Ζαν Μισέλ Ζαρ

Ο Ζαν Μισέλ Ζαρ (Γαλλικά: Jean Michel André Jarre‎), γεννημένος στις 24 Αυγούστου 1948, είναι Γάλλος συνθέτης, μουσικός, περφόρμερ και μουσικός παραγωγός. Υπήρξε πρωτοπόρος στην ηλεκτρονική μουσική, όπως και στα είδη της Ambient και New Age μουσικής, και είναι γνωστός ως οργανωτής υπαίθριων θεαμάτων που συνοδεύουν τη μουσική του, με φωτισμούς λέιζερ και πυροτεχνήματα.

Η πρώτη του επιτυχία ήταν το άλμπουμ του 1976 Oxygène. Ηχογραφημένο σε ένα αυτοσχέδιο στούντιο στο σπίτι του, πούλησε περί τα 12 εκατομμύρια αντίτυπα. Ακολούθησε το 1978 το Équinoxe (= «Ισημερία»), και το επόμενο έτος ο Ζαρ έδωσε συναυλία σε πάνω από ένα εκατομμύριο ακροατές στην Πλας ντε λα Κονκόρντ του Παρισιού, ένα ρεκόρ που έχει από τότε καταρρίψει τρεις φορές. Αρκετά από τα άλμπουμ του έχουν κυκλοφορήσει ταυτόχρονα με την πραγματοποίηση μεγάλων υπαίθριων events. Ο Ζαν Μισέλ Ζαρ υπήρξε ο πρώτος δυτικός μουσικός στον οποίο επιτράπηκε να πραγματοποιήσει συναυλίες στη Λαϊκή Κίνα (από όπου προέκυψαν τα «Κοντσέρτα της Κίνας»), ενώ κατέχει και το παγκόσμιο ρεκόρ για το μεγαλύτερο ακροατήριο σε υπαίθρια εκδήλωση. Καθώς φαίνεται και από τίτλους των άλμπουμ και κομματιών του, εμπνέεται αρκετά από τις φυσικές επιστήμες.

Βιογραφία
Τα πρώτα χρόνια, επιρροές και εκπαίδευση

Ο Ζαν Μισέλ Ζαρ γεννήθηκε στη Λυών. Ο πατέρας του ήταν ο γνωστός (κυρίως για τη δουλειά του στον κινηματογράφο) μουσικοσυνθέτης Μωρίς Ζαρ και η μητέρα του η αντιστασιακή και επιζήσασα από στρατόπεδο συγκέντρωσης Φρανς Πεζό (France Pejot) [1][2][3]. Ο πατέρας του μετακόμισε στις ΗΠΑ όταν ο Ζαν Μισέλ ήταν 5 ετών, αφήνοντάς τον με τη μητέρα του[4]. Οι δυο τους δεν ξανασυναντήθηκαν μέχρι που ο Ζαν Μισέλ έγινε 18 ετών[2]. Τα πρώτα οκτώ χρόνια της ζωής του περνούσε έξι μήνες κάθε χρόνο στο διαμέρισμα του παππού και της γιαγιάς του στο Perrache της Λυών. Ο παππούς του Ζαν Μισέλ έπαιζε όμποε, ενώ ήταν και μηχανικός και εφευρέτης, καθώς είχε σχεδιάσει έναν πρωτότυπο μίκτη ήχου που χρησιμοποιήθηκε στον ραδιοφωνικό σταθμό της Λυών (Radio Lyon). Δώρισε στον εγγονό του το πρώτο του γραμμόφωνο[5]. Ψηλά από το μπαλκόνι του ο νέος μπορούσε να βλέπει καλλιτέχνες του δρόμου στη δουλειά τους, μία εμπειρία που αργότερα δήλωσε ότι είχε επίδραση στην τέχνη του[2][6].

Ο Ζαρ δυσκολεύθηκε με τις σπουδές του στο κλασικό πιάνο. Ταυτόχρονα, ένα γενικότερο ενδιαφέρον για τα μουσικά όργανα του δημιουργήθηκε καθώς συχνά συνόδευε τη μητέρα του στο τζαζ κλαμπ Le Chat Qui Pêche (= «Η γάτα που ψαρεύει»), στο Παρίσι, όπου οι σαξοφωνίστες `Αρτσι Σεπ και Τζον Κολτρέιν, καθώς και οι τρομπετίστες Ντον Τσέρρυ και Τσετ Μπέικερ ήταν τακτικοί εκτελεστές. Αυτές οι πρώτες εμπειρίες από την τζαζ του εμφύσησαν την ιδέα πως η μουσική μπορεί να είναι «περιγραφική χωρίς στίχους»[2][7]. Επηρεάσθηκε επίσης από το έργο του Γάλλου καλλιτέχνη Πιερ Σουλάζ, από μία έκθεσή του στο Παρίσι. Οι ζωγραφιές του Σουλάζ είχαν πολλαπλά στρώματα χρώματος και ο Ζαρ αναγνώρισε ότι με τη σύγχρονη τεχνολογία «για πρώτη φορά στη μουσική μπορούσες να ενεργήσεις ως ζωγράφος με τις συχνότητες και τους ήχους»[2]. Αλλά και η παλαιότερη μουσική άσκησε επίδραση επάνω του: σε μία συνέντευξή του το 2004 μίλησε για την επίδραση μιας εκτελέσεως της Ιεροτελεστίας της `Ανοιξης (1913) του Στραβίνσκι:

«Υπήρξε ένα τεράστιο σοκ... ...Αμέσως μετά άκουσα το Georgia on My Mind του Ρέι Τσαρλς και συνειδητοποίησα πως η μουσική μπορεί να μιλήσει απευθείας στα σπλάγχνα σου... ...Δεν υπήρχε διανοητική διαδικασία και αυτό ήταν υπέροχο.»[8]

Σε νεαρή ηλικία ο Ζαρ έβγαζε χρήματα από τη ζωγραφική, εκθέτοντας κάποια έργα του στην Πινακοθήκη της Λυών, και παίζοντας σε μια μπάντα με την ονομασία Mystère IV. Ενώ ακόμα φοιτούσε στο Λύκειο Michelet, η μητέρα του φρόντισε για τις μουσικές σπουδές του: κανόνισε να πάρει μαθήματα στην αρμονία, την αντίστιξη και τη φούγκα με τη Jeannine Rueff του Ωδείου των Παρισίων (Conservatoire de Paris). Το 1967 έπαιζε κιθάρα στη μπάντα The Dustbins. Προέβαινε στην ανάμιξη οργάνων όπως η ηλεκτρική κιθάρα και το φλάουτο με άλλους ήχους[2]. Περισσότεροι πειραματισμοί ακολούθησαν το 1968, όταν άρχισε να χρησιμοποιεί ραδιόφωνα και άλλες συσκευές, αλλά πιο καθοριστική υπήρξε η ένταξή του το 1969 στην «Ομάδα Μουσικών Ερευνών» (Groupe de Recherches musicales, GRM), τότε υπό τη διεύθυνση του Πιερ Σεφέρ. Ο Ζαρ γνώρισε το modular συνθεσάιζερ του Moog και πέρασε καιρό εργαζόμενος στο στούντιο του σημαντικού Γερμανού συνθέτη Στοκχάουζεν στην Κολωνία[9][10].

Στην κουζίνα του διαμερίσματός του στη Rue de la Trémoille στο Παρίσι, κοντά στα Ηλύσια, ο Ζαρ έστησε ένα μικρό στούντιο για ηχογραφήσεις, με το πρώτο του συνθεσάιζερ, ένα EMS VCS 3[11], και ένα EMS Synthi AKS, συνδεδεμένα με μαγνητόφωνα. Για μία έκθεση το 1969 στη Ρενς ο Ζαρ έγραψε το πεντάλεπτο τραγούδι "Happiness Is a Sad Song", αλλά η πρώτη του εμπορική κυκλοφορία έγινε την ίδια χρονιά με ένα άλλο κομμάτι, το La Cage, ένα μίγμα αρμονίας, εφέ μαγνητοταινίας και συνθεσάιζερ[12].
Δεκαετία του 1970

Το 1971 ο Ζαρ δέχθηκε μία παραγγελία από τον χορογράφο Νόρμπερτ Σμούκι (Norbert Schmucki) για ένα μπαλέτο, το AOR, στο Παλαί Γκαρνιέ[13][14]. Συνέθεσε και άλλη μουσική για μπαλέτο, θέατρο, διαφημίσεις και τηλεοπτικές εκπομπές, όπως και μουσική και στίχους για καλλιτέχνες όπως οι Πατρίκ Ζυβέ και Κριστόφ[2]. Το 1972 ο Ζαρ έγραψε τη μουσική για την ταινία Les Granges Brûlées με τους Αλαίν Ντελόν και Σιμόν Σινιορέ, και για το Διεθνές Φεστιβάλ Μαγείας[15]. Το ίδιο έτος κυκλοφόρησε και το πρώτο του σόλο άλμπουμ, το Deserted Palace[12]. Το 1973–74 έγραψε μουσική για τη Françoise Hardy και τον Ζεράρ Λενορμάν, ενώ σκηνοθέτησε και την παράσταση του Κριστόφ στο «Ολυμπιά»[15].

Το χαμηλού κόστους άλμπουμ Oxygène, το 1976, ηχογραφημένο στο στούντιο του σπιτιού του, έκανε τον Ζαρ διεθνώς γνωστό. Αποτελείται από έξι αριθμημένα κομμάτια συνθεσάιζερ που χρησιμοποιούν πολύ τη μελωδία αντί του ρυθμού. Η ηχώ χρησιμοποιήθηκε ελεύθερα σε διάφορα ηχητικά εφέ που δημιουργήθηκαν με το συνθεσάιζερ VCS3[16].

Αρχικώς το Oxygène είχε προβλήματα στη διανομή του. Ο Ζαρ απορρίφθηκε από αρκετές δισκογραφικές εταιρείες, μέχρι που μία άλλη μαθήτρια του Σεφέρ, η Ελέν Ντρεϋφύς, έπεισε τον σύζυγό της να το κυκλοφορήσει από την εταιρεία του, την Disques Motors[2]. Ως τον Απρίλιο του 1977 ο δίσκος είχε πουλήσει 70.000 αντίτυπα στη Γαλλία. Ο διευθυντής της Disques Motors Stanislas Witold δήλωνε τότε σε συνέντευξή του: «Κατά μία έννοια στοιχηματίζουμε τα περισσότερα στον Ζαν Μισέλ Ζαρ. Είναι μία εξαίρεση και είμαστε βέβαιοι ότι μέχρι το 1980 θα έχει αναγνωρισθεί παγκοσμίως»[17]. Το Oxygène έχει πουλήσει από τότε περί τα 12 εκατομμύρια αντίτυπα, γεγονός που το καθιστά τον γαλλικό δίσκο με τις μεγαλύτερες πωλήσεις όλων των εποχών. Επιπλέον, περιέχει το πλέον αναγνωρίσιμο σινγκλ του καλλιτέχνη, το «Oxygène IV», που έφθασε το νο. 4 των σινγκλ στο Ηνωμένο Βασίλειο[9][18].

Το επόμενο άλμπουμ του Ζαρ, το Équinoxe, κυκλοφόρησε το 1978. Δημιουργήθηκε με sequencers και περιέχει μουσική με πιο κλασικό και μπαρόκ ύφος από το Oxygène, με περισσότερη έμφαση στην ανάπτυξη της μελωδίας[19]. Υπήρξε λιγότερο επιτυχημένο εμπορικά από το Oxygène. Ωστόσο, το επόμενο έτος ο Ζαρ έδωσε μία μεγάλη υπαίθρια συναυλία κατά την ημέρα της γαλλικής εθνικής εορτής στην Place de la Concorde του Παρισιού[2]: το δωρεάν υπαίθριο θέαμα και ακρόαμα δημιούργησε ένα νέο παγκόσμιο ρεκόρ για τον μεγαλύτερο αριθμό ακροατών σε υπαίθρια συναυλία, με πάνω από 1 εκατομμύριο παρόντες (και άλλα 100 εκατομμύρια από την τηλεόραση σε ζωντανή μετάδοση)[20][21]. Παρότι δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Ζαρ έδινε συναυλία (είχε προηγηθεί μία στο Μπαλέτο της `Οπερας των Παρισίων), το 40λεπτο αυτό ακρόαμα-πολυθέαμα, που περιελάμβανε προβολές φωτός, εικόνων και πυροτεχνήματα, χρησίμευσε ως οδηγός για τα μελλοντικά κοντσέρτα του Ζαρ[2]. Η δημοφιλία του χρησίμευσε στην απότομη αύξηση των πωλήσεων: άλλες 800.000 δίσκοι πουλήθηκαν μεταξύ της 14ης Ιουλίου και της 31ης Αυγούστου 1979.
1980–1984

Ως την ημέρα της κυκλοφορίας του τρίτου άλμπουμ του Ζαρ, των Μαγνητικών πεδίων (Les Chants Magnétiques), στις 20 Μαΐου 1981, τα Oxygène και Équinoxe είχαν πραγματοποιήσει παγκόσμιες πωλήσεις περίπου 6 εκατομμυρίων. Στους δύο πρώτους μήνες το νέο άλμπουμ πούλησε περί τα 200.000 αντίτυπα μόνο στη Γαλλία[22]. Ο δίσκος αυτός χρησιμοποίησε ήχους από το Fairlight CMI, ένα νέο όργανο του οποίου ο Ζαρ υπήρξε ένας από τους πρωτοπόρους. Η ψηφιακή του τεχνολογία επέτρεψε στον συνθέτη να συνεχίσει τους ηχητικούς πειραματισμούς του με νέους τρόπους[23].

Η κυκλοφορία του νέου δίσκου συνέπεσε με την πρώτη περιοδεία του Ζαρ στο εξωτερικό: Το 1981 η βρετανική πρεσβεία στο Πεκίνο έδωσε στον εκεί ραδιοσταθμό[24] αντίγραφα των Oxygène και Équinoxe, τα οποία έγιναν τα πρώτα κομμάτια ξένης μουσικής που μεταδόθηκαν από την κινεζική εθνική ραδιοφωνία μετά από δεκαετίες. Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας προσκάλεσε τότε τον Ζαρ να γίνει ο πρώτος δυτικός μουσικός που θα έπαιζε σε αυτή, με τα Κοντσέρτα της Κίνας. Οι συναυλίες προγραμματίσθηκε να γίνουν από τις 18 Οκτωβρίου ως τις 5 Νοεμβρίου 1981. Η πρώτη, στο Πεκίνο, έγινε ενώπιον κοινού που το αποτελούσαν κυρίως αξιωματούχοι. Πριν την έναρξή της οι τεχνικοί συνειδητοποίησαν ότι δεν υπήρχε αρκετή ηλεκτρική ισχύς για τις συνδυασμένες ανάγκες της σκηνής και του χώρου. Οι Κινέζοι αρμόδιοι έλυσαν το πρόβλημα κόβοντας για λίγο το ρεύμα στις γύρω συνοικίες. Το στάδιο είχε σχεδόν γεμίσει όταν άρχισε η συναυλία, αλλά καθώς η κυκλοφορία των λεωφορείων στο Πεκίνο σταματούσε στις 10 το βράδυ, περίπου οι μισοί ακροατές έφυγαν πριν από το τέλος της[25]. Γενικά, ο ενθουσιασμός του κοινού στο Πεκίνο ήταν μικρός, όπως και το χειροκρότημα. Αλλά στον δεύτερο σταθμό της περιοδείας, τη Σαγκάη, ο Ζαρ ενεθάρρυνε ενεργά τη συμμετοχή του κοινού κατεβαίνοντας μέσα στο πλήθος, το οποίο έγινε έτσι πολύ πιο εκδηλωτικό από ό,τι στο Πεκίνο[2]. Ηχογραφήσεις των συναυλιών, που είχαν και ένα από τα γνωστά από τον Ζαρ ηλεκτρονικά όργανα, την «άρπα λέιζερ», κυκλοφόρησαν σε διπλό δίσκο βινυλίου το 1982[26].

Η Μουσική για τα σούπερ-μάρκετ (Musique pour Supermarché) γράφτηκε για μία εκτέλεση στην έκθεση τέχνης "Supermarché". Ο Ζαρ επέτρεψε στο Radio Luxembourg να την αναμεταδωσει στο σύνολό της και χωρίς διακοπές, προτού δημοπρατήσει ένα αντίτυπο σε βινύλιο στις 5 Ιουλίου 1983 στο Παρίσι. Η πώληση επέφερε περί τα 70.000 φράγκα. Μετά, σε μία «διαμαρτυρία για την ανόητη βιομηχανοποίηση της μουσικής», ο Ζαρ υποσχέθηκε να κάψει τις αρχικές μαγνητοταινίες με την παρουσία επιτροπής[27]. Μέρη του κατεστραμμένου άλμπουμ ξαναδουλεύτηκαν αργότερα στην επόμενη κυκλοφορία του Ζαρ, το Zoolook. Σε αυτό η Λώρι Άντερσον έδωσε τη φωνή της για το κομμάτι "Diva". Πολλοί μουσικοί, ανάμεσά τους οι Adrian Belew και Μάρκους Μίλερ, είχαν επίσης σημαντική συνεισφορά[28]. Το άλμπουμ ήταν κάπως λιγότερο επιτυχημένο από τα προηγούμενα.
1985–1989
Rendez-vous Houston, 5 Απριλίου 1986

Το 1985 ο Ζαρ προσκλήθηκε από τον μουσικό διευθυντή της `Οπερας του Χιούστον να δώσει μία συναυλία για τον εορτασμό των 150 ετών από την ανεξαρτησία του Τέξας. Δέχθηκε μετά από μία επίσκεψή του στην πόλη. Το 1985 ήταν επίσης η 25η επέτειος από την ίδρυση του Διαστημικού Κέντρου Τζόνσον της NASA στο Χιούστον, η οποία ήρθε σε επαφή με τον Ζαρ ώστε να ενσωματώσει και αυτή την επέτειο μέσα στη συναυλία του[2].

Το Rendez-Vous δημιουργήθηκε μέσα σε μία περίοδο περίπου δύο μηνών και, όπως το Zoolook, εμπεριέχει στοιχεία από το Μουσική για τα σούπερ-μάρκετ[23]. Οι τρεις κινήσεις του αντιπροσωπεύουν την ανάπτυξη του Χιούστον από μία αγροτική οικονομία σε παραγωγό διαστημικής τεχνολογίας[20]. Μπαρόκ στο ύφος, το άλμπουμ χρησιμοποιεί ένα μίγμα κόρνων, τρομπονιών και βιολιών, μαζί με συνθεσάιζερ Elka Synthex. Ο Ζαρ συνεργάσθηκε με αρκετούς από τους αστροναύτες που είχαν βάση το Χιούστον, μεταξύ αυτών με τον Μπρους Μακκάντλες και τον πρώην τζαζίστα Ρόναλντ Μακνάιρ, που επρόκειτο να παίξει σαξόφωνο στο κομμάτι "Rendez-Vous VI", ηχογραφημένο στο διάστημα, σε συνθήκες ελλείψεως βαρύτητας. Αυτή η ζωντανή μετάδοση δεν έγινε ποτέ εξαιτίας της Καταστροφής του Τσάλεντζερ στις 28 Ιανουαρίου 1986. Σκέφθηκαν τότε για ματαίωση και της συναυλίας, αλλά ο Μακκάντλες επικοινώνησε με τον Ζαρ και τον προέτρεψε να προχωρήσει, στη μνήμη των μελών του πληρώματος του Τσάλεντζερ. Το κομμάτι για σαξόφωνο του Μακνάιρ ηχογραφήθηκε από τον as recorded by Κερκ Χουάλουμ (Whalum) και επανατιτλοφορήθηκε «Το κομμάτι του Ρον»[2].

Περίπου δύο χιλιάδες προβολείς προέβαλαν εικόνες πάνω σε κτήρια και γιγάντιες οθόνες σε ύψος μέχρι και 360 μέτρων, μεταμορφώνοντας τους ουρανοξύστες του Χιούστον σε ένα εξίσου θεαματικό φόντο για μια περίτεχνη επίδειξη πυροτεχνημάτων και λέιζερ. Η συναυλία «Rendez-vous Houston» μπήκε στο Βιβλίο Γκίνες για το κοινό του, πάνω από 1,5 εκατομμύριο, που κατέρριψε το προηγούμενο ρεκόρ του ίδιου του Ζαρ από το 1979. Το θέαμα υπήρξε τόσο εντυπωσιακό, ώστε μία γειτονική λεωφόρος μπλοκαρίστηκε από τα διερχόμενα αυτοκίνητα, αναγκάζοντας τις αρχές να την κλείσουν για τη διάρκεια της συναυλίας[29][30]. Αρκετούς μήνες αργότερα ο Ζαρ έπαιξε σε ένα ακροατήριο περίπου ενός εκατομμυρίου στη γενέτειρά του Λυών[31], με την ευκαιρία της επισκέψεως στην πόλη του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β΄. Παρακολουθώντας από τον καθεδρικό ναό της Λυών, ο Πάπας άρχισε τη συναυλία με μία ευλογία.
«Destination Docklands», Οκτώβριος 1988

Το 1988 ο Ζαρ κυκλοφόρησε το Revolutions, ένα άλμπουμ που γεφυρώνει πολλά είδη μουσικής: symphonic industrial, ελαφρή ποπ, αραβικές επιδράσεις και έθνικ electro τζαζ. Μία δίωρη συναυλία με τίτλο Destination Docklands προγραμματίσθηκε να γίνει στην αποβάθρα Royal Victoria Dock στο Ανατολικό Λονδίνο τον Σεπτέμβριο 1988. Κοντά στο κέντρο της πόλης, η τοποθεσία επιλέχθηκε εν μέρει για την ερήμωσή της και επειδή ο Ζαρ ένιωθε ότι η αρχιτεκτονική ταίριαζε ιδανικά με τη μουσική του. Αλλά το δημοτικό συμβούλιο του Νιούχαμ απέρριψε την αίτηση για τη σχετική άδεια. Μετά από βελτιώσεις στην ασφάλεια ο Ζαρ τελικά απέσπασε την υπό όρους έγκριση στις 28/9/1988 για δύο παραστάσεις, στις 8 και 9 Οκτωβρίου.

Η πλωτή σκηνή από όπου έδωσαν τη συναυλία ο Ζαρ και οι μουσικοί του στήθηκε πάνω σε 4 μεγάλες μαούνες. Μεγάλες οθόνες κατασκευάσθηκαν ειδικά για την περίσταση και ένα από τα κτίσματα που θα δέχονταν τις προβολές βάφτηκε άσπρο. Προβολείς του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου εγκαταστάθηκαν για να φωτίσουν τον ουρανό και τα γύρω αρχιτεκτονήματα. Εκτός από το κοινό στους γύρω δρόμους και πάρκα, 200 χιλιάδες άνθρωποι παρακολούθησαν τον Ζαρ και καλλιτέχνες όπως τον κιθαρίστα Χανκ Μάρβιν να παίζουν σε όχι ιδανικές συνθήκες. Η κακοκαιρία είχε απειλήσει να αποσπάσει τη σκηνή από τις δέστρες. Η δύναμη του ανέμου παρέσυρε και τις τηλεοπτικές κάμερες. Το ακροατήριο, που περιελάμβανε την πριγκίπισσα Νταϊάνα[31], καταβράχηκε το δεύτερο βράδυ από τη βροχή.
Δεκαετία του 1990

Το 1990 ο Ζαρ κυκλοφόρησε τον δίσκο En Attendant Cousteau, εμπνευσμένο από τον Γάλλο εξερευνητή των ωκεανών Ζακ-Υβ Κουστώ. Και πάλι την ημέρα της γαλλικής εθνικής εορτής έδωσε συναυλία στη Λα Ντεφάνς στο Παρίσι, που την παρακολούθησαν δύο περίπου εκατομμύρια άνθρωποι - ένα ακόμα παγκόσμιο ρεκόρ[32]. Αργότερα είχε την ιδέα μιας συναυλίας κοντά στις πυραμίδες του Τεοτιουακάν στο Μεξικό, η οποία θα λάβαινε χώρα κατά τη διάρκεια της εκλείψεως Ηλίου της 11ης Ιουλίου 1991. Ωστόσο, η αποστολή του απαραίτητου εξοπλισμού καθυστέρησε και το ναυάγιο στον Ατλαντικό Ωκεανό ενός φορτηγού πλοίου με την ειδικά κατασκευασμένη πυραμιδοειδή σκηνή και άλλο τεχνικό εξοπλισμό κατέστησε αδύνατη την πραγμάτωση της συναυλίας. Η απογοήτευση του Ζαρ ήταν μεγάλη. Περίπου δύο χρόνια αργότερα κυκλοφόρησε το Chronologie, ένα δίσκο επηρεασμένο από τη μουσική techno. Από την άποψη της τεχνικής το άλμπουμ αποτελεί μία αναδρομή στη σύλληψη της περιόδου των επιτυχημένων Oxygène και Équinoxe, όπου μια μεγαλόπρεπη εισαγωγή προηγείται πιο ρυθμικών κομματιών[33]. Υπάρχει η παραδοσιακή «συλλογή» μουσικών οργάνων του Ζαρ, όπως των ARP 2600 και Minimoog, όπως και νεότερων συνθεσάιζερ, π.χ. των Roland JD-800 και Kurzweil K2000[34]. Το Chronologie περουσιάσθηκε σε μία σειρά 16 παραστάσεων ανά την Ευρώπη (Λωζάνη, Μον-Σαιν-Μισέλ, Λονδίνο, Μάντσεστερ, Βαρκελώνη, Σεβίλλη και Παλάτι των Βερσαλλιών), που αποκλήθηκε Europe In Concert. Μία συναυλία δόθηκε στο Χονγκ Κονγκ τον Μάρτιο του 1994 για τα εγκαίνια του νέου σταδίου της πόλης[35]. Ο Ζαρ εκτέλεσε πολλές από τις γνωστότερες επιτυχίες του στη «Συναυλία για την Ανεκτικότητα» (Concert for Tolerance) τον Ιούλιο 1995, με αφορμή τον εορτασμό για τα 50 χρόνια από την ίδρυση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Τον επόμενο Δεκέμβριο δημιούργησε τον ιστοτόπο "A Space for Tolerance", με μουσική από το En Attendant Cousteau, που παίζεται ενώ ο χρήστης περιηγείται μια ποικιλία «οπτικών κόσμων»[36].

Το 1997 ο Ζαρ επέστρεψε στα αναλογικά συνθεσάιζερ της δεκαετίας του 1970 με τον δίσκο του Oxygène 7–13[37], αφιερωμένο στον μέντορά του στην «Ομάδα Μουσικών Ερευνών», τον Πιέρ Σεφέρ, που είχε πεθάνει δύο χρόνια πριν[38] Σε συνέντευξη στην εφημερίδα The Daily Telegraph είπε:

«Το συναρπαστικό στοιχείο του να είσαι σε θέση να εργάζεσαι πάνω στους ήχους με ένα «χειριστικό», άμεσο τρόπο, είναι αυτό που με τράβηξε εξαρχής στην ηλεκτρονική μουσική ... Η απουσία περιορισμών είναι πολύ επικίνδυνη. Είναι όπως η διαφορά για ένα ζωγράφο μεταξύ του να παίρνει τέσσερα σωληνάρια με τα τέσσερα βασικά χρώματα και του να κάθεται μπροστά σε έναν υπολογιστή με δύο εκατομμύρια χρώματα: θα πρέπει να δεις τα δυο εκατομμύρια χρώματα και όταν φθάσεις στο τελευταίο έχεις προφανώς ξεχάσει το πρώτο. Κατά τη δεκαετία του 1980 γίναμε αρχειοθέτες και ως αποτέλεσμα το καθετί ψυχράνθηκε».[37]

Τον Σεπτέμβριο 1997 ο Ζαρ δημιούργησε το τέταρτο ρεκόρ του για το πολυπληθέστερο κοινό σε υπαίθρια συναυλία παγκοσμίως, με ένα κοντσέρτο στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας, εορτάζοντας τα 850 χρόνια από την ίδρυση της Μόσχας: περί τα 3,5 εκατομμύρια παρακολούθησαν τη συναυλία[39][40]. Μία ακόμα μεγάλη συναυλία του Ζαρ έγινε στις 31 Δεκεμβρίου 1999, στην αιγυπτιακή έρημο κοντά στην Γκίζα: Τα δώδεκα όνειρα του Ηλίου εόρτασαν τον ερχομό του έτους 2000 και ταυτόχρονα προσέφεραν μία πρόγευση του επόμενου δίσκου του, Métamorphoses. Η συναυλία-σόου περιελάμβανε πάνω από χίλιους τοπικούς καλλιτέχνες και μουσικούς. Βασιζόταν στην αρχαία αιγυπτιακή μυθολογία σχετικά με το ταξίδι του ήλιου και τις επιδράσεις του πάνω στην ανθρωπότητα[41].
Δεκαετία του 2000

Ο Ζαρ κυκλοφόρησε το τελευταίο του φωνητικό άλμπουμ, τις Métamorphoses, το 2000. Με αυτό απομακρύνεται από τα παλαιότερα έργα του. Τα ηχητικά εφέ περιλαμβάνουν ραδιοπαρεμβολές από κινητά τηλέφωνα, καθώς και ένα πρόγραμμα υπολογιστή - γεννήτρια στίχων, στο κομμάτι "Love, Love, Love". Συμμετείχαν η Λώρι Άντερσον, η Νατάσα Άτλας και η Σάρον Κορ[15].

«Κοιτώντας πίσω, απόλαυσα το Oxygène 7–13, αλλά όταν το τελείωσα ήξερα πως έπρεπε να κάνω μία νέα αρχή. Να πάω κάπου τελείως διαφορετικά. Οι Metamorphoses είναι σαν μια λευκή σελίδα για μένα, μία καινούργια αρχή.»
Ο Ζαρ παίζει την «άρπα λέιζερ» στο Ελσίνκι.

Ακολούθησαν το 2001 ο δίσκος Interior Music, που δεν έχει κυκλοφορήσει στο εμπόριο, και το 2002 ο Sessions 2000, ένα σύνολο πειραματικών κομματιών synth-jazz διαφοροποιημένα από το προηγούμενο έργο του, που απέσπασε καλές κρτικές από το περιοδικό Billboard Magazine. Μία συναυλία τον Σεπτέμβριο του 2002 σε ένα αιολικό πάρκο κοντά στο Άλμποργκ της Δανίας αποδείχθηκε άτυχη όταν 22 χιλιοστά βροχής έπεσαν στον χώρο της, προκαλώντας μεγάλες καθυστερήσεις[42][43].

Το 2003 ο Ζαρ κυκλοφόρησε τη Γεωμετρία του έρωτα (Geometry of Love), μία παραγγελία από τον Ζαν-Ρος ως μουσική για το κλαμπ του (το V.I.P. Room) στη Γαλλία. Περιέχει ένα μίγμα μουσικής «electro-chill», με πινελιές του πιο παραδοσιακού του ύφους[44]. Τον Οκτώβριο του 2004 επιστρέφει στην Κίνα για να εγκαινιάσει τις πολιτιστικές ανταλλαγές του εκεί «`Ετους Γαλλίας» και δίνει δύο παραστάσεις: την πρώτη στη Μεσημβρινή Πύλη της Απαγορευμένης Πόλης και τη δεύτερη στην Πλατεία Τιενανμέν. Αμφότερες μεταδόθηκαν ζωντανά από την τηλεόραση σε όλη τη χώρα. Ο Ζαρ εδώ συνεργάσθηκε με τον μουσικό Τσεν Λιν. Ως συνοδεία του παραδοσιακού του ρεπερτορίου, 600 προβολείς φώτιζαν με χρωματιστό φως και εικόνες διάφορες οθόνες και αντικείμενα[45].

Τον Σεπτέμβριο 2004 ο Ζαρ κυκλοφόρησε το AERO, ένα DVD και CD μαζί σε ένα πακέτο. Περιείχε επανηχογραφήσεις μερικών από τα διασημότερα κομμάτια του, όπως από τα Oxygène και Équinoxe. Το DVD δείχνει την εικόνα των ματιών της ηθοποιού Ανν Παριγιώ καθώς άκουγε τον δίσκο[8]. Ο Ζαρ χρησιμοποίησε τη μινιμαλιστική αυτή οπτική κάλυψη για να ενισχύσει το ηχητικό περιεχόμενο[46]. Η μίξη ήχου για το CD έγινε σε super-stereo.

Στα πλαίσια του ρόλου του ως «πρεσβευτή καλής θελήσεως» της UNESCO, ο Ζαρ έδωσε μία συναυλία με τον τίτλο «Νερό για τη ζωή» στο Μαρόκο, στις 16 Δεκεμβρίου 2006, με αφορμή το «διεθνές έτος για την ερημοποίηση»[47]. Η παράσταση δόθηκε μπροστά από τους αμμόλοφους του Εργκ Τσεμπί στη Σαχάρα και την παρακολούθησαν δωρεάν περίπου 25.000 άνθρωποι. Εικόνες νερού και περιβάλλοντος προβάλλονταν σε εννέα κάθετες οθόνες. Με την ευκαιρία της συναυλίας κατασκευάσθηκαν στην τοποθεσία μερικές δημόσιες βρύσες με πόσιμο νερό και ηλεκτρική εγκατάσταση, κατασκευές που παρέμειναν ως μόνιμες υποδομές. Ο Ζαρ συνοδευόταν από 60 και πλέον Μαροκινούς καλλιτέχνες[48].

Στις 26 Μαρτίου 2007 ο Ζαρ κυκλοφόρησε τον δίσκο Téo & Téa[49], όπου περιγράφει τους δυο κατασκευασμένους στον υπολογιστή χαρακτηρες στο κλιπ του κομματιού του τίτλου ως «εικονικά δίδυμα», αρσενικό και θηλυκό. Ο δίσκος υποτίθεται πως περιγράφει τα διαφορετικά στάδια μιας ερωτικής σχέσης και εξερευνά την ιδέα ότι η διάρκεια τέτοιων σχέσεων είναι αδύνατο να πρόβλεφθεί. Ο δίσκος σηματοδοτεί μία κίνηση μακριά από τα εικονικά όργανα και υπολογιστές που χρησιμοποιούσε ο Ζαρ, καθώς περιλαμβάνει μουσική από απλοποιημένα όργανα, μεταξύ των οποίων και αρκετά νέα και πρωτότυπα.
Ο Ζαρ παίζει ένα AX-Synth στην περιοδεία IN>DOORS.

Τον Αύγουστο του 2007 ο Ζαρ υπέγραψε συνεργασία με την EMI Γαλλίας. Τον Νοέμβριο κυκλοφόρησε ένα επετειακό «πακέτο» με ζωντανή ηχογράφηση του κλασικού του Oxygène, σε τριδιάστατο DVD, CD και συνηθισμένο DVD υπό τον τίτλο Oxygène: New Master Recording. Για πρώτη φορά στην περίπτωση του Ζαρ, το άλμπουμ ηχογραφήθηκε ζωντανό, χωρίς αναπαραγωγή από μαγνητοταινία ή σκληρό δίσκο, με συμμετοχή των Φ. Ριμπέρ, Κλωντ Σαμάρ και Ντομινίκ Περιέ. Περιέχει τρία έξτρα κομμάτια που δεν βρίσκονται αλλού. Την ίδια περίοδο ο Ζαρ χτίζει ένα νέο ιδιωτικό στούντιο ηχογραφήσεων στα προάστια του Παρισιού.

Τον Δεκέμβριο 2007 ο Ζαρ έδωσε 10 συναυλίες (Oxygène Live) στο Παρίσι, στο Θέατρο Μαρινύ. Αργότερα, το 2008, ο Ζαρ έδωσε αρκετές άλλες συναυλίες για να εορτάσει την τριακοστή επέτειο του Oxygène, σε ευρωπαϊκά θέατρα. Μετά από μία τέτοια παράσταση στο Royal Albert Hall ο Ζαρ συνάντησε τον Μπράιαν Μέι, που του πρότεινε μία συναυλία στην Τενερίφη για το Διεθνές Έτος Αστρονομίας[50], αλλά η έλλειψη χορηγιών ματαίωσε το εγχείρημα, παρά την έντονη επιθυμία του Ζαρ[51].

Το 2009 ο Ζαρ επιλέχθηκε ως ο καλλιτεχνικός διευθυντής του World Sky Race[52] και επίσης δέχθηκε τον ρόλο του «πρεσβευτή καλής θελήσεως» για το Διεθνές Έτος Αστρονομίας[53].
Δεκαετία του 2010

Στις 10 Ιουνίου 2010 ο Ζαρ τιμήθηκε με βραβείο για τη συνολική προσφορά του από το μουσικό περιοδικό Mojo[54].

Στις 30 Μαΐου 2011 κυκλοφόρησε το διπλό CD Essentials & Rarities, μία ανθολογία των γνωστότερων έργων του μαζί με κομμάτια που γράφτηκαν πριν από το Oxygene (ο δίσκος Rarities).

Την 1η Ιουλίου 2011 ο Ζαρ πραγματοποίησε μία μεγάλη συναυλία στο Μονακό στα πλαίσια των εορτασμών των γάμων του πρίγκιπα Αλβέρτου.
Προσωπική ζωή

Ο Ζαν Μισέλ Ζαρ έχει νυμφευθεί τρεις φορές. Πρώτα με τη Φλορ Γκυγιάρ (Flore Guillard), στις 20 Ιανουαρίου 1975. Η κόρη τους Εμιλί Σαρλότ έγινε μοντέλο. Το ζεύγος χώρισε το 1977[55][56]. Σε μία δεξίωση στο Σεν Τροπέ το 1976 ο Ζαρ συνάντησε την πιο διάσημη ίσως από τις τρεις συζύγους του, την Αγγλίδα ηθοποιό Σαρλότ Ράμπλινγκ[56]. Και οι δύο ήταν έγγαμοι, αλλά πήραν διαζύγιο (η Ράμπλινγκ ήταν παντρεμένη με τον Νεοζηλανδό Μπράιαν Σάουθκομπ)[57]. Μετά τον γάμο τους ο Ζαρ κράτησε την κηδεμονία της κόρης του Εμιλί Σαρλότ[56] και η Ράμπλινγκ του γιου της Μπάρναμπυ. Μαζί απέκτησαν ένα γιο, τον Ντέιβιντ. Πήραν διαζύγιο το 2002, αλλά ζούσαν χωριστά ήδη από το 1996[58]. Στη συνέχεια ο Ζαρ είχε μία σύντομη σχέση με την Ιζαμπέλ Αντζανί[59], αλλά τελικά νυμφεύθηκε την Ανν Παριγιώ τον Μάιο 2005[60]. Τον Νοέμβριο 2010 το ζεύγος ανεκοίνωσε το διαζύγιό τους[61].

Ο ίδιος ο Ζαν Μισέλ Ζαρ έχει μία ετεροθαλή αδελφή, τη Στεφανί, από τους άλλους γάμους του πατέρα του, Μωρίς Ζαρ[18]. Ο ετεροθαλής αδελφός του Κέβιν, σεναριογράφος και ηθοποιός του κινηματογράφου, πέθανε το 2011[62]. Παρότι ο Ζαν Μισέλ ήταν αποξενωμένος με τον πατέρα του, μετά τον θάνατό του το 2009 ο Ζαρ απέτισε φόρο τιμής στη μνήμη του[63]. Είχε δηλώσει σχετικά με τη σχέση του μαζί του:

«Ο πατέρας μου και εγώ ποτέ δεν πετύχαμε μία αληθινή σχέση. Συναντηθήκαμε ίσως 20 ως 25 φορές στη ζωή μας. Κι όταν μπορείς στην ηλικία μου να μετρήσεις τις φορές που έχεις δει τον πατέρα σου, αυτό λέει κάτι... Νομίζω ότι είναι καλύτερα να είσαι κοντά και ας συγκρούεσαι, ή, αν πεθάνει ένας γονέας σου πενθείς, αλλά το αίσθημα της απουσίας είναι πολύ δύσκολο να αναπληρωθεί, και χρειάσθηκα κάποιο χρονικό διάστημα για να το απορροφήσω αυτό.»[4]
Τιμητικές διακρίσεις

1976 – Grand Prix du Disque της L'Académie Charles Cros, για το Oxygène
1976 – «Προσωπικότητα της χρονιάς» από το περιοδικό People[64]
1978 – Βραβείο Midem[65]
1979 – Εισαγωγή στο Βιβλίο Γκίνες για τη μεγαλύτερη συναυλία (στο Παρίσι)
1981 – Επίτιμο μέλος του Ωδείου του Πεκίνου
1984 – Grand Prix du Disque της L'Académie Charles Cros, για το Zoolook.[31]
1985 – Οργανικό «άλμπουμ της χρονιάς» στη Γαλλία (Victoires de la Musique), για το Zoolook[31]
1986 – Οργανικό «άλμπουμ της χρονιάς» στη Γαλλία για το Rendez-vous[31]
1986 – «Μουσικό θέαμα της χρονιάς» για τη συναυλία Rendez-Vous Houston[31]
1987 – «Ευρωπαίος μουσικός της χρονιάς» από το περιοδικό People[31]
1993 – «Πρεσβευτής καλής θελήσεως» της UNESCO[4]
1994 – Βραβείο Victoire de la Musique για το Chronologie[31]
1995 – Ιππότης της Λεγεώνος της Τιμής από τη γαλλική κυβέρνηση[31]
1998 – Πλατινένιο Βραβείο Ευρώπης της IFPI[66]
2006 – Βραβείο "Super Wiktor" της πολωνικής Τηλεοπτικής Ακαδημίας για το "Space of Freedom"
2006 – Βραβείο «`Ανθρωπος της χρονιάς 2005» από τον δήμο του Γκντανσκ και επίτιμος δημότης της πόλεως
2007 – Ειδικό Βραβείο Eska
2008 – Επίτιμος διδάκτορας του Ρωσικού Πανεπιστημίου Χημείας και Τεχνολογίας Μεντελέγιεφ[67][68]
2010 – Βραβείο για τη συνολική προσφορά του από το μουσικό περιοδικό Mojo[69][70][71]
2010 – Grand Prix des Musiques Electroniques από τη Société des auteurs, compositeurs et éditeurs de musique (SACEM)[72]
2011 - Διεθνές Βραβείο Cavalchina[73]
2011 - Αξιωματικός της Λεγεώνος της Τιμής από τη γαλλική κυβέρνηση[74][75]

|}

2012 - "Miembro Honorífico del Claustro Universitario de las Artes" («Επίτιμο μέλος της Πανεπιστημιακής Πρυτανείας των Τεχνών») από το Πανεπιστήμιο της Αλκαλά και την Εταιρεία Καλλιτεχνών της Ισπανίας (AIE)[76]

Ονομάσθηκαν προς τιμή του

Ο αστεροειδής 4422 Ζαρ (4422 Jarre), που ανακαλύφθηκε το 1942 (και προς τιμή του πατέρα του)[77] Είναι επίτιμος δημότης του Γκντανσκ.[78]

Δισκογραφία

Μέχρι το 2004 ο Ζαν Μισέλ Ζαρ είχε πωλήσει περί τα 80 εκατομμύρια αντίτυπα δίσκων[79].

Studio albums

Deserted Palace (1972)
Les Granges Brûlées (1973)
Oxygène (1976)
Équinoxe (1978)
Magnetic Fields (1981)
Music for Supermarkets (1983)
Zoolook (1984)
Rendez-Vous (1986)
Revolutions (1988)

Waiting for Cousteau (1990)
Chronologie (1993)
Oxygène 7–13 (1997)
Métamorphoses (2000)
Interior Music (2001)
Sessions 2000 (2002)
Geometry of Love (2003)
Téo & Téa (2007)
Oxygène: New Master Recording (2007)

Μουσική για ταινίες, ντοκιμαντέρ

Ο Ζαρ συνέθεσε μουσική για κινηματογραφικές ταινίες και εμφανίσθηκε σε ντοκιμαντέρ [80]

Musique(s) électronique(s) : la musique concrète et sa descendance (Oxygene peace and himself as composer) (2012)
Jean Michel Jarre: Aero (Himself) (2002)
Jean Michel Jarre: Oxygene in Moscow (Himself) (1997)
Le voyage d'Orphée (Artistic collaborator) (1984)[81]
Gallipoli (Composer and writer of Oxygene) (1981)
9½ Weeks Jean Michel Jarre composer of Arpegiator (1981)

Παραπομπές

Sleeman, Taylor & Francis 2003, σελ. 809.
Making the Steamroller Fly, Image Entertainment, 2003-11-04
Jarre, Jean-Michel, End of First Week, ανακτήθηκε στις 2010-03-10
Stuart, Julia (2004-08-23), Jean Michel Jarre: Smooth operator, independent.co.uk, ανακτήθηκε στις 2009-03-15
Remilleux 1998, σελ. 13
Remilleux 1988, σελ. 12
Remilleux 1998, σελ. 16
Hodgkinson, Will (2004-09-17), Sensual Healing, guardian.co.uk, ανακτήθηκε στις 2009-06-20
Snider 2008, σελ. 257
Bos, Christian (2007-11-28), "Synthesizer sind etwas Sinnliches" — Kölner Stadt-Anzeiger, ksta.de, ανακτήθηκε στις 2009-05-28
Thévenin, Patrick (3 May 2012), Synth-Aesthesia: Jean-Michel Jarre's Favorite Keys, redbullmusicacademy.com, ανακτήθηκε στις 5 May 2012
Remilleux 1988, σελ. 27
Remilleux 1998, σελ. 17
Bourges – 2002, jeanmicheljarre.com, ανακτήθηκε στις 22 June 2009
Profile, jeanmicheljarre.com, ανακτήθηκε στις 22 June 2009
Green, Thomas H. (27 March 2008), Oxygène: ba-boo-boo beew, telegraph.co.uk, ανακτήθηκε στις 14 March 2009
Kahn & Way 1977, σελ. 36
Jenkins 2007, σελ. 159
Colin Larkin, επιμ.. (17 November 2006), Jarre, Jean-Michel – Equinoxe, Oxford Music Online, ανακτήθηκε στις 30 Mary 2009
August, Marilyn (18 April 1986), Frenchman turns Houston into giant stage, Pittsburgh Post-Gazette, σελ. 29, ανακτήθηκε στις 28 May 2009
Remilleux 1998, σελ. 57
Way, Michael (11 July 1981), Jarre off to China to Map Autumn Tour, Billboard Magazine, σελ. 59, ανακτήθηκε στις 23 June 2009
Remilleux 1998, σελ. 35
Remilleux 1998, σελ. 68
China Is Exposed To Laser Rock, nytimes.com, 22 October 1981, ανακτήθηκε στις 22 June 2009
Remilleux 1998, σελ. 77
Remilleux 1998, σελ. 32
Zoolook sleeve notes, Disques Dreyfus, 1984
Portico & Matlock 2008, σελ. 86
Remilleux 1998, σελ. 93
Oxygène Live in Concert 2008, Hill Shorter Ltd (printer), 2008, σελ. 10–11
Matthews 1994, σελ. 169
Chronologie & Europe In Concert Interview (Part 1 of 3) – Jean Michel Jarre, youtube.com, 1993, ανακτήθηκε στις 20 June 2009
Chronologie sleeve notes, Disques Dreyfus, 1991
Holland, Fiona (12 March 1994), Laser show wows stadium crowd, Hong Kong Standard, σελ. 1
LeGrand, Emmanuel (23 March 1996), Jarre Creates an 'Online Space', Billboard Magazine, σελ. 46, ανακτήθηκε στις 23 June 2009
McCormack, Neil (22 February 1997), Give me that old-time synthesiser music, telegraph.co.uk, ανακτήθηκε στις 20 June 2009
Oxygène 7–13 sleeve notes, Francis Dreyfus Music and Jean Michel Jarre, 1997
Cacciottolo, Mario (2008-03-28), Jarre breathes again with Oxygene, news.bbc.co.uk, ανακτήθηκε στις 2009-05-26
Guinness Book of Records, edition 1998
Weber, Bruce (1 February 2000), THE YEAR 2000: THE ENTERTAINMENT; Around the World, Ancient and Modern Creations, nytimes.com, ανακτήθηκε στις 22 June 2009
Aalborg – 2002, jeanmicheljarre.com, ανακτήθηκε στις 23 June 2009
Fans' fear at Danish concert, news.bbc.co.uk, 16 September 2002, ανακτήθηκε στις 23 June 2009
Discography – Studio Albums – Geometry of Love, jarreuk.info, ανακτήθηκε στις 24 June 2009[νεκρός σύνδεσμος]
Jean Michel Jarre lights up China, news.bbc.co.uk, 2004-10-11, ανακτήθηκε στις 2009-03-15
BBC Breakfast News, BBC, 2004-09-16
Jean Michel Jarre celebrates "Water for Life" in the Sahara, portal.unesco.org, 2006-12-19, ανακτήθηκε στις 2009-05-27
Jarre 2007, σελίδες 38–40
Téo & Téa, teo-tea.com, ανακτήθηκε στις 2009-06-23
Jean-Michel Jarre: "The extraordinary landscapes of the Canary Islands are very inspiring to my music", iac.es, 2008-07-14, ανακτήθηκε στις 2008-12-10
Concierto en Canarias Cancelado, jeanmicheljarre.es, 2009-04-09, ανακτήθηκε στις 2009-08-11
Jean-Michel Jarre becomes Artistic Director of the World Sky Race, portal.unesco.org, 2009-02-25, ανακτήθηκε στις 2009-05-26
Jean Michel Jarre acts as Master of Ceremonies for the Global Launch of the International Year of Astronomy (2009), portal.unesco.org, 2009-05-01, ανακτήθηκε στις 2009-06-23
, http://www.mojo4music.com/blog/2010/06/red_carpet_gallery_honours_lis.html
IMDB,Jean Michel Jarre
Boucher, Caroline (1993-08-08), How We Met: Jean-Michel Jarre and Charlotte Rampling, independent.co.uk, ανακτήθηκε στις 2009-05-26
Lichfield, John (2003-08-23), Charlotte Rampling: Magnetic, depressed and creative — an actress of our times, independent.co.uk, ανακτήθηκε στις 2009-05-26[νεκρός σύνδεσμος]
Byrnes, Sholto (2005-03-26), Charlotte Rampling: In from the cold, independent.co.uk, ανακτήθηκε στις 2009-05-26
Adjani splits with unfaithful Jarre, contactmusic.com, 2004-06-25, ανακτήθηκε στις 2009-08-02
Frain, Par Irene (2005-05-19), Jean-Michel Jarre Anne Parillaud, Rebelles...et mariés, Paris Match
Torino-Gilles, Loïc (2010-11-19), Jean-Michel Jarre et Anne Parillaud, c’est fini!, francesoir.fr, ανακτήθηκε στις 2010-11-19[νεκρός σύνδεσμος]
Nelson, Valerie (22 April 2011), Kevin Jarre dies at 56; screenwriter of 'Glory' and 'Tombstone', latimes.com, ανακτήθηκε στις 6 May 2011
Rogers, Georgie (2009-04-01), Jarre pays tribute to late father, news.bbc.co.uk, ανακτήθηκε στις 2009-05-26
Crying all the way to the bank, guardian.co.uk, 2000-01-10, ανακτήθηκε στις 2009-06-20
Robertshaw & Jones 1978, σελ. 58
Masson, Gordon (2000-05-30), Corrs to continue Jarre's IFPI role, Billboard Magazine, ανακτήθηκε στις 2009-06-12
Jean Michel Jarre Titled Honorary Doctor of Mendeleyev University, russia-ic.com, 2008-11-19, ανακτήθηκε στις 2009-05-28
Почетные доктора >> Жан-Мишель Жарр, muctr.ru, ανακτήθηκε στις 2009-05-28
Red Carpet Gallery: Honours List 2010, mojo4music.com, ανακτήθηκε στις 2010-06-10
MOJO Honours List 2010: The Winners Revealed!, mojo4music.com, ανακτήθηκε στις 2010-06-10
A Memorable Night, Jean-Michel Jarre, ανακτήθηκε στις 2010-06-12
Les Grand Prix 2010, SACEM, ανακτήθηκε στις 2010-11-29[νεκρός σύνδεσμος]
Gran Ballo della Calvachina..., Il Gazzettino, ανακτήθηκε στις 2011-04-18
Culture : les décorés du 14 juillet 2011, Louvre Pour Tous, ανακτήθηκε στις 2011-07-14
La promotion du 14 juillet de la Légion d'honneur, Le Figaro, ανακτήθηκε στις 2011-07-14
El Claustro Universitario de las Artes otorga sus becas a los nuevos miembros honoríficos, Diario digital de la Universidad de Alcalá, ανακτήθηκε στις 2012-11-01
(4422) Jarre, cfa-www.harvard.edu, 1990-10-04, ανακτήθηκε στις 2009-05-05
Polonia: independencia con incidentes.
Disques Dreyfus Announces the American Release of 'The Jean Michel Jarre Collection', dreyfusrecords.com, 17 February 2004, ανακτήθηκε στις 5 May 2012
Jean-Michel Jarre - IMDb

«Le voyage d'Orphée».

Βιβλιογραφία-πηγές

Kahn, Henry; Way, Michael (1977), Target Entire World, Billboard, ανακτήθηκε στις 2009-05-27
Hennessey, Mike (1978-08-12), The French Revolution, Billboard, ανακτήθηκε στις 2009-05-27
Hughes, Alex; Reader, Keith (2003), Encyclopedia of contemporary French culture, CRC Press, ISBN 0-203-00330-6
Jarre, Jean Michel (2007), The Making of Water for Life, Erg Chebbi Sand Dunes, Sahara Desert, Merzouga, Morocco, Idesine, ISBN 1-903527-23-6
Jenkins, Mark (2007), Analog synthesizers, Elsevier, ISBN 0-240-52072-6
Matthews, Peter, ed. (1994), Guinness Book of Records, 41st Edition 1995, Guinness Publishing Ltd, ISBN 0-85112-736-3
Portico; Matlock, Glen (2008), The Little Black Book of Setlists, Anova Books, ISBN 1-906032-11-4
Remilleux, Jean-Louis (1988), Jean-Michel Jarre (English έκδοση), Futura Publications Ltd, ISBN 0-7088-4263-1
Robertshaw, Nick; Jones, Peter (1978-04-11), Midam Galas Delight, Billboard, ανακτήθηκε στις 2009-05-27
Sleeman, Elizabeth; Taylor; Francis (2003), The International Who's Who 2004, Europa Publications ltd, Routledge, ISBN 1-85743-217-7
Snider, Charles (2008), The Strawberry Bricks Guide to Progressive Rock, Lulu.com, ISBN 0-615-17566-X
Warwick, Neil; Brown, Tony; Kutner, Jon (2004), The complete book of the British charts: singles & albums (3 έκδοση), Omnibus Press, ISBN 1-84449-058-0

Στο λήμμα αυτό έχει ενσωματωθεί κείμενο από το λήμμα Jean Michel Jarre της Αγγλικής Βικιπαίδειας, η οποία διανέμεται υπό την GNU FDL και την CC-BY-SA 3.0. (ιστορικό/συντάκτες).
Εξωτερικοί σύνδεσμοι

}

Ο επίσημος ιστοτόπος
Επίσημο ιστολόγιο
«Ο Ζαν Μισέλ Ζαρ ζωντανός στο Βουκουρέστι» (σύνοψη & φωτογραφίες)
Επίσημη συνεργατική βάση φωτογραφιών[νεκρός σύνδεσμος]
Δισκογραφία του Ζ.Μ. Ζαρ
Jarre Technologies Official Website with AeroSystem One IPhone Speaker Dock