Η Μανδρίτσα (βουλγαρικά: Мандрица) ήταν μέχρι το 1913 μία Ελληνική κωμόπολη της Ανατολικής Ρωμυλίας (Βόρεια Θράκη, σημερινή νότια Βουλγαρία). Βρίσκεται στην οροσειρά της Ροδόπης, δυτικά του Διδυμοτείχου δύο χιλιόμετρα εντός του βουλγαρικού εδάφους και απέχει 50 χλμ. από την Αδριανούπολη και 15 χλμ. από το Ορτάκιοϊ(σημερινό Ιβαίλογκραντ).

Ο πληθυσμός της το 1913 υπερέβαινε τις 3.000 άτομα και υπήρχε έντονη οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη. Κυριότερες δραστηριότητα των κατοίκων ήταν η σηροτροφία,η κατεργασία μεταξιού,η βιοτεχνία και το εμπόριο. Λειτουργούσαν 4 αλευρόμυλοι,22 σησαμοελαιοτριβεία,1 κοινοτικό πλινθοκεραμοποιίο,χυτήριο το οποίο κατασκεύαζε φημισμένες καμπάνες, βυρσοδεψία, βαρελοποιίες, βαφείο,βιοτεχνία αεριούχων ποτών, αρκετά αποστακτήρια ούζου και αρκετές βιοτεχνίες και οικοτεχνίες που κατασκεύαζαν όπλα,οικιακά σκεύη, κοσμήματα και άλλα προϊόντα. Υπήρχαν επίσης 20 εργαστήρια παραγωγής παστεριωμένου σπόρου μεταξοσκώλικα που πραγματοποιούσαν μάλιστα εξαγωγές σε πολλές χώρες. Υπήρχαν 2 εκκλησίες και 3 σχολεία(Αστική σχολή, Παρθεναγωγείο και άρτιο νηπιαγωγείο)ενώ αρκετοί Μανδριτσιώτες συνέχιζαν τις σπουδές τους στην Αδριανούπολη, στην Αθήνα, στα Γιάννενα, στην Προύσα και το Παρίσι.

Οι Μανδριτσιώτες ήταν δίγλωσοι και μιλούσαν Ελληνικά και Αρβανίτικα. Οι πρώτοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν πρίν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης προερχόμενοι από την περιοχή της Ηπείρου αλλά οι σημαντικότεροι εποικισμοί εγιναν στό τέλος του 18ου αιώνα με προέλευση την περιοχή Κορυτσάς(Βιθκούκι,Μοσχόπολη)και στις αρχές του 19ου αιώνα αιώνα με προέλευση το Σούλι. Οι κάτοικοι διατήρησαν την σουλιώτικη ενδυμασία τους (ενώ οι άνδρες έτρεφαν μακράν κόμην όπως οι πρόγονοι τους) μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα που άρχισαν να αντικαθιστούν τις φουστανέλλες με τις θρακιώτικες βράκες. Η γυναικεία ενδυμασία όμως διατηρήθηκε αυτούσια μέχρι τον εκπατρισμό (1913).

Οι κάτοικοι είχαν έντονη εθνική Ελληνική συνείδηση και κατά την διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα οργάνωσαν εθνικό φιλεκπαιδευτικό σύλλογο (Εύελπις Νεολαία) και ένοπλα σώματα ώστε να αντιμετωπίσουν την βουλγαρική απειλή (υπήρχαν 250 ένοπλοι οργανωμένοι από Ελληνες αξιωματικούς). Μετά την λήξη όμως του Β' Βαλκανικού πολέμου και τη συνθήκη του Νεϊγύ που υποχρέωνε την Τουρκία να αποσυρθεί από την περιοχή, οι πιέσεις των Βουλγάρων έγιναν αφόρητες. Στις 13 Οκτωβρίου 1913 βούλγαροι κομιτατζήδες κατέλαβαν την Μανδρίτσα ενώ ο βουλγαρικός στρατός κύκλωσε την περιοχή. Οι κάτοικοι αιφνιδιάστηκαν και δεν μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν τα όπλα τους. Οι κομιτατζήδες συγκέντρωσαν τους άνδρες στο σχολείο με πρόθεση να τους κάψουν ζωντανούς και άρχισαν να λεηλατούν τα σπίτια. Ευτυχώς όμως ένας εκ των οπλαρχηγών του χωριού ο Απόστολος Ερίνκογλου κατόρθωσε να συγκεντρώσει αρκετούς ενόπλους οι οποίοι αρχισαν να πυροβολούν μαζικά στην είσοδο του χωριού παραπλανώντας τους κομιτατζήδες οι οποίοι πίστεψαν ότι έρχεται τουρκικός στρατός και άρχισαν να αποχωρούν. Ο οπλαρχηγός στην προσπάθεια του να καταδιώξει τους κομιτατζήδες έπεσε νεκρός απο βουλγάρικη σφαίρα αλλά με τη θυσία του έδωσε την ευκαιρία στους κατοίκους να διαφύγουν στο δάσος όπου και διανυκτέρευσαν. Την επόμενη μέρα(14 Οκτωβρίου 1913) διέσχισαν τον ποταμό Καναρά και πέρασαν σε ασφαλές τουρκικό έδαφος (χωρίά του Διδυμοτείχου) όπου παρέμειναν ώς πρόσφυγες 6 μήνες. Στη συνέχεια μέσω Κωνσταντινούπολης και Ραιδεστού αναχώρησαν για την Ελλάδα και την Κυριακή των Βαϊων του 1914 αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης ενώ ένα μήνα μετά μιά δεύτερη ομάδα αποβιβάστικε στο λιμάνι της Καβάλας. Τους επόμενους μήνες άρχισε η διασπορά στην Ελληνική επικράτεια κυρίως στις περιοχές Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Καβάλας και Δράμας. Από τις 480 οικογένειες της Μανδρίτσας 40 έμειναν εγκλωβισμένες στη Βουλγαρία,100 εγκαταστάθηκαν στις Μάνδρες Κιλκίς, 60 στο Σέδες, 47 στη Σουρωτή, 60 στο Ζαγκλιβέρι,50 στη Μουσθένη Καβάλας και στον Καλόν Αγρό Δράμας ενώ οι υπόλοιποι σε διάφορες άλλες περιοχές. Το 1919 όταν ο Ελληνικός στρατός κατέλαβε την Δυτική Θράκη οι περισσότεροι Μανδριτσιώτες πρόσφυγες επέστρεψαν στην περιοχή Διδυμοτείχου με την ελπίδα ότι η πατρίδα τους θα ελευθερωθεί. Αφου παρέμειναν στην περιοχή περίπου δύο χρόνια και είδαν τις ελπίδες τους να διαψεύδονται επέστρεψαν ξανά στην Μακεδονία στις περιοχές της πρώτης προσφυγιάς τους. Κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου πολέμου και της βουλγαρικής κατοχής οι περισσότεροι Μάνδριτσιώτες της Δράμας και της Καβάλας διέφυγαν στις περιοχές υπό Γερμανική κατοχή για να γλυτώσουν από τη σφαγή. Σήμερα η Μανδρίτσα είναι μιά πόλη φάντασμα με λίγες δεκάδες κατοίκους αλλά επιχειρείται εποικισμός της με πομάκους της Βουλγαρίας.

Πηγές: Μ. Μαραβελάκη-Α. Βακαλόπουλου: " Οι προσφυγικές εγκαταστάσεις στην περιοχή Θεσσαλονίκης. Ανατύπωση Εκδόσεις Βάνιας. Θεσσαλονίκη 1993.

Απόστολου Μαϊκίδη: Μανδρίτσα. Η κωμόπολις που έσβησε. Σημειώσεις - Αναμνήσεις - Παράδοσις. Θεσσαλονίκη 1972