Τα Αθαμανικά όρη ή ευρύτερα γνωστά Τζουμέρκα (τα), ή Τσουμέρκα (η), ή Τσουμέρνικον (το) κατά τους Βυζαντινούς[1], ή ακόμα και Κιμμέρια όρη, κατά τον Μάξιμο τον Γεωγράφο, είναι μεγάλη οροσειρά της δυτικής Ελλάδος, που ουσιαστικά αποτελεί νότιο τμήμα της ευρύτερης οροσειράς της Πίνδου που υψώνεται μεταξύ των ποταμών Αράχθου και Αχελώου, όπου και η αρχαία Αθαμανία εξ ου και η ονομασία τους. Οι δε κάτοικοι της ορεινής αυτής περιοχής καλούνται Τζουμερκιώτες / Τζουμερκιώτισσες.

Τα Αθαμανικά Όρη

Κύριες κορυφές

Η υψηλότερη κορυφή τους είναι η Κακαρδίτσα με υψόμετρο 2.429 μέτρα[2][3] και η επόμενη ψηλότερη είναι το Καταφίδι (ή Καταφύδι) με υψόμετρο 2.393 μέτρα. Καταλαμβάνουν τμήμα των νομών Ιωαννίνων, Άρτας και Τρικάλων. Το όριο τους στα ανατολικά είναι ο ποταμός Αχελώος που διαχωρίζει τα Αθαμανικά Όρη από την υπόλοιπη Πίνδο, ενώ βόρεια γειτονεύουν με τον Λάκμο. Η οροσειρά χωρίζεται σε δύο επιμέρους τμήματα. Το βορειότερο τμήμα που βρίσκεται στα όρια των νομών Ιωαννίνων και Τρικάλων ονομάζεται Κακαρδίτσα και σε αυτό ανήκει η υψηλότερη κορυφή της οροσειράς. Το νοτιότερο τμήμα είναι τα κυρίως Τζουμέρκα και ανήκει στο μεγαλύτερο τμήμα του στον νομό Άρτας.

Τα Αθαμανικά όρη έχουν χαρακτηριστεί μία από τις σημαντικές περιοχές για πουλιά της Ελλάδας (ΣΠΠΕ)[4] και έχουν ανακηρυχθεί σε Εθνικό Πάρκο (Εθνικό Πάρκο Τζουμέρκων, Περιστερίου και χαράδρας Αράχθου) .[5] [6] [7]

Βορειότερο τμήμα

Το βορειότερο τμήμα της οροσειράς ονομάζεται Κακαρδίτσα και περιλαμβάνει την υψηλότερη κορυφή της οροσειράς με υψόμετρο 2.429 μέτρα. Η κορυφή αυτή βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Ματσούκι, Μελισσουργοί και Αθαμανία. Άλλες υψηλές κορυφές της Κακαρδίτσας είναι οι: Καταραχιάς (2.299μ), Χίλια εξήντα (2.253μ), Τσούμα Πλαστάρι (2.188μ) , Κρυάκουρας (2.100μ), Φούρκα (2.100μ), Καταφύγι (2098μ) και Βαρικό (2.007μ). Χωρίζεται από τον Λάκμο από τα ρέματα Νέγκρη και Μονοδέντρι ενώ ενώνεται με αυτόν με τον αυχένα Μπάρο. Από το νοτιότερο τμήμα των Τζουμέρκων χωρίζεται από το Μελισσουργιώτικο ποτάμι.[8]

Νοτιότερο τμήμα

Το νοτιότερο τμήμα ανήκει κυρίως στον νομό Άρτας. Ορίζεται δυτικά από την κοιλάδα του Αράχθου, ανατολικά από τον Αχελώο, στα βορειοανατολικά χωρίζεται από την Κακαρδίτσα και από το Μελισσουργιώτικο ποτάμι, και νότια συνδέεται με τα Όρη Βάλτου. Η υψηλότερη κορυφή του είναι το Καταφύδι με υψόμετρο 2.393 μ. Άλλες ψηλές κορυφές είναι οι: Στρογγούλα (2.107μ), Γερακοβούνι (2.211μ), Αγκάθι (2.392μ) και Σκλάβα (2.067 μ)[9]

Οικισμοί χτισμένοι περιμετρικά του νότιου τμήματος είναι οι Κτιστάδες, οι Μελισσουργοί, η Πράμαντα, η Άγναντα, το Βουργαρέλι, τα Θεοδώριανα, το Καταφύγιο, τα Κονάκια, ο Καταρράκτης, η Κρυοπηγή, η Ράμια, τα Λεπιανά, το Αθαμάνιο, η Μικροσπηλιά κλπ.

Για κάποια γεωγραφικά έντυπα τα Αθαμανικά όρη ή Τζουμέρκα περιορίζονται μόνο σ’ αυτό το τμήμα, ενώ η Κακαρδίτσα θεωρείται ξεχωριστή οροσειρά. [10][9]

Ονομασία

Πανοραμική εικόνα του δυτικού τμήματος

Τα Τζουμέρκα με χιόνια

Τα Αθαμανικά όρη οφείλουν την ονομασία τους στο αρχαιοελληνικό φύλο των Αθαμανών που ήταν εγκατεστημένο στην περιοχή αυτή. Οι Αθαμάνες άκμασαν κυρίως τον 3ο και 2ο αιώνα π.Χ. όπου διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στις συγκρούσεις μεταξύ Μακεδόνων και Αιτωλών.[11]. Το όνομα Τζουμέρκα είναι σλαβικής προέλευσης και σημαίνει ελλέβορος[12]. Παράβαλε πολωνικό ciemiernik, ουκρανικό Чемерник, και ρωσικό чемерица.

Νεότερη ιστορία

Στη νεότερη ελληνική ιστορία τα Τζουμέρκα έγιναν ιδιαίτερα ονομαστά, ακόμα και διάσημα επειδή υπήρξαν ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα της ελληνικής Κλεφτουριάς, καθώς και ονομαστό αρματολίκι. Η απότομη ορεινή φύση τους καθώς και η παρουσία μεγάλων και πολλών κτηνοτρόφων αποτελούσαν ευνοϊκούς όρους για τους Κλέφτες. Κάθε στάνη ουσιαστικά αποτελούσε μια οργανωμένη επιμελητεία των λεγομένων "μπουλουκιών" (ενόπλων σωμάτων) των Κλεφτών. Στα δε λεγόμενα τσελιγκάτα όπου οι τσέλιγκες ήταν οι αρχηγοί των πατριών των κτηνοτρόφων οι ίδιοι αποτελούσαν τους βασικούς πληροφοριοδότες των Κλεφτών. Πάνω στις απότομες ράχες αυτού του ορεινού συγκροτήματος ήταν πολύ φυσικό ν΄ αναπτυχθεί έντονο φιλελεύθερο πνεύμα το οποίο αναγνώρισαν και οι ίδιοι οι Σουλτάνοι παραχωρώντας διάφορα προνόμια, όπως στα Ζαγοροχώρια.

Κατά την περίοδο της Οθωμανοκρατίας τα χωριά των Τζουμέρκων χαρακτηρίζονταν "ελεύθερα" και καλούνταν με τη προσωνυμία "Κεφαλοχώρια". Στην εποχή του Αλή πασά τα Τζουμέρκα αποτελούσαν σπουδαίο αρματολίκι από το οποίο και αναδείχθηκε πλειάδα από ονομαστούς καπεταναίους με κυριότερο τον γενναίο Κατσαντώνη. Μετά το θάνατο του Αλή πασά, από τα 30 περίπου χωριά των Τζουμέρκων μόνο τέσσερα κατόρθωσαν να περισώσουν κάποια από τα παλιά τους προνόμια και αυτά ήταν οι Καλαρρύτες, το Συρράκο, το Ματσούκι και οι Μελισσουργοί που αποτελούσαν κέντρο οικονομικής και πνευματικής ανάπτυξης της ευρύτερης περιοχής της Ηπείρου.

Όταν οι Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία Γαλλία και Ρωσία) οριοθέτησαν το νέο κατ΄ εντολή κράτος της Ελλάδος, τα ηρωικά Τζουμέρκα, όπως και τα Ψαρά, η Χίος, η Σάμος και η Κρήτη δεν συμπεριελήφθησαν σ΄ αυτό. Η πλειάδα των οπλαρχηγών και των ηρώων της Επανάστασης του 1821, ειδικότερα εκ των περιοχών αυτών, και το αίμα που έχυσαν για την ελευθερία δεν ήταν αρκετά. Έπρεπε να ακολουθήσουν άλλες τρεις επαναστάσεις, να θυσιαστούν κι άλλοι ήρωες, να χυθεί κι άλλο αίμα για να γίνει τελικά το ποθούμενο πραγματικότητα, σχεδόν ένα αιώνα μετά, από τον ελληνικό στρατό, στον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο, το 1912. Ωστόσο μετά την πολυπόθητη προσάρτηση των Τζουμέρκων στο Βασίλειο της Ελλάδος έκπληκτοι οι Τζουερκιώτες είδαν την περιφέρεια των χωριών τους να κατανέμεται σε τρεις νομούς, των Ιωαννίνων, της Άρτας και των Τρικάλων, όπως δηλαδή στην προ του Αλή πασά εποχή, κατά τα υφιστάμενα τότε σαντζάκια και να χάνουν την διοικητική τους συνοχή.

Τα χωριά των Τζουμέρκων, καλούμενα Τζουμερκοχώρια, που μαζί με τους οικισμούς τους φθάνουν τα 65 κατανεμήθηκαν σε τρεις νομούς. Εξ αυτών, σύμφωνα και με την τελευταία διοικητική διαίρεση 33 περιλαμβάνονται στον Δήμο Βορείων Τζουμέρκων (Ιωαννίνων), συνολικής έκτασης 300.000 στρεμμάτων, 26 στον Δήμο Κεντρικών Τζουμέρκων (Άρτας), συνολικής έκτασης 950.000 στρεμμάτων και 6 στην Περιφερειακή Ενότητα Τρικάλων, συνολικής έκτασης 200.000 στρεμμάτων.

Πανόραμα υπό το φως του φεγγαριού. Στο κέντρο το χωριό Θεοδώριανα.

Στα Τζουμερκοχώρια, περιλαμβάνονται, κατ΄ αλφαβητική σειρά, τα ακόλουθα χωριά: Αγία Παρασκευή, Άγιος Γεώργιος, Άγναντα, Αετορράχη,Άνω Αθαμάνιο,Κάτω Αθαμάνιο, Αμπελοχώρι, Ανατολική, Ανεμορράχη, Αρματολικό, Βαθύπεδο, Βαπτιστής, Βουργαρέλι, Γαρδίκι, Γραικικό, Δίστρατο, Ελληνικό, Θεοδώριανα, Καλαρρύτες, Κάτω Καλεντίνη, Καλέτζι, Καρίτιανη, Καταρράκτης, Κάψαλα, Κέδρος, Κεντρικό, Κουκούλια, Κράψη, Κτιστάδες, Λάζαινα, Λεπιανά, Ματσούκι, Μεγάλη Γότιστα, Μεγάλη Ράχη, Μεγαλόχαρη, Μελισσουργοί, Μεσούντα, Μικρή Γότιστα, Μιχαλίτσι, Μονολίθι, Μυλοκόπειο, Μυστράς, Νεράιδα, Παλαιομοχούστι, Παλαιοχώρι, Παχτούρι, Πετροβούνι, Πηγάδια, Πιστιανά, Πλαίσια, Πλάκα, Πλατανούσσα,Πράμαντα, Προσήλιο, Ποτιστικά, Ράμια, Ραφταναίοι, Ροδαυγή, Σγάρα, Συρράκο, Σκούπα, Τετράκωμο, Τσόπελα, Φράξος, Χουλιαράδες και Χριστοί.

Κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και ειδικότερα από τα μέσα μέχρι το τέλος Οκτωβρίου του 1943, τα Τζουμερκοχώρια υπέστησαν μεγάλες καταστροφές από τις εκκαθαρίσεις των Γερμανών κατακτητών καταβάλλοντας τις εκεί ελληνικές αντιστασιακές δυνάμεις. Από το σύνολο των οικιών, περίπου 6.000, πυρπολήθηκε το 1/3 αυτών, συγκεκριμένα 1905 οικίες, ενώ φονεύτηκαν 117 άτομα εκ του αμάχου πληθυσμού, κυρίως υπερήλικες.

Αθαμανικά Ορη

Παραπομπές

Ν. Γ. Φιλιππίδης "Η Επανάστασις και καταστροφή της Ναούσης" - Αθήνησι 1881, σ.12
Καθημερινή, Oδοιπορικό στα Tζουμέρκα
Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Νομός Ιωαννίνων
Ορνιθολογική, Αθαμανικά όρη (Τζουμέρκα)
Καθημερινή, Στα «σκαριά» το μεγαλύτερο εθνικό πάρκο
Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνειο, Προτεινόμενο Εθνικό Πάρκο Τζουμέρκων-Περιστερίου & Χαράδρας Αράχθου
ΦΕΚ 49Δ/12.02.2009
Ελληνικός οργανισμός τουρισμού, Λάκμος
Ελληνικός οργανισμός τουρισμού, Αθαμανικά
ipiros.gr, Όρη της Ηπείρου
aspropotamos.org, Αθαμάνες

Δασικά χωριά της Ελλάδας

Βιβλιογραφία περί Τζουμέρκων

(Κατ΄ αλφαβητική σειρά επιθέτων συγγραφέων)

Ε. Αβέρωφ "Η πολιτική πλευρά του Κουτσοβλαχικού ζητήματος" - Αθήνα 1948, β έκδοση Τρίκαλα 1987, σ.221
Κ. Αγνάντης "Έναρξις της Επανάστασης του 21: Μακρυνόρος - Τζουμέρκα" - Ιωάννινα 1967, σ.32
Σοφία Αναστασιάδη "Πίνδος" - Αθήναι, εκδ. Αστήρ, 1955, σ.67
Αντ. Αντωνιάδης "Ο Κατσαντώνης: Εποποιία των αρματωλών" - Αθήναι 1873, σ.528
Μιχ. Αντωνιάδης "Αναμνήσεις ή τα κατά την Επανάστασιν της Ηπείρου και Θεσσαλίας το 1854" - Αθήναι 1896, σ.32
Παναγ. Αραβαντινός "Χρονογραφία της Ηπείρου" τ.Α΄ - Αθήναι 1856, σ.424, και τ.Β΄ Αθήναι 1857, σ.476
Π. Αραβαντινός "Συλλογή παροιμιών εν χρήσει παρά τους Ηπειρώτας" - Ιωάννινα 1863, σ.183
Π. Αραβαντινός "Συλλογή δημωδών ασμάτων της Ηπείρου" - Αθήναι 1880, σ.391
Π. Αραβαντινός "Μονογραφία περί Κουτσοβλάχων" - Αθήναι 1905, σ.52
Π. Αραβαντινός "Ηπειρωτικόν γλωσσάριον" - Αθήναι 1909, σ.102
Δικαίος Βαγιακάκος "Σχεδίασμα περί των τοπονυμικών και ανθρωπονομικών σπουδών εν Ελλάδι 1833-1962" - Αθήναι 1964, σ.380
Π. Γαρουφαλιάς "Πύρρος, ο Βασιλεύς της Ηπείρου" - Αθήναι 1946, σ.264, β΄έκδ. 1972, σ.720, γ' έκδ. 1975 σ.732
Π. Γαρουφαλιάς "Ολυμπιάς, Πριγκίπισσα των Μολοσσών, Βασίλισσα των Μακεδόνων, μητέρα του Μ. Αλεξάνδρου" - Αθήνα 1980, σ.221
Σωκρ. Γεωργούλας "Λαογραφικά πεδιάδος Άρτης, χωρίου Πέτρας και πέριξ περιοχής" - Φιλιππιάδα 1971, σ.141
Αθαν. Γιάγκας "Επίτομος Ιστορία της Ηπείρου από των προϊστορικών μέχρι των νεοτέρων χρόνων" Μέρος Α-Β - Αθήναι 1957, σ.156
Αθαν. Γιάγκας "Ηπειρωτικά δημοτικά τραγούδια, από το 1000 - 1958 (Εισαγωγή,σχόλια, επιμέλεια)" - Αθήναι 1959, σ.607
Νικ. Γιαννούλης "Το Αρματολίκι Ασπροποτάμου και οι Στορναραίοι" - Αθήναι 1980, σ.172
Ευάγ. Γκονέζος "Άρης Βελουχιώτης" - Αθήνα 1986, σ.96
Δημ. Γκορτζής "Κατσαντώνης, ο αετός των Τζουμέρκων" - Ιωάννινα 1972, σ.45
Σωτ. Δάκαρης "Οι γενεαλογικοί μύθοι των Μολοσσών" - Αθήναι 1964, σ.169
Σωτ. Δάκαρης "Η κτηνοτροφία στην αρχαία Ήπειρο" (πρυτανικός λόγος) - Ιωάννινα 28 Νοεμβρίου 1976
Δημ. Δούμας "Ιστορικαί αναμνήσεις και αυτοβιογραφία" - Ιωάννινα 1967, σ.239
Δημ. Ευαγγελιστής "Οι αρχαίοι κάτοικοι της Ηπείρου" - Αθήναι 1047, σ.30
Τρύφων Ευαγγελίδης "Νέα Ελλάς, ήτοι ιστορική, γεωγραφική και αρχαιολογική περιγραφή των νέων Ελληνικών χωρών Ηπείρου" - Αθήναι 1913, σ.444
Χρ. Ευαγγελίου "Πολεμικόν ημερολόγιον κατά τον πόλεμον του 1897" - Πάτρα 1898, σ.232
Γ. Ζαλοκώστας "Αναμνήσεις" - Αθήναι 1850, σ.72
Ν. Ζιάγκος "Τουρκοκρατούμενη Ήπειρος, Τιμαριωτισμός, αστισμός, νεοελληνική αναγέννηση (1648-1820)" - Αθήναι 1974, σ.409
Ν. Ζιάγκος "Φεουδαρχική Ήπειρος και Δεσποτάτο της Ελλάδος, Συμβολή στο Νέο Ελληνισμό" - Αθήναι 1974, σ.332
Ν. Ζιάγκος "Αγγλικός Ιμπεριαλισμός και εθνική αντίσταση 1940-1945, Ήπειρος, Δυτ. Ρούμελη, Επτάνησα" - Αθήναι 1978, τόμοι 5
Ν. Ζιάγκος "Νέες σελίδες από τον εμφύλιο 1945-1949" - τόμοι 2 Αθήνα 1984
Δ. Ζώτος "Η εθνική συνείδησις της Ηπείρου δια μέσου των αιώνων" - Αθήναι 1940, σ.74
Εκδοτική Αθηνών Α.Ε. "Ήπειρος" - Αθήνα 1997, σ.480
Ι. Θωμόπουλος "Τα τοπωνύμιά μας" - Θεσσαλονίκη 1958, σ.82

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα: Παξοί - Τζουμέρκα (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)