Φρήντριχ Χαίλντερλιν

Ο Γιόχαν Κρίστιαν Φρήντριχ Χαίλντερλιν (Johann Christian Friedrich Hölderlin, 20 Μαρτίου 1770 – 7 Ιουνίου 1843) ήταν Γερμανός λυρικός ποιητής. Το έργο του γεφυρώνει την κλασική σχολή στη λογοτεχνία με τη ρομαντική.

Βασανιζόμενος στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του από ψυχική νόσο, υπέφερε από μεγάλη μοναξιά, και συχνά περνούσε τον χρόνο του παίζοντας πιάνο, ζωγραφίζοντας, διαβάζοντας και γράφοντας, ενώ πραγματοποιούσε και ταξίδια όποτε του δινόταν η ευκαιρία.

Βιογραφία
Οικογένεια

Ο Φρήντριχ Χαίλντερλιν γεννήθηκε στο Λάουφεν, στις όχθες του ποταμού Νέκαρ (Laufen am Neckar), που ανήκε τότε στο Δουκάτο της Βυρτεμβέργης, από τον γάμο του Χάινριχ Φρήντριχ Χαίλντερλιν και της Γιοχάννα Κριστιάνε Χαίλντερλιν, το γένος Γκοκ. Σαν πατέρα, ωστόσο, αγάπησε τον Γιόχαν Κρίστιαν Γκοκ, νέο σύζυγο της μητέρας του, από το 1774, δύο χρόνια έπειτα από τον θάνατο του πατέρα του, τον Ιούνιο του 1772[12]. Από τον πρώτο γάμο της μητέρας του είχε αποκτήσει μία αδελφή, τη Ρίκε (Μαρία Ελεωνόρα Χαϊνρίκε Χαίλντερλιν), ενώ από τον δεύτερο γάμο της μητέρας του απέκτησε έναν ετεροθαλή αδελφό, τον Καρλ Κρίστιαν Φρήντριχ Γκοκ, το μόνο από τα τέσσερα παιδιά της μητέρας του, από τον δεύτερό της γάμο, που επέζησε τη βρεφική ηλικία. Το κλίμα πένθους που επικρατούσε στο σπίτι κατά τα παιδικά του χρόνια γέννησαν μέσα του πρώιμη «κλίση προς το πένθος», όπως εξομολογείται σε γράμμα προς τη μητέρα του, το 1799[13].
Σπουδές θεολογίας

Αφού τελείωσε τη Λατινική Σχολή του Νύρτινγκεν, όπου ήταν συμμαθητής με τον κατά πέντε χρόνια νεότερό του Φρήντριχ Σέλλινγκ, εισήχθη, το φθινόπωρο του 1784, όντας προορισμένος για ιερέας, σε μοναστηριακή σχολή στο Ντένκεντορφ, και δύο χρόνια αργότερα, το 1786, στην ανώτερη μοναστηριακή σχολή του Μάουλμπρον. Εκεί γνώρισε, το 1787, και τον πρώτο μεγάλο έρωτα της ζωής του, τη Λουίζα Ναστ, την οποία και αρραβωνιάστηκε. Αρραβώνας που θα διαλυόταν την άνοιξη του 1790, με την αναγγελία του ποιητή, προς τη Λουίζα, της «ακλόνητης πρόθεσής» του (unerschütlicher Vorsatz) να μην τη ζητήσει σε γάμο. Σε επιστολή που έστειλε προς τη Λουίζα, το Μάρτιο του 1790, γίνεται λόγος για επιθυμία του να παραμείνει ελεύθερος, αν και σε ορισμένες φράσεις της επιστολής διαφαίνεται προαίσθημά του πως δεν μπορούσε να κάνει ευτυχισμένη τη Λουίζα.

Το 1788 έφυγε από το Μάουλμπρον και εγκαταστάθηκε στην Τυβίγγη, όπου πραγματοποίησε ανώτατες θεολογικές σπουδές στο Tübinger Stift. Εκεί γνώρισε τους Λούντβιχ Νόιφερ και Ρούντολφ Μάγκεναου, άριστους χειριστές του έμμετρου λόγου, οι οποίοι θα ασκούσαν σημαντική πνευματική και ηθική επίδραση στο Χαίλντερλιν, αλλά και τον Γκόντχολτ Στόυντλιν, στο ετήσιο φιλολογικό Ημερολόγιο του οποίου εξέδωσε ποιήματα της σειράς Ύμνοι της Τυβίγγης (Tübinger Hymnen). Στην Τυβίγγη, ο Χαίλντερλιν έσμιξε ξανά και με τον Σέλλινγκ, αλλά γνώρισε και τον Χέγκελ. Με τον τελευταίο, ο Χαίλντερλιν θα διατηρούσε φιλία που θα ξεπερνούσε την τριετή διαμονή του στην Τυβίγγη· θα ξανασυναντιόντουσαν στη Φραγκφούρτη, όπου θα εξασφάλιζε στον Χέγκελ θέση οικοδιδασκάλου. Αλλά και κατά τα χρόνια στην Τυβίγγη ανέπτυξαν στενή φιλία μεταξύ τους, αφού ο Χαίλντερλιν κατάφερε να ξυπνήσει τον ποιητή ακόμη και στον φιλόσοφο της διαλεκτικής της ιστορίας, όπως φανερώνει και ποίημα σε ελεύθερο ρυθμό που ο τελευταίος αφιέρωσε στο Χαίλντερλιν[14].
Γνωριμία με τον Σίλερ

Το 1793, ο Χαίλντερλιν, αν και είχε γράψει πολλά ποιήματα, παρέμενε ακόμη άσημος. Έχοντας εγκαταλείψει τα γερμανικά στιχουργικά μέτρα, κι έχοντας υιοθετήσει αρχαιοελληνικα μέτρα στην ποίησή του, στράφηκε πλέον σε λεπτομερή επιμέλεια των ποιημάτων του, γεγονός που οφείλεται σε σταδιακή αναθεώρηση της άποψής του για τη γλώσσα, την οποία άρχισε να βλέπει ως μέγα κοσμογονικό βίωμα. Σημαντική για την ποιητική του εξέλιξη ήταν η γνωριμία του με τον Φρίντριχ Σίλερ, ο οποίος βοήθησε τον Χαίλντερλιν στη σταδιοδρομία του, εξασφαλίζοντάς του θέση οικοδιδασκάλου στο σπίτι της πρώην ερωμένης του Σαρλόττας φον Καλμπ (Charlotte von Kalb). Την ίδια εποχή, ο Σίλερ συναντούσε στην Ιένα τον Γκαίτε· ο Χαίλντερλιν ήταν παρών, συχνάζοντας στο σπίτι του Σίλερ. Όπως αναφέρεται, μάλιστα, σε γράμμα προς το φίλο του Κρίστιαν Λούντβιχ Νόιφερ, ο Σίλερ του σύστησε κάποια μέρα «έναν ξένο», αλλά ο Χαίλντερλιν δεν ξεχώρισε το όνομά του:

«Ψυχρά, σχεδόν χωρίς να τον κοιτάξω, τον χαιρέτησα, και ήμουν, εσωτερικά και εξωτερικά, απασχολημένος μόνο με τον Σίλερ. Ο ξένος, για πολλή ώρα, δεν είπε λέξη. Ο Σίλερ έφερε τη Θάλεια, όπου είχε τυπωθεί ένα απόσπασμα από τον Υπερίωνα, και το ποίημά μου για το Πεπρωμένο (an das Schicksaal), και μας έδωσε το τεύχος. Όταν ο Σίλερ, μια στιγμή αργότερα, απομακρύνθηκε, ο ξένος πήρε το περιοδικό από το τραπέζι, όπου στεκόμουνα, ξεφύλλισε πλάι μου το Απόσπασμα και δεν είπε λέξη. Αισθάνθηκα να γίνομαι ολοκόκκινος. Αν γνώριζα ό,τι γνωρίζω τώρα, θα γινόμουν χλωμός σαν πτώμα...»

Ο «ξένος» αυτός ήταν ο Γκαίτε.
Γνωριμία με τη «Διοτίμα»

Τον Ιανουάριο του 1795 ο Χαίλντερλιν αποφασίζει να σταματήσει τα μαθήματα στον γιο της Σαρλόττας φον Καλμπ. Ετσι, στα τέλη Μαΐου φεύγει από την Ιένη και επιστρέφει στο Νύρτινγκεν, στη μητέρα του, μόνο όμως για να ξαναφύγει το 1794 για τη Φραγκφούρτη. Τον Ιανουάριο του επόμενου έτους πραγματοποιείται ένα γεγονός-ορόσημο για τη ζωή και την ποίηση του Χαίλντερλιν: η γνωριμία με τη Σουζέττε Γκόνταρτ, στο σπίτι της οποίας εργάστηκε ως οικοδιδάσκαλος. Παρόλο που ήταν παντρεμένη με τον Γιάκομπ Φρήντριχ Γκόνταρτ, ο Χαίλντερλιν ερωτεύτηκε με ιδιότυπο τρόπο τη Σουζέττε. Η τελευταία θα γινόταν για το Χαίλντερλιν σύμβολο του μεγάλου και κοσμογονικού μυστικού του έρωτα, του μέλλοντος του ανθρώπινου γένους έπειτα από το Ρομαντισμό, αλλά και ταυτόχρονα μια απτή ανθρώπινη ύπαρξη. Στον Υπερίωνα της δίνει μάλιστα το προσωνύμιο «Διοτίμα», όπως η ιέρεια στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα. Παρόλο που το ίνδαλμα της εξιδανικευμένης ποιητικής μορφής της «Διοτίμας» είχε ήδη κάνει την εμφάνισή του στην ποίηση του Χαίλντερλιν πριν ακόμη γνωρίσει τη Σουζέττε Γκόνταρτ[15], εντούτοις ήταν αυτή που το έκανε να ωριμάσει μέσα του.

Την ίδια περίοδο γνώρισε και τον Βίλχελμ Χάινσε, συγγραφέα του μυθιστορήματος Αρτινγκέλλο και τα ευδαίμονα νησιά, ο οποίος διατηρούσε στενή σχέση με την οικογένεια και στον οποίο θα αφιέρωνε αργότερα το ποίημα «Άρτος και Οίνος» («Brod und Wein»). Ο Χάινσε παγίωσε μέσα του την αγάπη για την Ελλάδα, ενώ τον βοήθησε να απεγκλωβίσει την οπτική του από τις επίκαιρες επαναστατικές ιδέες.

Τον Ιούλιο του 1796 η Σουζέττε εγκαταλείπει τη Φραγκφούρτη, συνοδευόμενη από τα παιδιά της, καθώς και τους Χαίλντερλιν και Χάινσε. Μαζί παρέμειναν για λίγο καιρό στο Κάσσελ και περισσότερο στο Ντρίμπουργκ της Βεστφαλίας. Το ταξίδι αυτό βοήθησε τον ποιητή να αλλάξει τον τρόπο θέασης του ιστορικού γίγνεσθαι, αποβάλλοντας το προσωπείο του ρομαντικού επαναστάτη, για να ενατενίσει νηφάλια τον κόσμο και τον χρόνο· η «επανάσταση» έγινε για τον ίδιο μέγα εσωτερικό βίωμα, ανίκανο να χωρέσει στο Παρόν. Με τη μεταστροφή αυτή δεν είναι άσχετο και το γεγονός της αυτοκτονίας του φίλου του από τα χρόνια στην Τυβίγγη Γκότχολτ Στόιντλιν[16]. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του σε επιστολή του προς τον ετεροθαλή του αδελφό τον Οκτώβριο του 1796:

«Όταν θα με ξαναδείς, θα με βρεις λιγότερο στο επαναστατικό καθεστώς... Εδώ και λίγο καιρό, είμαι πολύ σιωπηλός (sehr stille) απέναντι των όσων συμβαίνουν γύρω μας.»[17].

Το Σεπτέμβριο του 1798, ο Χαίλντερλιν ξαφνικά εγκατέλειψε την οικία των Γκόνταρτ στη Φραγκφούρτη, λόγω ζήλειας του συζύγου απέναντι στο πρόσωπό του και υποψίας ερωτικής σχέσης του Χαίλντερλιν με τη Σουζέττε. Είναι γενικά άγνωστο αν προκλήθηκε κάποιο επεισόδιο που ανάγκασε τον ποιητή να φύγει, ωστόσο είναι φανερό πως η στάση του συζύγου απέναντι στον οικοδιδάσκαλο άλλαξε άρδην[18]. Ύστερα από συμβουλή του φίλου του Ισαάκ φον Σίνκλαιρ, ο Χαίλντερλιν νοίκιασε σπίτι στο Χόμπουργκ, ενώ τους επόμενους μήνες πραγματοποίησε συναντήσεις με τη Σουζέττε, η οποία, συντετριμμένη από τον απότομο αποχωρισμό τους, του πρότεινε να κρατήσουν μυστική αλληλογραφία, κάτι το οποίο τελικά και συνέβη. Διατήρησαν αλληλογραφία που αντάλλασσαν μέσω ενός φράχτη στο κτήμα Άντλερφλύχτχεν, μέχρι τον Μάιο του 1800, οπότε, αποφασίζοντας να είναι αυτή η τελευταία τους συνάντηση, αποχωρίζονται για πάντα.
«Τώρα, θα 'ρθεις! Όλος ο τόπος είναι βουβός κι άδειος χωρίς εσένα! ...Κι όταν έρθεις! είναι επίσης δύσκολο να κρατήσω την ισορροπία μου και να μη νιώθω πολύ ζωηρή...στο τέλος, θα πρέπει να ξαναγίνουμε ήρεμοι, γι' αυτό ας ξαναπάρουμε, με πεποίθηση, τον δρόμο μας και να νιώθουμε ακόμη ευτυχείς, μέσα στον πόνο μας, ευχόμενοι να 'ναι ακόμη, για μας, μακρύς, πολύ μακρύς, γιατί μέσα του νιώθουμε τέλεια γενναίοι...Έχε γεια! Έχε γεια! Η ευλογία των ουρανών να 'ναι μαζί σου!»

Αυτές είναι οι τελευταίες φράσεις που έγραψε βιαστικά η Σουζέττε προς το Χαίλντερλιν. Στις 22 Ιουνίου 1802, τρία χρόνια μετά την έκδοση του β΄ μέρους του Υπερίωνα, η Σουζέττε Γκόνταρτ έφυγε από τον κόσμο, σε ηλικία 33 ετών, από φυματίωση[19]. Η είδηση του θανάτου της θα προκαλούσε τα πρώτα σημάδια κλονισμού της διανοητικής ισορροπίας του Χαίλντερλιν.
Ο πύργος του Χαίλντερλιν επί του Νέκαρ
Τα χρόνια της παραφροσύνης

Το Σεπτέμβριο του 1806 ο Ισαάκ φον Σίνκλαιρ αναγκάστηκε να μεταφέρει τον Χαίλντερλιν σε φρενολογική κλινική στην Τυβίγγη. Είχε προ πολλού αρχίσει να παρουσιάζει παροξυσμούς, αλλά η υγεία του έβαινε προς το καλύτερο. Έτσι, η θεραπεία στο φρενοκομείο ήταν μάλλον επιβλαβής για τον ίδιο, και θα ήταν ακόμη περισσότερο αν ένας συχνός του επισκέπτης στην κλινική, ο Ερνστ Τσίμμερ (Ernst Zimmer), δεν λάμβανε την πρωτοβουλία, το καλοκαίρι του 1807, να τον περιθάλψει στο σπίτι του. Ο Χαίλντερλιν έμεινε με τον Τσίμμερ, ο οποίος φρόντιζε παράλληλα να πληροφορεί τη μητέρα του ποιητή για την κατάστασή του, άλλα 36 χρόνια, μέχρι το θάνατό του το 1843.
Μνημείο προς τιμή του Χαίλντερλιν στο Λάουφεν
Έργο
Εργογραφία

Abbitte
Abendphantasie
Abschied
Der Abschied
Achill
An den Aether
Hyperion an Bellarmin
Das Ahnenbild
Unter den Alpen gesungen
Andenken
An Diotima
An Diotima
Das Angenehme dieser Welt...
Der Archipelagus
Der Prinzessin Auguste von Homburg
Aussicht
Die heilige Bahn
Blödigkeit
Die beschreibende Poesie
Brot und Wein
Der blinde Sänger
Buonaparte
Chiron
Des Morgens
An eine Fürstin von Dessau
An die Deutschen
Gesang des Deutschen
Dichtermut, 1. Fassung
Dichterberuf
Dichtermut
Die Heimat
Die Liebenden
Diotima
Diotima
Diotima
Diotima
Diotima
Am Quell der Donau
An Eduard
Ehmals und jetzt
Die Eichbäume
Mein Eigentum
Einst und jetzt
Der Einzige, 1. Fassung
Der Einzige, zweite Fassung
Der Einzige, dritte Fassung
Emilie vor ihrem Brauttag
Empedokles
Die Entschlafenen
Das Erinnern
Ermunterung, 1. Fassung
Ermunterung
Wie wenn am Feiertage
Wie wenn am Feiertage...
Wenn aus der Ferne...
Falsche Popularität
Hymne an die Freiheit (1793)
Hymne an die Freiheit (1792)
Der Frieden
Friedensfeier
Hymne an die Freundschaft
Das fröhliche Leben
Der Frühling (Der Mensch vergißt die Sorgen aus dem Geiste...)
Der Frühling (Wenn auf Gefilden neues Entzücken keimt...)
Der Gang aufs Land
Ganymed
Geh unter, schöne Sonne
Ihre Genesung
Hymne an den Genius Griechenlands
An ihren Genius
Germanien
Die Götter
Götter wandelten einst...
Dem Sonnengott
Griechenland
Meiner verehrungswürdigen Großmutter
Guter Rat
Der gute Glaube
Hälfte des Lebens
Haelfte des Lebens
Hymne an die Göttin der Harmonie
Heidelberg
Heimat
Heimat
Heimkunft
Der Herbst
An Herkules
An Hiller
Höhere Menschheit
An die Hoffnung
An die Hoffnung
Hyperions Schicksalslied
Im Walde
An die jungen Dichter
Der Gott der Jugend
Kepler. 1789
Auf die Geburt eines Kindes
Auf den Tod eines Kindes
Da ich ein Knabe war...
Dem Genius der Kühnheit
Die Kürze
An Landauer
Die Launischen
Lebensalter
Lebenslauf
Die Liebe
Hymne an die Liebe
Die Linien des Lebens...
Der Main
Menons Klagen um Diotima
Der Mensch
Menschenbeifall
Hymne an die Menschheit
Mnemosyne, ältere Fassung
Mnemosyne, letzte Fassung
Dein Morgen, Bruder...
Die Muße
An die Natur
Der Neckar
An Neuffer
An Neuffer
Palinodie
An die Parzen
Patmos
PROS EAUTON
Der Jüngling an die klugen Ratgeber
Der Rhein
Der Rhein
An eine Rose
Rousseau
Rückkehr in die Heimat (Ihr milden Lüfte)
Rückkehr in die Heimat (Doch herrlicht mir dein Name)
Natur und Kunst oder Saturn und Jupiter
Die scheinheiligen Dichter
Die Scherzhaften
Das Schicksal
Hymne an die Schönheit
Kanton Schweiz
Sokrates und Alcibiades
Der Sommer (Wenn dann vorbei des Frühlings Blüte schwindet...)
Der Sommer (Die Tage gehn vorbei mit sanfter Lüfte Rauschen...)
Sophokles
Der Spaziergang
Die Stille
Stimme des Volks
Der gefesselte Strom
Stutgard
Stuttgart
Nicht alle Tage...
Die Teck
Der Tod fürs Vaterland
Tränen
Überzeugung
An die Unerkannte
Gebet für die Unheilbaren
Sonnenuntergang
Das Unverzeihliche
Vanini
An eine Verlobte
Versöhnender, der du nimmergeglaubt
Wie Vögel langsam ziehn...
An die Vollendung
Mein Vorsatz
Vulkan
Der Wanderer
Die Wanderung
Der Winkel von Hardt
Der Winter (Das Feld ist kahl, auf ferner Höhe glänzet...)
Der Winter (Wenn ungesehn und nun vorüber sind die Bilder...)
Wohl geh ich täglich...
Wurzel alles Übels
Der zürnende Dichter
Der Zeitgeist
An Zimmern

Σημειώσεις

Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2014.
(Γαλλικά) BNF authorities. data.bnf.fr/ark:/12148/cb11886561c. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
(Αγγλικά) SNAC. w6ht2vd7. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
International Music Score Library Project. Category:Hölderlin,_Friedrich. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
Merkelstiftung geneological database. I9504. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
(Αγγλικά) Discogs. 899903. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
filmportal.de. 7939f3cefee84f6eb372215bb0f6dc3c. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2014.
Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 2014.
LIBRIS. 15 Οκτωβρίου 2012. libris.kb.se/katalogisering/97mpk48t229tb0n. Ανακτήθηκε στις 24 Αυγούστου 2018.
(Γαλλικά) BNF authorities. data.bnf.fr/ark:/12148/cb11886561c. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
,«Αυτοί που ακολουθούσαν την κηδεία ανηφόριζαν, σιγά-σιγά, η λάμψη των λαμπάδων φώτιζε το φέρετρο, όταν, ένα αδύναμο παιδακι, που τραύλιζε ακόμη, σ' έχασα, ω μακάριε, αγαπημένε πατέρα!» γράφει ο ίδιος
Υπερίων, σελ. 234
Όπου, μάλιστα, ο Χέγκελ φαίνεται να ξεσπά συναισθηματικά: «...Η μορφή Σου, αγαπημένε, προβάλλει μπροστά μου...»· «Αγαπητέ αδελφέ» ("Lieber Bruder") προσφωνούσε ο Χαίλντερλιν τον Χέγκελ (Υπερίων, σελ.237)
Το 1794 είχε δημοσιεύσει στο περιοδικό του Σίλερ Θάλεια ένα «Απόσπασμα» του Υπερίωνα, όπου ονομάζει «Διοτίμα» κάποια Μελίτε. Υπερίων, σελ. 245
Έπεσε στα νερά του Ρήνου τον Σεπτέμβριο του 1796
Υπερίων, σελ. 244
Απαγόρευσε ακόμη και την αλληλογραφία του γιου του, Χένρι, με τον Χαίλντερλιν. Πάτμος, σελ. 167.

Υπερίων, σελ. 248

Βιβλιογραφία

Κανελλόπουλος Παναγιώτης, «Friedrich Hölderlin, Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο του» (ἀπὸ τὸ Κεφάλαιο 192 τῆς Ἱστορίας τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Πνεύματος), επίμετρο στο Ὑπερίων ἢ ὁ Ἐρημίτης στὴν Ἑλλάδα, μτφρ. Λαυρέντιος Γκεμερέυ, εκδ. Ηριδανός
«Χρονικό της ζωής του Hölderlin», από το βιβλίο Πάτμος και 30 άλλα ποιήματα, μτφρ. Άρης Δικταίος, εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα 1994

Ελληνικές μεταφράσεις

Ὑπερίων ἢ ὁ ἐρημίτης στὴν Ἑλλάδα, μτφρ. Λαυρέντιος Γκεμερέυ, Εκδ. Ηριδανός (Αθήνα, 1982)
Friedrich Holderlin 1770 1843 1970: Εγκώμιο, Τρεις Ύμνοι, Τρία Σχόλια μτφρ. Τάκης Παπατσώνης, Εκδ. Ίκαρος, (Αθήνα, 1993) ISBN 960-7233-50-6
Πάτμος και 30 άλλα ποιήματα, μτφρ. Άρης Δικταίος, Εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα, 1994) ISBN 960-322-044-2
Ελεγείες, Ύμνοι και άλλα Ποιήματα, μτφρ. Στέλλα Νικολούδη, Εκδ. Άγρα (Αθήνα, 1996) ISBN 960-325-174-7
Ύμνοι και αποσπάσματα (Δίγλωσση έκδοση), μτφρ. Θανάσης Λάμπρου, Εκδ. Υπερίων (Αθήνα, 1996)
Ο θάνατος του Εμπεδοκλή, μτφρ. Έλενα Νούσια, Εκδ. Μαραθιά (Αθήνα, 1997) ISBN 960-511-002-4
Άρτος και Οίνος: Μία ελεγεία, τρια σχεδιάσματα, μτφρ. Αντώνης Κουτσουραδής, Εκδ. Εξάντας (Αθήνα, 1999) ISBN 960-256-383-4
Ποιήματα, Μεγάλη εκλογή σε τρία μέρη, μτφρ. Δημήτρης Θ. Γκότσης, Εκδ. Αρμός (Αθήνα, 2002)
Ύμνοι, Ελεγεία και Αποσπάσματα, μτφρ. Θανάσης Λάμπρου, Εκδ. Καστανιώτη (Αθήνα, 2006) ISBN 960-03-4135-4
Από τον Χαίλντερλιν στον «Σκαρντανέλλι», Εκδ. Ύψιλον (Αθήνα, 2005) ISBN 960-17-0180-Χ
Ποιήματα, μτφρ. Συμεών Σταμπουλού, Εκδ. Στιγμή (Αθήνα, 2006)
Νυχτωδιες και άλλα ποιήματα, μτφρ. Αντώνης Ψάλτης, Εκδ. ρώμη (Θεσσαλονίκη, 2018) ISBN 978-618-5321-45-1

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Άπαντα ποιήματα στα Γερμανικά
«Το ασυχώρετο» (Das Unverzeihliche): ένα τετράστιχο του Χαίλντερλιν σε μετάφρ. Τ. Παπατσώνη
Γαϊτάνης, Βασίλειος, Ερμηνευτική και φιλοσοφική προσέγγιση της ποίησης του Friedrich Hölderlin, διδακτορική διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), Σχολή Φιλοσοφική, Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας, Τομέας Φιλοσοφίας, 1999