Ο Φρανσουά Κουπρέν (γαλ.: François Couperin, 10 Νοεμβρίου 1668 – 11 Σεπτεμβρίου 1733) ήταν Γάλλος συνθέτης, οργανίστας και τσεμπαλίστας της μπαρόκ περιόδου. Γνωστός και ως Couperin le Grand (Κουπρέν ο Μέγας) καταγόταν από μια μεγάλη οικογένεια μουσικών, εξέχον μέλος της οποίας ήταν και ο θείος του, Λουί Κουπρέν.
Βιογραφία
Γεννημένος στο Παρίσι, ο Κουπρέν έλαβε τα πρώτα μαθήματα μουσικής από τον πατέρα του Σαρλ, ο οποίος απεβίωσε όταν ο Φρανσουά ήταν μόλις 10 ετών, καθώς και τον Ζακ-Ντενί Τομλέν (Jacques-Dennis Thomelin). Το 1685 διαδέχτηκε τον πατέρα του ως οργανίστας της εκκλησίας του Saint-Gervais στο Παρίσι, θέση την οποία αργότερα θα διαδεχόταν ο εξάδελφός του Νικολά, καθώς και άλλα μέλη της οικογένειας των Κουπρέν. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1689, παντρεύεται την Μαρί-Αν Ανσώ (Marie-Anne Ansault). Από το γάμο αυτό κάνει τουλάχιστον τέσσερα παιδιά, εκ των οποίων η δεύτερη κόρη του — Μαργκερίτ-Αντουανέτ (Marguerite-Antoinette) — θα γίνει αργότερα συνθέτις και μουσικός.
Το 1693 ο Φρανσουά διαδέχτηκε τον καθηγητή του Τομλέν ως οργανίστας του βασιλικού παρεκκλησίου (Chapelle Royale), λαμβάνοντας τον τίτλο του βασιλικού οργανίστα της αυλής του Λουδοβίκου ΙΔ΄. Την ίδια περίπου εποχή ο Κουπρέν λαμβάνει τη βασιλική άδεια να εκδώσει τα πρώτα του έργα. Πρόκειται για τις δύο λειτουργίες για όργανο (βλ. παρακάτω), τα μοναδικά έργα για όργανο που εξέδωσε ποτέ. Σημαντική ώθηση για την κίνηση αυτή είχε από έναν εξίσου γνωστό αυλικό συνθέτη, τον Μισέλ-Ρισάρ Ντελαλάντ, κάτι που διαφαίνεται από την approbation του στην ίδια έκδοση (εγκριτική επιστολή που απαντάται στις περισσότερες εκδόσεις της εποχής). Παράλληλα με τα καθήκοντα της νέας του θέσης, αναλαμβάνει τη διδασκαλία αρκετών μαθητών· ως καθηγητής του Δούκα της Βουργουνδίας, του Κόμη της Τουλούζης, της Πριγκήπισσας του Κοντί καθώς και των κορασίδων του Δούκα της Βουρβώνης, καταφέρνει να φτάσει το ετήσιο εισόδημα των 1000 λιβρών. Ένα νέο -πολυτελέστερο- διαμέρισμα στην οδό St. François είναι το επιστέγασμα της επαγγελματικής του ανόδου, ενώ το 1702 λαμβάνει και τον τίτλο του Ιππότη του Τάγματος των Λατράνων (Chevalier de l’Ordre de Latran). Ο τίτλος του βασιλικού μουσικού (ordinaire de la musique de la chambre du Roi) ήρθε το 1712· τα καθήκοντά του περιελάμβαναν μια εβδομαδιαία συναυλία, που είχε συνήθως τη μορφή σουίτας για βιολί, βιόλα ντα γκάμπα, όμποε, φαγκότο και τσέμπαλο, του οποίου ήταν και εμπνευσμένος ερμηνευτής. Το 1717 διαδέχτηκε τον Ντ'Ανγκλεμπέρ (D' Anglebert) ως βασιλικός τσεμπαλίστας, ενώ παράλληλα είχε ήδη αρχίσει να επεκτείνει την εκδοτική του δραστηριότητα. Το 1713 εκδίδει το πρώτο βιβλίο για τσέμπαλο και τα επόμενα χρόνια ακολουθούν και τα υπόλοιπα. Ανάμεσα στα έργα που εξεδόθησαν εμφανίζονται και τα περίφημα Leçons de tenébres· δυστυχώς μόνο τρία από τα συνολικά εννέα σώζονται, δείγμα εξαίρετης γραφής για φωνή και συνεχές βάσιμο.
Με τον θάνατο του Λουδοβίκου το 1715 τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν. Ο Κουπρέν έβρισκε υπερβολικά ελαφρά την ατμόσφαιρα στην αυλή, ωστόσο συνέχισε τα καθήκοντά του. Το 1723 η κατάσταση της υγείας του άρχισε να χειροτερεύει, οδηγώντας τον να ζητήσει τη βοήθεια του ανεψιού του Νικολά, και εν τέλει παραδίδοντάς του το πόστο του οργανίστα στην εκκλησία του St Gervais. Μάλιστα, στον πρόλογο της έκδοσης του τέταρτου βιβλίου για τσέμπαλο το 1728, ο ίδιος ο Κουπρέν αναφέρεται στην φθίνουσα κατάσταση της υγείας του. Εν τέλει, τρία χρόνια αργότερα, παραιτήθηκε από τα αυλικά του καθήκοντα και προώθησε την κόρη του Μαργκερίτ-Αντουανέτ, η οποία και ανέλαβε τη θέση της αυλικής τσεμπαλίστα το 1736.
Το 1733 ο Κουπρέν πεθαίνει. Το όνομά του είναι ήδη γνωστό όχι μόνο στη Γαλλία, αλλά στην Ιταλία και την Γερμανία. Ο σεβασμός που εμπνέει σε πολλούς συνθέτες και μουσικούς είναι εμφανής σε πολλά κείμενα της εποχής. Δεν είναι γνωστό αν το επίθετο le grand του είχε αποδοθεί όσο ήταν εν ζωή· πάντως σε κείμενο του 1780 που υπογράφει ο La Borde, αναφέρεται η φράση "François Couperin, surnommé le grand". Η αλληλογραφία που φημολογείται ότι διατηρούσε με τον Μπαχ δεν βρέθηκε ποτέ. Ωστόσο, ο Γερμανός συνθέτης κατείχε παρτιτούρες του και η επιρροή είναι εμφανής σε ορισμένα έργα, τόσο σολιστικά όσο και ορχηστρικά.
Το όνομά του ξεχνιέται μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, οπότε και ο Μπραμς (σε συνεργασία με τον Friedrich Chrysander) επιμελήθηκε την πρώτη ολοκληρωμένη έκδοση των έργων του, το 1888. Τα έργα του επηρέασαν αρχικά τον Ρίχαρντ Στράους, τον Κλωντ Ντεμπυσσύ, αλλά και τον Μωρίς Ραβέλ, ο οποίος έγραψε προς τιμή του το έργο "Le tombeau de Couperin" ("Ο τάφος του Κουπρέν"). Το 1932 αρχίζει μια πιο συστηματική μελέτη του έργου του, φτάνοντας στη δεκαετία του 1980, με τις αναθεωρημένες και πιο "αυθεντικές" (Urtext) εκδόσεις των Davitt Moroney και Kenneth Gilbert.
Η μουσική του
Ο Κουπρέν επηρεάστηκε σημαντικά από τον Ιταλό συνθέτη και βιολονίστα Αρκάντζελο Κορέλλι, πατέρα της τριο-σονάτας. Το νέο μουσικό είδος εισήγαγε στη Γαλλία με τον όρο sonate en trio, καθιερώνοντάς την με το αριστουργηματικό "Παρνασσός, ή Η Αποθέωση του Κορέλλι" ("Le Parnasse, ou L'apothéose de Corelli"). Στο έργο αυτό διαφαίνεται η συνύφανση του γαλλικού με το ιταλικό ύφος, ιδιαιτέρως δε σε μια σειρά κομματιών που ονόμασε "Les goûts réunis" ("Τα Ενωμένα Ύφη").
Το πιο γνωστό, παιδαγωγικό του βιβλίο είναι το "L'art de toucher le clavecin" ("Η Τέχνη του Παίζειν Κλειδοκύμβαλο" -1716), στο οποίο, μέσα από μια σειρά μαθημάτων, δίνει οδηγίες και προτάσεις πάνω σε θέματα δακτυλισμού, αφής, καλλωπισμών και άλλων θεμάτων που αφορούν στο τσέμπαλο. Φαίνεται ότι ο Μπαχ επηρεάστηκε απ' το έργο αυτό και κατόπιν υιοθέτησε τη μέθοδο δακτυλισμού με τη χρήση του αντίχειρα.
Ο Κουπρέν εξέδωσε τέσσερις τόμους με μουσική για τσέμπαλο (Παρίσι 1713, 1717, 1722 και 1730), στους οποίους περιέχονται πάνω από 230 αυτοτελή κομμάτια, τα οποία μπορούν να εκτελεστούν κατά μόνας ή κατά σύνολο. Ο Κουπρέν τα ομαδοποίησε κατά τάξη (ordre) και όχι κατά σουίτα, όπως ήταν καθιερωμένο εκείνη την εποχή. Στην ουσία οι δύο όροι είναι ταυτόσημοι, ωστόσο ο Κουπρέν εμπλουτίζει τις τάξεις τόσο με χορούς όσο και με περιγραφικά κομμάτια.
Τα περισσότερα απ' αυτά τα κομμάτια έχουν εξαιρετικά υποβλητικούς και γραφικούς τίτλους, ενώ είναι γραμμένα σε τονικότητες που σχετίζονται με τη θεματολογία τους. Με τις τολμηρές αρμονίες και τις διάφωνες συγχορδίες τους, τα κομμάτια αυτά μοιάζουν με μινιατουρίστικα τονικά ποιήματα, κάτι που προκάλεσε τον Ρίχαρντ Στράους να ενορχηστρώσει μερικά.
Έργα για όργανο
Μόνο μία συλλογή με κομμάτια για όργανο του Κουπρέν έχει σωθεί, η οποία έχει τίτλο Pièces d'orgue consistantes en deux messes (Κομμάτια για όργανο που αποτελούν δύο λειτουργίες -1689). Οι δύο αυτές λειτουργίες προορίζονταν για διαφορετική χρήση η μία από την άλλη: η πρώτη -Messe à l'Usage des Paroisses- απευθύνονταν σε ενορίες, ενώ η δεύτερη -Messe propre pour les convents de religieux et religieuses- σε μονές και αββαεία.
Η "Λειτουργία για Όργανο" δεν ήταν κάτι άγνωστο στους Γάλλους συνθέτες της εποχής· υποκαθιστώντας τη χορωδία, τα κομμάτια είναι γραμμένα πάνω στην ακολουθία μιας θείας λειτουργίας: Kyrie, Gloria, Sanctus), Agnus Dei, και τα συμπληρωματικά Offertoire και Deo gratias για την ολοκλήρωση του μυστηρίου. Όπως και οι προκάτοχοί του, Νιβέρ, Λεμπέγκ, Μπουαβέν κ.ά., ο Κουπρέν αντλεί τη θεματολογία του από Γρηγοριανούς Ψαλμούς και χρησιμοποιεί τα μέλη ως μοτίβα. Η ανάπτυξη αυτού του υλικού συνυφαίνεται με μουσικές φόρμες, όπως η φούγκα και η άρια, καθώς και με τη χορευτική μουσική της περιόδου, καθιστώντας τη μουσική αυτή ένα πολύχρωμο και πολύρρυθμο παλίμψηστο.
Εργογραφία
Τσέμπαλο
Πρώτο βιβλίο (1713) - Ordres 1 - 5
Ordre 1er de clavecin σε σολ ελάσσονα: Allemande L'Auguste; Première courante; Seconde courante; Sarabande La majestueuse; Gavotte; La Milordine, gigue; Menuet (et double); Les silvains; Les abeilles; La Nanète; Les sentimens, sarabande; La pastorelle; Les nonètes (Les blondes, Les brunes); La bourbonnoise, gavotte; La Manon; L'enchanteresse; La fleurie, ou La tendre Nanette; Les plaisirs de St Germain en Laÿe
Ordre 2ème de clavecin σε ρε μείζονα: Allemande La laborieuse; Premiere courante; Seconde courante; Sarabande La prude; L'Antonine; Gavote; Menuet; Canaries (avec double); Passe-pied; Rigaudon; La Charoloise; La Diane; Fanfare pour la suite de la Diane; La Terpsicore; La Florentine; La Garnier; La Babet; Les idées heureuses; La Mimi; La diligente; La flateuse; La voluptueuse; Les papillons
Ordre 3ème de clavecin σε ντο μείζονα: La ténébreuse, allemande; Premiere courante; Seconde courante; La lugubre, sarabande; Gavotte; Menuet; Les pélerines; Les laurentines; L'Espagnolète; Les regrets; Les matelotes provençales; La favorite, chaconne; La lutine
Ordre 4ème de clavecin σε φα μείζονα: La marche des gris-vêtus; Les baccanales; La pateline; Le réveil-matin
Ordre 5ème de clavecin σε λα μείζονα: La logiviére, allemande; Premier courante; Seconde courante; La dangereuse, sarabande; Gigue; La tendre Fanchon; La badine; La bandoline; La Flore; L'Angélique; La Villers; Les vendangeuses; Les agrémens; Les ondes
Δεύτερο βιβλίο (1717) - Ordres 6 - 12
Ordre 6ème de clavecin σε σι ύφεση μείζονα: Les moissoneurs; Les langueurs-tendres; Le gazoüillement; La Bersan; Les baricades mistérieuses; Les bergeries, rondeau; La commére; Le moucheron
Ordre 7ème de clavecin σε σολ μείζονα: La Ménetou; Les petits âges: La muse naissante, Lenfantine, L'adolescente, Les délices; La Basque; La Chazé; Les amusemens
Ordre 8ème de clavecin σε σι ελάσσονα: La Raphaéle; Allemande L'Ausoniéne; Premiere courante; Seconde courante; Sarabande L'unique; Gavotte; Rondeau; Gigue; Passacaille; La Morinéte
Ordre 9ème de clavecin σε λα μείζονα: Allemande à deux clavecins; La rafraîchissante; Les charmes; La Princesse de Sens; L'olimpique; L'insinüante; La séduisante; Le bavolet-flotant; Le petit-deüil, ou Les trois veuves; Menuet
Ordre 10ème de clavecin σε ρε μείζονα: La triomphante; La Mézangére; La Gabriéle; La Nointéle; La fringante; L'amazône; Les bagatelles
Ordre 11ème de clavecin σε ντο μείζονα: La castelane; L'etincelante, ou La bontems; Les graces-naturéles; La Zénobie; Les fastes de la grande et ancienne Mxnxstrxndxsx
Ordre 12ème de clavecin σε μι μείζονα: Les juméles; L'intîme, mouvement de courante; La galante; La coribante; La Vauvré; La fileuse; La boulonoise; L'Atalante
Τρίτο βιβλίο (1722) Ordres 13 - 19
Ordre 13ème de clavecin σε σι ελάσσονα: Les lis naissans; Les rozeaux; L'engageante; Les folies françoises, ou Les dominos; L'âme-en peine
Ordre 14ème de clavecin σε ρε μείζονα: Le rossignol-en-amour; Double du rossignol; La linote-éfarouchée; Les fauvétes plaintives; Le rossignol-vainqueur; La Julliet; Le carillon de Cithére; Le petit-rien
Ordre 15ème de clavecin σε λα μείζονα: La régente, ou La Minerve; Le dodo, ou L'amour au berceau; L'evaporée; Muséte de Choisi; Muséte de Taverni; La douce et piquante; Les vergers fleüris; La Princesse de Chabeüil, ou La muse de Monaco
Ordre 16ème de clavecin σε σολ μείζονα: Les graces incomparables, ou La Conti; L'himen-amour; Les vestales; L'aimable Thérèse; Le drôle de corps; La distraite; La Létiville
Ordre 17ème de clavecin σε μι μείζονα: La superbe, ou La Forqueray; Les petits moulins à vent; Les timbres; Courante; Les petites chrémières de Bagnolet
Ordre 18ème de clavecin σε φα μείζονα: Allemande La Verneüil; La Verneüilléte; Sœur Monique; Le turbulent; L'atendrissante; Le tic-toc-choc, ou Les maillotins; Le gaillard-boiteux
Ordre 19ème de clavecin σε ρε μείζονα: Les Calotins et les Calotines, ou La piéce à tretous; Les Calotines; L'ingénuë; L'artiste; Les culbutes Ixcxbxnxs; La muse-Palantine; L'enjouée
Τέταρτο βιβλίο (1730) - Ordres 20 - 27
Ordre 20ème de clavecin σε σολ μείζονα: La Princesse Marie; La boufonne; Les chérubins, ou L'aimable Lazure; La Croûilli, ou La Couperinéte; La fine Madelon; La douce Janneton; La Sezile; Les tambourins
Ordre 21ème de clavecin σε μι μείζονα: La reine des cœurs; La bondissante; La Couperin; La harpée; La petite pince-sans rire
Ordre 22ème de clavecin σε ρε μείζονα: Le trophée; Le point du jour, allemande; L'anguille; Le croc-en-jambe; Menuets croisés; Les tours de passe-passe
Ordre 23ème de clavecin σε φα μείζονα: L'audacieuse; Les tricoteuses; L'arlequine; Les gondoles de Délos; Les satires, chevre-pieds
Ordre 24ème de clavecin σε λα μείζονα: Les vieux seigneurs, sarabande grave; Les jeunes seigneurs; Les dars-homicides; Les guirlandes; Les brinborions; La divine-Babiche, ou Les amours badins; La belle Javotte, autre fois l'infante; L'amphibie, mouvement de passacaille
Ordre 25ème de clavecin σε μι ύφεση μείζονα: La visionnaire; La misterieuse; La Monflambert; La muse victorieuse; Les ombres errantes
Ordre 26ème de clavecin σε φα δίεση ελάσσονα: La convalescente; Gavote; La Sophie; L’epineuse; La pantomime
Ordre 27ème de clavecin σε σι ελάσσονα: L'exquise, allemande; Les pavots; Les chinois; Saillie
Επίσης η παιδαγωγική διατριβή L'art de toucher le clavecin (1716), που περιλαμβάνει οκτώ πρελούδια και μια αλμάντ (allemande).
Όργανο
Δύο Λειτουργίες (1690)
Messe pour les paroisses για ενορίες
Messe pour les couvents για μονές
Μουσική δωματίου
Sonates en trio (ca. 1690):
La pucelle
La Steinkerque
La visionnaire
L'astrée
La superbe
Quatuor sonata (ca. 1695): La superbe
Les nations (1726): αυτές οι τριοσονάτες ακολουθούνται από μια σουίτα:
La française (αρχίζει με το la pucelle) σε μι μείζονα
L'espagnole (αρχίζει με το La visionnaire) σε ντο ελάσσονα
L'impériale σε ρε ελάσσονα
La piémontaise (αρχίζει με το L'astrée) σε σολ ελάσσονα
Apothéoses, trio suites (1724):
Le Parnasse ou l'apothéose de Corelli σε σι ελάσσονα
Concert en forme d'apothéose à la mémoire de l'incomparable M. de Lully σε σολ ελάσσονα
La Paix du Parnasse σε σι ελάσσονα
Essai de la réunion des Goûts François et Italien
Les concerts royaux (1714): N° 1 à 4
Les concerts royaux: concert No. 1 σε σολ μείζονα
Les concerts royaux: concert No. 2 σε ρε μείζονα
Les concerts royaux: concert No. 3 σε λα μείζονα
Les concerts royaux: concert No. 4 σε μι ελάσσονα
Nouveaux concerts ή les goûts réunis (1724): N° 5 à 14
Les goûts réunis: concert No. 5 σε φα μείζονα
Les goûts réunis: concert No. 6 σε σι ύφεση μείζονα
Les goûts réunis: concert No. 7 σε σολ ελάσσονα
Les goûts réunis: concert No. 8 σε σολ μείζονα
Les goûts réunis: concert No. 9 σε μι μείζονα
Les goûts réunis: concert No. 10 σε λα ελάσσονα
Les goûts réunis: concert No. 11 σε ντο ελάσσονα
Les goûts réunis: concert No. 12 σε λα μείζονα
Les goûts réunis: concert No. 13 σε σολ μείζονα
Les goûts réunis: concert No. 14 σε ρε ελάσσονα
Pièces de violes (1728): 2 suites
Suite pour violes de gambe No. 1 σε μι ελάσσονα
Suite pour violes de gambe No. 2 σε λα μείζονα
Φωνητική μουσική
Leçons de ténèbres (1714)
Première leçon de ténèbres
Seconde leçon de ténèbres
Troisième leçon de ténèbres
Αντίφωνα, ψαλμοί & άσματα (cantiques):
Salve Regina
Regina coeli laetare
Tantum ergo sacramentum
Laudate pueri Dominum
Magnificat
Offertoires:
Elévation: Lauda Sion salvatorem
Elévation: O amor O gaudium
Elévation: O Domine quia refugium
Elévation: O Jesu amantissime
Elévation: O misterium ineffabile
Elévation: Quid retribuam tibi Domine
Elévation: Respice in me
Elévation: Usquequo Domine
Elévation: Venite exultemus Domine
Μοτέτα:
4 versets d'un motet composé de l'ordre du Roy
7 versets d'un motet composé de l'ordre du Roy (1704)
7 versets d'un motet composé de l'ordre du Roy (1705)
Audite omnes et expanescite
Dialogus inter Deum et hominem
Domine salvum fac regem
Motet de Saint Augustin in D major
Motet de Saint Barthélémy in C major
Motet de Sainte Anne in G minor
Motet de Sainte Suzanne in D major
Motet pour le jour de Pâques in D major
Verset du motet de l'année dernière
Κανόνες:
A moy! Tout est perdu!
La femme entre deux draps
Τραγούδια:
Brunette
Epitaphe d'un paresseux
La pastorelle
Les pèlerines
Les solitaires
Musette
Αir sentimentale pour dessus & continuo
Αir sentimentale pour ténor & continuo
Trois vestales champetres et trois poliçons
Vaudeville
Πηγές
Higginbottom E The New Grove Dictionary of Music and Musicians London, 1995
Couperin F L'art de toucher le clavecin ed. Halford M., Van Nuys CA 1995
Couperin F Complete Keyboard Works vols I & II ed. Brahms J. & Chrysander F., New York, 1988
Σύνδεσμοι σε καταλόγους καθιερωμένων όρων
WorldCat VIAF: 54332134 LCCN: n50000562 ISNI: 0000 0001 2133 6716 GND: 118670247 SELIBR: 182909 SUDOC: 077722086 BNF: cb138927932 (data) BIBSYS: 90337669 MusicBrainz: 86523090-6085-42c1-80b7-772f1bc80472 NDL: 00620533 NKC: jn20000601212 ICCU: IT\ICCU\TO0V\074443 BNE: XX1071317
Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2014.
(Γαλλικά) BNF authorities. data.bnf.fr/ark:/12148/cb138927932. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
(Αγγλικά) SNAC. w6qn6d1k. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
(Αγγλικά) Internet Broadway Database. 89506. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
«Nationalencyklopedin» (Σουηδικά) francois-couperin. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
International Music Score Library Project. Category:Couperin,_François. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
filmportal.de. 3e1b8d7635bf41cd98f70bfe0f4f9792. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2014.
Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 2014.
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
