Αθανάσιος Κίρχερ

O Αθανάσιος Κίρχερ (εξελληνισμός του Athanasius Kircher, πολλές φορές γράφεται λανθασμένα Kirchner, 2 Μαΐου 1602 - 27 Νοεμβρίου 1680) ήταν Γερμανός Ιησουίτης ιερέας και πολυμαθής. Δίδαξε στο Ρωμαϊκό Κολέγιο μαθηματικά, φυσική και ανατολικές γλώσσες. Κατά τη διάρκεια της ζωής του γνώρισε παγκόσμια φήμη και αναγνώριση ως αυθεντία σε μια πλειάδα επιστημών. Υπήρξε σε πολλά επιστημονικά πεδία πρωτοπόρος και συνέγραψε περίπου 40 βιβλία, κυρίως στα πεδία της γεωλογίας, της ιατρικής, της γλωσσολογίας και του οριενταλισμού.

Βιογραφία

Γεννήθηκε στις 2 Μαΐου 1602, στην περιοχή της Έσσης. Σπούδασε φιλοσοφία και θεολογία στο Πάντεμπορν, όμως διέκοψε το 1622 για να μεταφερθεί στην Κολωνία, προκειμένου να διαφύγει από τις προελαύνουσες δυνάμεις των Προτεσταντών.

Ως επιστήμονας ήταν από τους πρώτους που παρατήρησαν με μικροσκόπιο μικρόβια και απέδωσαν τα αίτια της βουβωνικής πανώλης, που μάστιζε τότε την Ευρώπη, σε μόλυνση από μικροοργανισμό. Επίσης ασχολήθηκε με τη γεωλογία, τη γεωγραφία, την αστρονομία, και τις φυσικές επιστήμες, τα μαθηματικά, την εθνολογία και τη θρησκειολογία, τη γλωσσολογία, την ιστορία, την αρχαιολογία κ.ά.

Το 1651 ίδρυσε το Μουσείο του Ρωμαϊκού Κολεγίου (Museum Kircherianum),[6] όπου εκτίθονταν αντικείμενα ποικίλων κατηγοριών και προέλευσης. Ο Κίρχερ ήταν ο πρώτος που δημοσίευσε ένα χάρτη της Ατλαντίδας, τοποθετώντας την ακριβώς στο μέσον του Ατλαντικού ωκεανού. [7] Αυτή η τοποθέτηση ήταν εύλογη και σύμφωνη με τη μαρτυρία του Πλάτωνα, ενώ δεν ερχόταν σε αντίθεση με τη Βίβλο. Ήταν επίσης ένας από τους κατόχους —και σε ορισμένες μελέτες θεωρείται ο συγγραφέας— του Χειρόγραφου Βόινιτς, ενός μυστηριώδους, ακατανόητου βιβλίου της εποχής.

Του αποδίδονται πολλές εφευρέσεις, ανάμεσά τους αυτή του μαγνητικού ρολογιού και του τηλεβόα. Το 1661, ο Κίρχερ ανακάλυψε μια ερειπωμένη εκκλησία στη Μεντορέλλα (Mentorella) και ανέλαβε την αναστήλωσή της. Μετά τον θάνατό του, στις 27 Νοεμβρίου 1680, η καρδιά του Κίρχερ τοποθετήθηκε στα πόδια του αγάλματος της Παναγίας της Μεντορέλλα. Ακόμη και σήμερα, στον βωμό του ναού, μια στήλη από μάρμαρο θυμίζει στον επισκέπτη ότι εκεί βρίσκεται θαμμένη η καρδιά του Κίρχερ, αν και το σώμα του ενταφιάστηκε στην εκκλησία του Τζεζού (Gesu), στη Ρώμη. [8]
Γεωγραφία - Γεωλογία

Ο Κίρχερ ανέπτυξε όλες τις συναφείς με τη γεωγραφία επιστήμες, ωστόσο, ανέμειξε, όπως συνήθιζε, εξωτικά γεγονότα και φαντασία. Σχεδόν όλη η γεωγραφική γνώση του περιλαμβάνεται στο έργο του Mundus Subterraneus (1664-1678). Ο Κίρχερ το 1638 ήταν αυτόπτης μάρτυρας της εξαφάνισης της πόλης Ευφημία στην Καλαβρία από έναν «ηφαιστειακό κατακλυσμό», που άφησε μία λίμνη στη θέση της. Άλλωστε, όπως γνώριζε από τη Βίβλο και εξέταζε στο έργο του Arca Noe το 1675, ο Κατακλυσμός του Νώε είχε προκαλέσει τη βύθιση όλης της γης, η οποία εμφανίστηκε και πάλι με διαφορετική διάταξη στεριάς και θάλασσας. Ο Κίρχερ ήταν υποστηρικτής της αυτόματης γένεσης. Δεν φαίνεται να υποστήριξε την άποψη –όπως ο σύγχρονός του Νικόλαος Στένο (Nicolaus Steno)– ότι τα απολιθώματα ήταν οργανικά υπολείμματα (από την άλλη, όμως, ο Κίρχερ δεν συνηγόρησε ποτέ ανοικτά για την αντίθετη άποψη, ότι δηλαδή τα απολιθώματα δεν είναι οργανικά υπολείμματα).[9] Μια τέτοια θέση θα ανέτρεπε την εκκλησιαστική πεποίθηση για τη μικρή ηλικία του κόσμου.

Μαγνητισμός

Ο Κίρχερ πρέπει να βρήκε πολλές σχετικά με τον μαγνητισμό στα κείμενα της αρχαίας γραμματείας. Επηρεάστηκε από το έργο του Γουίλιαμ Γκίλμπερτ (William Gilbert), ο οποίος υποστήριζε ότι η Γη είναι ένας μαγνήτης, αποδεικνύοντας ότι κάποιοι μαγνήτες, όταν θερμαίνονται, χάνουν τις ιδιότητές τους. Ωστόσο, δεν δεχόταν την άποψη του Γκίλμπερτ ότι η γη έχει μαγνητικές ιδιότητες. Ενα από τα επιχειρήματα που έφερνε υπέρ της άποψης αυτής ήταν ότι, αν η σελήνη είναι από σίδερο και η γη ένας μαγνήτης, τότε η μία θα συγκρουόταν πάνω στην άλλη. Επίσης, πίστευε ότι τα υπόλοιπα σιδερένια αντικείμενα θα ήταν ασήκωτα, και εφόσον οι μεταλλουργοί κάνουν καλά την εργασία τους, άρα η γη δεν είναι μαγνήτης. Η μαγνητική δύναμη υπάρχει όντως σύμφωνα με τον Κίρχερ και διαχέεται παντού. Η πηγή της κοσμικής συμπάθειας δεν μπορούσε να είναι υλική. Η άποψη του Κίρχερ περί ενός κοσμικού μαγνητισμού συνάδει με τη θεολογική θέση του ότι ο Θεός είναι ο μέγας μαγνήτης όλων των όντων. Με το έργο του Magnes sive de Arte Magnetica, προσπάθησε να θεμελιώσει μια κοσμική ενότητα όλων των όντων.[10]
Αστρονομία και Φυσικές επιστήμες

Πολλές αστρονομικές παρατηρήσεις αποδίδονται στον Κίρχερ, όταν βρισκόταν στην Αβινιόν το 1624 και στη Ρώμη το 1635, όπου παρατήρησε μια έκλειψη σελήνης. Το μόνο βιβλίο του αφιερωμένο αποκλειστικά στην αστρονομία είναι το Itinerarium Exstaticum (1656-57). Σε αυτό, ο συγγραφέας, για να προσδώσει ζωντάνια στο κείμενο, υποτίθεται ότι ταξιδεύει συνοδευόμενος από τους Αγαθούς Αγγέλους Κοσμιέλ (Cosmiel) και Θεοδίδακτο (Theodidactus), στο ηλιακό σύστημα, δίνοντας πλήρεις περιγραφές των διαφόρων πλανητών που επισκέπτεται. Το έργο του υπέστη μεγάλη λογοκρισία από τους Ιησουίτες, ενώ, κατά πάσα πιθανότητα, και ο ίδιος αποδεχόταν την κοπερνίκεια θεωρία. Υποστήριξε ότι ο Θεός έχει τη δύναμη να δημιουργήσει παρόμοιους κόσμους με τον δικό μας σε διάφορες άπειρες αποστάσεις από τη Γη, θέση που, κατά τη γνώμη των σχολιαστών της εποχής του, δεν αντιτίθετο με αυτήν της Εκκλησίας της εποχής του. Μια άλλη επιστήμη με την οποία ασχολήθηκε ο Κίρχερ ήταν η χημεία. Αν και δεν ήταν ιδιαίτερα καταρτισμένος, προσέφερε πολύτιμες υπηρεσίες κατά το εμβρυακό στάδιο ανάπτυξης αυτής της νέας επιστήμης. Οπως είναι γνωστό, κατά τον Μεσαίωνα ανθούσε η τέχνη της αλχημείας. Εκτός της χημείας, ο Κίρχερ συνέβαλε και σε άλλες επιστήμες, όπως η ακουστική και η οπτική.[11]

Μαθηματικά

Τα μαθηματικά, με τις συναφείς επιστήμες της γεωμετρίας και της άλγεβρας, αποτελούσαν προσφιλή θέματα κατά τη διάρκεια της ζωής του Κίρχερ. Ο ίδιος είχε λάβει εκτεταμένη ιησουιτική εκπαίδευση πάνω στον Ευκλείδη, στον Πυθαγόρα και στον Αριστοτέλη. Συνεπακόλουθη ήταν η αγάπη του για μικροεφαρμογές και πολύπλοκες μηχανικές κατασκευές. Μία από αυτές τις μηχανές παρουσιάστηκε στο Specula Melitensis (Μαλτέζικο Παρατηρητήριο), που εκδόθηκε στη Μεσσήνη της Σικελίας το 1638. Το βιβλίο αυτό γράφτηκε με την παρακίνηση του Μεγάλου Διδασκάλου των Ιπποτών της Μάλτας, με την ευκαιρία της επίσκεψης του Κίρχερ στο νησί.
Εθνολογία - Θρησκειολογία

Αξιοποιώντας τις πληροφορίες από τους ιεραποστόλους, συνέγραψε το 1667 το έργο China Illustrata, όπου παρουσίασε εκτενώς τα έθιμα, τη θρησκεία, τη μυθολογία, τη γεωγραφία και την ιστορία της Κίνας. Ωστόσο, ο Κίρχερ θεωρούσε ότι η Αίγυπτος υπήρξε ο τόπος ενός μεγάλου πολιτισμού πριν τον Κατακλυσμό, όπου άρχισε η εξέλιξη της ιστορίας του Χριστιανισμού. Ο Κίρχερ μπορεί να θεωρηθεί ως ένας από τους πρωτοπόρους της θρησκειολογικής και εθνογραφικής επιστήμης. Το θέμα είναι ότι οι κρίσεις του για τους λαούς επηρεάζονται έντονα από τη χριστιανική, μουσουλμανική, ιουδαϊκή και νεοπλατωνική παράδοση. Εκτός της επιρροής από το Νεοπλατωνισμό, ο Κίρχερ διατήρησε πλήρως την Αναγεννησιακή στάση απέναντι στον Ερμή τον Τρισμέγιστο, αγνοώντας την πραγματική χρονολόγηση των Ερμητικών Κειμένων που είχε ήδη γίνει από τον Ισαάκ Καζαουμπόν (Isaac Casaubon) [12] Πίστευε ότι πράγματι είναι ο συγγραφέας των κειμένων που του αποδίδονται και έζησε στην εποχή του Αβραάμ, έχοντας αναφερθεί στην Αγία Τριάδα καλύτερα από κάθε μεταγενέστερο Εθνικό.

Αιγυπτιολογία

Ο Κίρχερ θεωρούσε τον εαυτό του, και θεωρούνταν από συγχρόνους του, αυθεντία στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά. Έλαβε την ευκαιρία να δείξει τις γνώσεις του σχετικά με την ιερογλυφική γραφή χάρη στον διάδοχο του πάπα Ουρβανού Η΄, τον Τζιοβάνι Μπατίστα Παμφίλι, ο οποίος εκλέχθηκε το 1644 με το όνομα Πάπας Ιννοκέντιος Ι΄. Αυτός συνέλαβε το σχέδιο να αποκαταστήσει έναν οβελίσκο για τον εορτασμό του Ιωβηλαίου της Καθολικής Εκκλησίας του 1650. Στον Κίρχερ ανατέθηκε η ερμηνεία των ιερογλυφικών που κοσμούσαν τον οβελίσκο, πράγμα που έγινε με τη δημοσίευση των αποτελεσμάτων της εργασίας του στο έργο Obeliscus Pamphilius (1650).[13] Έπειτα από το 1660 όμως η επιστημονική γνώση των ιερογλυφικών από τον Κίρχερ άρχισε να τίθεται σοβαρά υπό αμφισβήτηση και σήμερα, με την αποκρυπτογράφηση των αιγυπτιακών ιερογλυφικών, έχει αποδειχτεί ότι οι μεταφράσεις του δεν είχαν απολύτως καμία σχέση με το πραγματικό αιγυπτιακό κείμενο. Ήταν όμως ο πρώτος που σημείωσε τη σχέση της αιγυπτιακής γραφής με την Κοπτική γλώσσα.[14]

Γλωσσολογία

Ο Κίρχερ διέθετε εξαιρετικές ικανότητες σε πολλές γλώσσες. Δίδασκε λατινικά, ελληνικά, τις βιβλικές γλώσσες εβραϊκά και συριακά, και άλλες ανατολικές γλώσσες. Λέγεται ότι σε μία εορταστική εκδήλωση στη Ρώμη, το 1655, για τη μεταστροφή της βασίλισσας Χριστίνας της Σουηδίας στον Καθολικισμό καλωσόρισε τη βασίλισσα σε 34 γλώσσες. Επίσης, ανέπτυξε, εκτός των άλλων, τον συνδυασμό διαφορετικών γλωσσικών συστημάτων, τη λεγόμενη «ars combinatoria». Οπως και άλλοι στην εποχή του, ο Κίρχερ επεξεργάστηκε διάφορες ιδέες για την προσπάθεια επινόησης μιας παγκόσμιας γλώσσας. Το σχετικό έργο του ονομάζεται «Polygraphia nova et universalis» (1663). Αυτή τη γλώσσα προσπάθησε να τη συνδυάσει με την κρυπτογραφία, χωρίς ιδιαίτερα πετυχημένο αποτέλεσμα, αφού η παγκόσμια γλώσσα έτεινε στην απλοποίηση της επικοινωνίας, ενώ η κρυπτογραφία στο να την καταστήσει προσωρινά μη-κωδικοποιήσιμη.[15]
Επίδραση

Ο Κίρχερ από πολλούς ονομάστηκε ο τελευταίος Αναγεννησιακός άνθρωπος. Δεν ήταν λίγοι αυτοί που τον συνέκριναν με το Λεονάρντο Ντα Βίντσι για την ευρύτητα των γνώσεων και του πεδίου των ενασχολήσεών του. Ωστόσο το έργο του περιλαμβάνει πάμπολλες ανακρίβειες, λάθη και φανταστικές πληροφορίες. Μετά τον θάνατό του λησμονήθηκε, για να ανακαλυφθεί εκ νέου στην εποχή του ύστερου μεταμοντερνισμού, τον οποίο εκφράζει ως συλλέκτης ετερόκλητων πληροφοριών, αξιοπερίεργων αντικειμένων και νεοπλατωνικός στοχαστής.[16]
Οι σπουδές Αθανάσιου Κίρχερ στην Ελλάδα

Δυστυχώς η μελέτη του έργου του πολυμαθή Ιησουίτη δεν έχει ευδοκιμήσει στην Ελλάδα. Μόνο κατά τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα έγινε προσπάθεια να παρουσιαστούν στο ελληνόφωνο κοινό αρχικά οι πραγματικές επιστημονικές συμβολές του Αθανάσιου Κίρχερ και να διαχωριστούν από τις πάμπολλες ανακρίβειες και τις φανταστικές πληροφορίες που περιέχονται στα βιβλία του.[17] Επίσης, στο ηλεκτρονικό περιοδικό φιλοσοφίας και πολιτισμού του Πανεπιστημίου της Σόφιας PHILOSOPHIA,[18] παρουσιάστηκαν σε ελληνική γλώσσα εκτενώς οι ελληνικές και ειδικότερα οι νεοπλατωνικές επιδράσεις στην προσπάθειά του Κίρχερ για την αποκρυπτογράφηση των αιγυπτιακών ιερογλυφικών και τη δημιουργία μίας παγκόσμιας γλώσσας. Επιπλέον, υπογραμμίστηκε η επιστημολογική σημασία της σύνδεσης του ολισμού με τον Νεοπλατωνισμό χάρη στην εισαγωγή μίας νέας συμβολικής τάξης, στηριγμένη σε μία νοητή και εν πολλοίς φανταστική ερμηνεία του πραγματικού. Ωστόσο, μένουν ακόμη πολλά να γίνουν και να επιτευχθούν για την καλύτερη παρουσίαση του έργου του Αθανάσιου Κίρχερ στην Ελλάδα, και προπαντός για τον τρόπο που αντιμετώπισε και αξιοποίησε την Ελληνική Αρχαιότητα.

Έργα
Latium, 1671

1631 Ars Magnesia
1635 Primitiae gnomoniciae catroptricae
1636 Prodromus coptus sive aegyptiacus
1637 Specula Melitensis encyclica, hoc est syntagma novuminstrumentorum physico- mathematicorum
1641 Magnes sive de arte magnetica
1643 Lingua aegyptiaca restituta
1645-1646 Ars Magna Lucis et umbrae in mundo
1650 Obeliscus Pamphilius
1650 Musurgia universalis, sive ars magna consoni et dissoni
1652-1655 Oedipus Aegyptiacus
1654 Magnes sive/ (third, expanded edition)
1656 Itinerarium extaticum s. opificium coeleste
1657 Iter extaticum secundum, mundi subterranei prodromus
1658 Scrutinium Physico-Medicum Contagiosae Luis, quae dicitur Pestis
1660 Pantometrum Kircherianum ... explicatum a G. Schotto
1661 Diatribe de prodigiosis crucibus
1663 Polygraphia, seu artificium linguarium quo cum omnibus mundi populis poterit quis respondere
1664-1678 Mundus subterraneus, quo universae denique naturaedivitiae
1665 Historia Eustachio-Mariana
1665 Arithmologia

Arithmologia
1666 Obelisci Aegyptiaci ... interpretatio hieroglyphica
1667 China Monumentis, qua sacris qua profanis
1667 Magneticum naturae regnum sive disceptatio physiologica
1668 Organum mathematicum
1669 Principis Cristiani archetypon politicum
1669 Latium
1669 Ars magna sciendi sive combinatorica
1673 Phonurgia nova, sive conjugium mechanico-physicum artis &natvrae paranympha phonosophia concinnatum
1675 Arca Noe
1676 Sphinx mystagoga
1676 Obelisci Aegyptiaci
1679 Musaeum Collegii Romani Societatis Jesu
1679 Turris Babel sive Archontologia
1679 Tariffa Kircheriana sive mensa Pathagorica expansa
1680 Physiologia Kicheriana experimentalis

Βιβλιογραφία

John Edward Fletcher: A brief survey of the unpublished correspondence of Athanasius Kircher S J. (1602–80), in: Manuscripta, XIII, St. Louis, 1969, pp. 150-60.
John Edward Fletcher: Johann Marcus Marci writes to Athanasius Kircher. Janus, Leyden, LIX (1972), pp. 97–118
John Edward Fletcher: Athanasius Kircher und seine Beziehungen zum gelehrten Europa seiner Zeit Wolfenbütteler Arbeiten zur Barockforschung, Band 17, 1988. -
John Edward Fletcher: "Johann Marcus Marci writes to Athanasius Kircher", Janus, 59 (1972), pp 95–118.
John Edward Fletcher: Athanasius Kircher : A Man Under Pressure. 1988
John Edward Fletcher: Athanasius Kircher And Duke August Of Brunswick-Lüneberg : A Chronicle Of Friendship. 1988
John Edward Fletcher: Athanasius Kircher And His Correspondence. 1988
Schmidt, Edward W. :The Last Renaissance Man: Athanasius Kircher, SJ. Company: The World of Jesuits and Their Friends. 19(2), Winter 2001–2002.
Ουμπέρτο Έκο: Serendipities: Language and Lunacy. Columbia University Press (1998). ISBN 0-231-11134-7.
Ηλίας Χρυσοχοϊδης, Joscelyn Godwin, "Music in Kircher’s Work" (Greek translation of chapter six [“Music” of Joscelyn Godwin, Athanasius Kircher: a Renaissance Man and the Quest for Lost Knowledge [London: Thames and Hudson, 1979])], Mousikotropies 3–4/1993, 70–77.
Ζαν-Πιερ Τιολλέ, Je m'appelle Byblos, Paris, H & D, 2005 (p. 254). ISBN 2-914 266 04 9
Totaro Giunia, L'autobiographie d'Athanasius Kircher. L'écriture d'un jésuite entre vérité et invention au seuil de l'œuvre. Introduction et traduction française et italienne, Bern: Peter Lang 2009, 430 pp. ISBN 978-3-03911-793-2.
Κατελής Βίγκλας: «Η αναλογική σκέψη του Αθανάσιου Κίρχερ ως βάση σύνδεσης του Ολισμού με τον Νεοπλατωνισμό», στο: Philosophia E-Journal of Philosophy and Culture – A Peer Reviewed Scientific Journal (ISSN: 1314-5606) – 8.8.2014.
Κατελής Βίγκλας, Βυζαντινοί και Αναγεννησιακοί φιλόσοφοι. Όψεις του έργου και της ζωής τους. Μελετήματα, Εκδοτικός Οίκος Κ. & Μ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2019, σελ. 171-234, ISBN 978-618-5306-48-9.
John Glassie, A Man of Misconceptions: The Life of an Eccentric in an Age of Change, Riverhead, New York 2012, ISBN 978-1-59448-871-9.
Joscelyn Godwin, Athanasius Kircher's Theatre of the World: The Life and Work of the Last Man to Search for Universal Knowledge, Inner Traditions, Rochester, Vermont 2009, ISBN 978-1-59477-329-7.

Κείμενα του Αθανάσιου Κίρχερ

Magnes Siue De Arte Magnetica Opvs Tripartitvm 1643 [2nd ed.]
Historia Evstachio-Mariana.. 1665.
Arithmologia sive De abditis numerorum mysterijs 1665.
Ars Magna Sciendi 1669.
Latium. Id Est, Nova & Parallela Latii tum Veteris tum Novi Descriptio 1671.
Obeliscus Pamphilius : hoc est, Interpretatio noua & Hucusque Intentata Obelisci Hieroglyphici 1650.
Physiologia Kircheriana Experimentalis 1680.
Sphinx Mystagoga : sive Diatribe hieroglyphica, qua Mumiae, ex Memphiticis Pyramidum Adytis Erutae.. 1676.
Musurgia Universalis: Volume One; Volume Two 1650.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Πανεπιστήμιο Fairfield : Athanasius Kircher

Παραπομπές

RKDartists. 244333. Ανακτήθηκε στις 16 Αυγούστου 2017.
(Γαλλικά) BNF authorities. 119097824. Ανακτήθηκε στις 19 Σεπτεμβρίου 2017.
«Athanasius Kircher». (Αγγλικά) Benezit Dictionary of Artists. 2006. B00098886. ISBN-13 978-0-19-977378-7.
www.musiklexikon.ac.at/ml/musik_K/Kircher_Athanasius.xml. Ανακτήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2018.
(Γαλλικά) BNF authorities. data.bnf.fr/ark:/12148/cb119097824. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
John Glassie, A Man of Misconceptions. The Life of an Eccentric in an Age of Change, Riverhead Books, New York 2012, σσ. 145-148.
Athanasius Kircher, Mundus Subterraneus, Joannem Janssonium à Waesberge & Filios, Antwerp 1665, σ. 82.
Giunia Totaro, L’ Autobiographie d’ Athanasius Kircher. Peter Lang, Berne 2009, σσ. 38-60.
Alan Cutler, The Seashell on the Mountaintop. A Plume Book, New York 2004, σσ. 63-72.
John Fletcher, A Study of the Life and Works of Athanasius Kircher, “Germanicus Incredibilis”, Brill, Boston 2011, σσ. 148-152.
John Fletcher, A Study of the Life and Works of Athanasius Kircher, “Germanicus Incredibilis”, ό.π., σσ. 140-141.
Antony Grafton – Joanna Weinberg, “I Have Always Love the Holy Tongue”. Isaac Casaubon, the Jews, and a Forgotten Chapter in Renaissance Scholarship. Harvard University Press, Καίμπριτζ Μασαχουσέτης – Λονδίνο 2011, σ. 30.
Daniel Stolzenberg, Egyptian Oedipus. Athanasius Kircher and the Secrets of Antiquity, The University of Chicago Press, Chicago - London 2013, σσ. 200-206.
Umberto Eco, Η Αναζήτηση της Τέλειας Γλώσσας, μτφρ. Άννα Παπασταύρου, επιμ. Έφη Καλλιφατίδη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998, σ. 225.
Siegfried Zielinsky, Deep Time of the Media: Toward an Archaeology of Hearing and Seeing by Technical Means, The MIT Press, Cambridge-Massachusetts 2008, σσ. 147-8.
Κατελής Βίγκλας, «Αθανάσιος Κίρχερ. Ο τελευταίος άνθρωπος σε αναζήτηση της παγκόσμιας γνώσης», Ιστορικά Θέματα, Περίοδος Β’, τεύχος 122 (Ιανουάριος 2013), σσ. 86-99.
Στο ίδιο, σσ. 86-99.
Philosophia: E-Journal of Philosophy and Culture. A Peer Review Scientific Journal - ISSN: 1314-5606