αναρρωτηρίου (Σανατορίου) Αντίνιτσας. Την κατάλληλη θέση (τον τόπο) γι’ αυτό επέλεξε ο γιατρός Βασίλειος Τσώνης (γαμπρός στην άλλη αδελφή τους Αλεξάνδρα Μακροπούλου) και ήταν δίπλα (ανατολικά) της μονής Αντίνιτσας. Για το σκοπό αυτό, οι αδελφοί Μακρόπουλοι διέθεσαν το μεγάλο ποσό (για την εποχή εκείνη) των 400.000 δραχμών.

Η κατασκευή και κυρίως η λειτουργία του Αναρρωτηρίου Αντίνιτσας, επέβαλε την κατασκευή δρόμου. Οι εργασίες άρχισαν κατά τη διάρκεια του 1928, αλλά ο δρόμος δεν ήταν εύκολο να γίνει. Για τη μονή Αντίνιτσας ήταν ένα δώρο ανέλπιστο, εφόσον θα αποκτούσε μόνιμη οδική συγκοινωνία με το δρόμο Λαμίας-Δομοκού.

Ευτυχώς για τον τόπο μας, ο δωρητής Ιωάννης Μακρόπουλος έγινε υπουργός Υγείας και μετά υπουργός Παιδείας και πίεσε για την κατασκευή του χωμάτινου δρόμου, που τελικά ολοκληρώθηκε στις αρχές του 1935! Έτσι, αποπερατώθηκε και λειτούργησε το Ορεινό Αντιφυματικό Αναρρωτήριο (από το Δεκέμβριο του 1935), αλλά ταυτόχρονα συνδέθηκε οδικά και η Μονή.

Από το 1937 υπήρχε και δρομολόγιο με αυτοκίνητο για συγκοινωνία του Αναρρωτηρίου με τη Λαμία, που εξυπηρετούσε παράλληλα και τους προσκυνητές της μονής.

Έτσι η ζωή της μονής ευκολύνθηκε. Βέβαια, για τον πολύν κόσμο, κυρίως τους εκδρομείς και επισκέπτες της μονής, το Σανατόριο Αντίνιτσας παρέμενε το φόβητρο, εφόσον η φυματίωση ήταν τότε ανίατη. Από μακριά έβλεπαν το κτίριο. Δεν είναι γνωστή η δυνατότητα υποστήριξης και υλικής βοήθειας της μονής (με έσοδα σχετικά περιορισμένα) προς το Αντιφυματικό Αναρρωτήριο.

Η Κατοχή που ακολούθησε, δυσκόλεψε περισσότερο τη ζωή τόσο της μονής, όσο και του Σανατορίου. Οι 30-40 περίπου ασθενείς του πέρασαν όλο και δυσκολότερα προσπαθώντας να καλύψουν τις ανάγκες τόσο της διατροφής τους, όσο και σε φαρμακευτικό υλικό. Ο γιατρός του Σανατορίου Σταύρος Τσιμπούρης και το νοσηλευτικό προσωπικό βοηθούσαν. Κάποιοι ιδιώτες ή καταστήματα (π.χ. κρεοπωλεία, κ.ά.) της Λαμίας έκαναν σποραδικές δωρεές σε τρόφιμα. Κρέας και γαλακτοκομικά προσέφεραν κυρίως από κοπάδια της μονής και ιδιώτες κτηνοτρόφοι της περιοχής Αντίνιτσας.

Οι κατακτητές (Ιταλοί και Γερμανοί) δεν τους είχαν πειράξει. Τα τελευταία χρόνια όμως της Κατοχής (1943-44) η σημαντική δράση των ανταρτών, μετά μάλιστα από ένα περιστατικό στη θέση «Πηγή του Αχιλλέα», οδήγησε σε γερμανικά αντίποινα. Απόσπασμα Γερμανών, με ολμοβόλα και εκρηκτικά χτύπησε στις 13 Ιουνίου 1944, ισοπεδώνοντας το Αναρρωτήριο μαζί με τους ασθενείς του και ταυτόχρονα τη Μονή Αντίνιτσας, που έγινε ένας σωρός ερείπια.

Η δημιουργία και η λειτουργία του Ορεινού Αντιφυματικού Αναρρωτηρίου Αντίνιτσας, άνοιξε το δρόμο για επικοινωνία της μονής με το υπόλοιπο οδικό δίκτυο και τον πολιτισμό. Αυτός όμως ο δρόμος έφερε και τον όλεθρο, με τη βαρβαρότητα του κατακτητή, που εκδηλώθηκε αναίτια προς τον άρρωστο άνθρωπο του Σανατορίου και προς τον οίκο της Παναγίας στη μονή Αντίνιτσας τον Ιούνιο του 1944
Μετόχια της Ιεράς Μονής Αντίνιτσας

Αρκετές μονές που κτίστηκαν στην οροσειρά της Όθρυος, με σημαντική ιστορία και προσφορά στα δύσκολα χρόνια του Γένους, βρέθηκαν κάτω από την αγκάλη και στήριξη της Μονής Αντίνιτσας. Αυτές ήταν : Η Μονή Αγίας Τριάδας Μελιταίας (η παλιά ονομασία της ήταν Αβαρίτσα) που κτίστηκε κατά την Τουρκοκρατία (σε αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Μελιταίας), τα δε άλλα κτίσματα στις αρχές του 20ού αι. Ο ηγούμενός της Γρηγόριος συνυπέγραψε την επαναστατική προκήρυξη του 1854 για απελευθέρωση της Θεσσαλίας μαζί με τοπικούς προκρίτους.

Η Μονή Αγίου Αθανασίου Ομβριακής, που κτίστηκε αρχικά ως Σκήτη το 1565 από τον μοναχό Αθανάσιο Μετεωρίτη. Προσθήκες και βελτιώσεις της κτιριακής υποδομής (και αγιογράφηση) έγιναν στους επόμενους αιώνες μέχρι τα προεπαναστατικά χρόνια. Κατέχει πολλά λείψανα αγίων.

Η Μονή Αγίου Βλασίου Στυλίδος, ιδρύθηκε το 1746 και μετά από 6 χρόνια ολοκληρώθηκε το Καθολικό της. Κτήτωρ και πρώτος ηγούμενος ήταν ο ιερομόναχος Ιερεμίας. Η μονή διέθετε μεγάλη ακίνητη περιουσία (αναφέρονται 25.000 ελαιόδενδρα) και βοήθησε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Το 1833 με το Διάταγμα του βασιλιά Όθωνα διαλύθηκε. Ανασυστάθηκε το 1981 και πλέον λειτουργεί.

Η Μονή Αγίων Ταξιαρχών Νεράιδας με άγνωστη τη χρονολογία κτίσεως. Το Καθολικό της διατηρείται με αξιόλογη εικονογράφηση, τα δε κελιά της έχουν ερειπωθεί.

Η Μονή Αγίου Γεωργίου Στυλίδος που κτίστηκε το 1753, με πρώτο ηγούμενο τον ιερομόναχο Παρθένιο. Έχει σημαντικό ξυλόγλυπτο τέμπλο. Το 1833 διαλύθηκε και το 1984 επανιδρύθηκε. Το 1996 ανακαινίστηκε πλήρως και λειτουργεί. Κατέχει πολλά λείψανα αγίων.

Η Μονή Αγίου Γεωργίου Μύλων Πελασγίας (ή Κρεμαστής Λαρίσης), με άγνωστη τη χρονολογία ίδρυσης και κτίσεως. Πιθανολογείται ως έργο του 12ου ή 13ου αι. Είχε μεγάλη συνεισφορά στον αγώνα του 1821. Το 1833 διαλύθηκε και το 1991 έγινε επανασύσταση της μονής. Τα κειμήλια που κατείχε χάθηκαν. Μετά από ανακαίνιση τα τελευταία χρόνια λειτουργεί ως γυναικεία μονή.

Σήμερα οι μονές αυτές έχουν αυτόνομη νομική υπόσταση και ευτυχώς έχουν ανθρώπινο δυναμικό να τις υπηρετήσει. Τα χρόνια που πέρασαν από τη διάλυσή τους (1833) μέχρι την επανασύστασή τους ήταν ενάμιση αιώνας, στη διάρκεια του οποίου χάθηκαν τα περιουσιακά τους στοιχεία (καρπεύτηκαν ή οικειοποιήθηκαν τα ακίνητα, και κλάπηκαν τα κειμήλια και όποια άλλη κινητή περιουσία). Για τη μονή Αντίνιτσας που είχε την εποπτεία τους, αποτελεί χαρά, όπως η μάνα που βλέπει τα παιδιά της να ενηλικιώνονται και να ανεξαρτητοποιούνται.

Η μόνη που χρειάζεται στήριξη και βοήθεια είναι η από χρόνια εγκαταλειμμένη Μονή Αγίων Ταξιαρχών Νεράιδας Στυλίδας. Είναι αναγκαία η συντήρησή της, τόσο του Καθολικού της όσο και των άλλων κτιρίων (κελιά, περιτοίχιση, κ.ά.). Ο τέως ηγούμενος της Μονής Αντίνιτσας αρχιμ. Αγαθόνικος (ανταποκρινόμενος σε πρόταση του μητροπολίτη κ. Νικολάου) ανέλαβε αμέσως το κόστος των εργασιών, ώστε να αποδοθείστο χρόνο και στην ιστορία κι αυτό το Μοναστήρι, που είναι το τελευταίο μετόχι της.

Μετά την αποκατάσταση της υποδομής, αποτελεί ευχή η αυτονόμηση της μονής αυτής και η στελέχωσή της, ώστε να το φροντίζουν και να αποδίδει στους ανθρώπους το θεάρεστο έργο της.
Οδικά προσκυνητάρια που ανήκουν στη Μονή

Στη μονή Αντίνιτσας ανήκουν δύο προσκυνητάρια που βρίσκονται επάνω στον επαρχιακό δρόμο Λαμίας-Δομοκού. Συγκεκριμένα είναι της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Σώζοντος.

Αγίας Αικατερίνης : Το προσκυνητάρι της Αγίας Αικατερίνης (βρίσκεται στο 20όχλμ. του δρόμου Λαμίας-Δομοκού) ανήκε πάντα στη Μονή Αντίνιτσας.

Όμως το κακό, έχει πάντα τους υπηρέτες του. Τη νύχτα (ώρα 4 π.μ.) από τις 19 προς την 20ή Φεβρουαρίου 2012, πυρκαγιά από άγνωστη αιτία (από κερί, καντήλι ή κάτι άλλο, όπως ανακοινώθηκε), κατέστρεψε το εκκλησάκι ολοσχερώς (και μαζί το διπλανό κατάστημα με τα ζαχαρώδη προϊόντα). Ευτυχώς η εικόνα της Αγίας Αικατερίνης διασώθηκε.

Ο σεβάσμιος πρώην ηγούμενος της Ι. Μ. Αντίνιτσας έφτασε επιτόπου και αφού περιήλθε το χώρο, με συγκίνηση για το καταστροφικό γεγονός, δήλωσε :

“ Αυτό που έφερε τούτο το αποτέλεσμα δεν είναι κακό κερί, αλλά κακό χέρι που απέβη σε βάρος των διερχόμενων πιστών χριστιανών. Ως κληρικός και υπεύθυνος του Ναού της Αγίας Αικατερίνης, εφόσον εποπτεύεται από την Ι. Μ. Αντίνιτσας, και ως ηγούμενος αυτής δεσμεύομαι με το λόγο μου ότι σε 15 ημέρες, ο ναός αυτός που εδώ και δεκαετίες απολάμβανε την ευσέβεια και ευλάβεια των διερχόμενων πιστών χριστιανών, θα είναι έτοιμος να τους δεχθεί όπως πριν, για να ανάψουν το κερί τους και να προσευχηθούν στην Αγία Αικατερίνη. Όσο κι αν θα υπάρχουν αντίχριστες σκέψεις και πράξεις ανθρώπων, για τον καλό άνθρωπο θα επιστρέφει πάντα η ευαγγελική ρήση (με την ημέτερη προσθήκη) :

Η πίστις σου σέσωκέ σε, πορεύου εν ειρήνη,

με βέβαιο συνοδηγό την Αγία Αικατερίνη.”

Η ανακατασκευή του μετά από πρωτοβουλία του προ-ηγουμένου αρχιμ. Αγαθονίκου άρχισε αμέσως. Ήδη το κτίριο του μικρού ναού της Αγίας Αικατερίνης είναι έτοιμο, λίγο υπερυψωμένο, με θαυμάσια νέα ξύλινη στέγη και νέες μεταλλικές πόρτες και παράθυρα. Το εσωτερικό του σύντομα τελείωσε και έχει αποδοθεί ανακαινισμένο στον πιστό χριστιανό και ταξιδιώτη, στηρίζοντας και προστατεύοντάς τον από τους πολλούς οδικούς κινδύνους.

Είναι αξιοθαύμαστο ότι στο χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από την καταστροφή, δεν έπαυσε να δέχεται διερχόμενους, που ήθελαν να ανάψουν το κερί τους στην Αγία Αικατερίνη για νάχουν «καλό δρόμο».

Την αποκατάσταση του μικρού ναού της Αγίας Αικατερίνης παρακολούθησε, ενέκρινε και επαίνεσε ο σεβασμιότατος Μητροπολίτης Φθιώτιδος κ. Νικόλαος. Ο σεβάσμιος προ-ηγούμενος της Ι. Μονής Αντίνιτσας με πλήρη αφοσίωση στο έργο ζωής που δημιουργεί, υποστήριζε πάντα όλα τα “παιδιά” της Μονής, δηλ. τα οδικά προσκυνητάρια της.

Ιερός Ναός Αγίου Σώζοντος

Είναι κτισμένος στο 12ο χλμ Λαμίας -Δομοκού .Είναι έργο-προσφορά του Θ. Αναγνωστόπουλου, πρώην βουλευτή Καρδίτσας και υπουργού σε κυβέρνηση της “Νέας Δημοκρατίας”. Τη δεκαετία του ’90 (το 1994-95) με αιτία ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα που έγινε την 7η Σεπτεμβρίου και στο οποίο σώθηκε ο προαναφερόμενος πιστός, αποφάσισε στο σημείο του δυστυχήματος (είναι σε επικίνδυνη στροφή) να ανεγείρει, με δαπάνη του, ένα ναΐδριο στη μνήμη του αγίου που τιμάται στις 7 Σεπτεμβρίου. Αυτός είναι ο Άγιος Σώζων.

Δίπλα υπήρχε μικρό αναψυκτήριο όπου οι περαστικοί μπορούσαν να ξεκουραστούν με καφέ ή αναψυκτικό. Παράλληλα διατίθονταν και τοπικά προϊόντα (τραχανά, χυλοπίτες, κατίκι, κ.ά.)
Διοικητικά

Ως ξεχωριστός οικισμός αναφέρεται επίσημα μετά την απελευθέρωση το 1845 στο ΦΕΚ 32Α - 08/12/1845 να προσαρτάται στο δήμο Λαμιέων ως Μονή Γενέσιον της Θεοτόκου ή Αντινίτσης.[8] Σύμφωνα με το Πρόγραμμα «Καλλικράτης» μαζί με το Καλαμάκι Φθιώτιδας[9] αποτελούν την τοπική κοινότητα Καλαμακίου που υπάγεται στη δημοτική ενότητα Λαμιέων του Δήμου Λαμιέων και σύμφωνα με την απογραφή του 2011 απογράφησαν 4 μοναχοί.[10] Με την απογραφή του 2001 είχε 14.[11]
Παραπομπές

«Γενεσίου τῆς Θεοτόκου Ἀντινίτσης | Ιερά Μητρόπολη Φθιώτιδος». www.imfth.gr. Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020.
«ΜΟΝΗ ΑΝΤΙΝΙΤΣΗΣ (Μοναστήρι) ΛΑΜΙΑ - GTP». www.gtp.gr. Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020.
«Μονή Αντίνιτσας | Δήμος Λαμιέων». www.lamia.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Σεπτεμβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020.
«Ιερά Μονή Γενεσίου της Θεοτόκου Αντινίτσης, Λαμία». NewsNowgr.com. Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020.
«Χάραξη πρώτων συνόρων Ελληνικού Κράτους 1834». Ανακτήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2022.
«1881 Ταξίδιον του Βασιλέως Γεωργίου Α΄ από Δομοκόν προς Λαμία». Ανακτήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2022.
«Συνάντηση στη Αντίνιτσα 1852». Ανακτήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2022.
«Διοικητικές Μεταβολές Οικισμών». ΕΕΤΑΑ. Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020.
«Λίγα λόγια για το Καλαμάκι Λαμίας». Ανακτήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2022.
«ΦΕΚ αποτελεσμάτων ΜΟΝΙΜΟΥ πληθυσμού», σελ. 10634 (σελ. 160 του pdf)
«Δημογραφικά στοιχεία | Δήμος Λαμιέων». www.lamia.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Νοεμβρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2020.

Η πίστις σου σέσωκέ σε, πορεύου εν ειρήνη,

με βέβαιο συνοδηγό την Αγία Αικατερίνη.”

Νομός Φθιώτιδας: Δήμος, Κοινότητα

Παύλιανης | Τυμφρηστού

Για πλήρη κατάλογο των πόλεων και οικισμών του νομού, δείτε επίσης Διοικητική διαίρεση νομού Φθιώτιδας

Γεωγραφία της Ελλάδας

Γεωγραφία της Ελλάδας : Αλφαβητικός κατάλογος

Α - Β - Γ - Δ - Ε - Ζ - Η - Θ - Ι - Κ - Λ - Μ -
Ν - Ξ - Ο - Π - Ρ - Σ - Τ - Υ - Φ - Χ - Ψ - Ω

Χώρες της Ευρώπης

1. Κράτος μερικώς σε ασιατικό έδαφος. 2. Γεωγραφικά ανήκει στην Ασία, αλλά θεωρείται ευρωπαϊκό κράτος για ιστορικούς και πολιτισμικούς λόγους. 3. Βρετανικό έδαφος μέσα στην Κυπριακή Δημοκρατία.

Κόσμος

Αλφαβητικός κατάλογος

Hellenica World - Scientific Library

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License