O Εμανυέλ Λεβινάς (Emmanuel Levinas, 12 Ιανουαρίου 1906 – 25 Δεκεμβρίου 1995) ήταν Γαλλοεβραίος φιλόσοφος Λιθουανικής καταγωγής, γνωστός για το έργο του στον υπαρξισμό, την ηθική, την οντολογία και την ιουδαϊκή φιλοσοφία και θεολογία.
Βίος και σταδιοδρομία
Ο Εμανουέλις Λεβινάς γεννήθηκε στο Κόβνο, το σημερινό Κάουνας, σε μια οικογένεια Λιθουανών Εβραίων (Λίτβακ) και αργότερα προσάρμοσε το όνομά του στη γαλλική γλώσσα ως Εμανυέλ. Στη Λιθουανία είχε μια παραδοσιακή εβραϊκή μόρφωση, ενώ και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μελέτησε το Ταλμούδ με δάσκαλο τον αινιγματικό «Μεσιέ Σουσανί», του οποίου την επίδραση αναγνώρισε μόνο στα τελευταία χρόνια της ζωής του.
Εξαιτίας της αναταραχής του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου η οικογένεια μετακόμισε στο Χάρκοβο της Ουκρανίας το 1916. Εκεί ο Λεβινάς έζησε τις Ρωσικές Επαναστάσεις του 1905 και του 1917. Το 1920 η οικογένεια επέστρεψε στη Λιθουανία.
Ο Λεβινάς άρχισε τις φιλοσοφικές σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου το 1924, όπου άρχισε η ισόβια φιλία του με τον Γάλλο φιλόσοφο Μωρίς Μπλανσό. Το 1928 πήγε στο Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ, όπου έμεινε δύο εξάμηνα σπουδάζοντας φαινομενολογία υπό τον Έντμουντ Χούσερλ. Εκεί συνάντησε και τον Μάρτιν Χάιντεγκερ. Μετά το 1930 ο Λεβινάς έγινε ένας από τους πρώτους διανοούμενους στη Γαλλία που επέστησε την προσοχή στους Χάιντεγκερ και Χούσερλ, μεταφράζοντας το 1931 τους Καρτεσιανούς στοχασμούς του Χάσερλ (με τη βοήθεια της Γκαμπριέλ Πάιφερ και τις συμβουλές του Αλεξάντρ Κοϋρέ) και ενσωματώνοντας τις ιδέες τους στη δική του φιλοσοφική σκέψη, σε έργα όπως τα La théorie de l'intuition dans la phénoménologie de Husserl (= «Η θεωρία της διαισθήσεως στη φαινομενολογία του Χούσερλ», η διδακτορική διατριβή του Λεβινάς το 1929/30 στο Στρασβούργο), De l'Existence à l'Existant (1947) και το En Découvrant l’Existence avec Husserl et Heidegger (1949, επανεκδόθηκε με προσθήκες το 1967).
Ο Λεβινάς απέκτησε τη γαλλική υπηκοότητα το 1931, οπότε όταν η Γαλλία κήρυξε τον πόλεμο στη Γερμανία επιστρατεύθηκε. Κατά τη γερμανική εισβολή στη Γαλλία το 1940, η στρατιωτική μονάδα του γρήγορα περικυκλώθηκε και παραδόθηκε. Ο Λεβινάς πέρασε όλο το υπόλοιπο του πολέμου ως αιχμάλωτος σε ένα στρατόπεδο κοντά στο Αννόβερο της Γερμανίας. Ο Λεβινάς ζούσε σε ένα ειδικό τμήμα για Εβραίους αιχμαλώτους, στους οποίους απαγορευόταν οποιαδήποτε μορφή θρησκευτικής λατρείας. Φαίνεται ότι η χρησιμοποίησή τους σε χειρωνακτικές εργασίες όπως η κοπή ξύλων τους έσωσε από την εξολόθρευση. Αναφέρεται ότι άλλοι αιχμάλωτοι έβλεπαν συχνά τον Λεβινάς να γράφει σε ένα σημειωματάριο. Αυτές οι σημειώσεις αναπτύχθηκαν αργότερα στο βιβλίο του De l'Existence à l'Existent (1947) και σε μία σειρά διαλέξεων που κυκλοφόρησαν υπό τον γενικό τίτλο Le Temps et l'Autre (1948). Τα σημειωματάριά του των χρόνων εκείνων έχουν ωστόσο κυκλοφορήσει πλέον και στην πρωταρχική τους μορφή υπό τον τίτλο Œuvres: Tome 1, Carnets de captivité: suivi de Écrits sur la captivité ; et, Notes philosophiques diverses (2009).
Στο μεταξύ, ο Μωρίς Μπλανσό βοήθησε τη σύζυγο και την κόρη του Λεβινάς να κρυφτούν και να περάσουν τα χρόνια της κατοχής σε ένα μοναστήρι, γλιτώνοντας έτσι το Ολοκαύτωμα. Επιπλέον, ο Μπλανσό, διατρέχοντας μεγάλο κίνδυνο, φρόντισε ώστε ο Λεβινάς να έχει επαφή μαζί τους με επιστολές και μηνύματα. Ωστόσο, η πεθερά του Λεβινάς απελάθηκε και ποτέ δεν μαθεύτηκε η τύχη της, ενώ ο πατέρας και ο αδελφός του σκοτώθηκαν στη Λιθουανία από τα SS.[8]
Το πρώτο δοκίμια σε μέγεθος βιβλίου του Λεβινάς, το Ολότητα και άπειρο (1961), γράφτηκε ως διατριβή επί υφηγεσία (Doctorat d'État). Στη συνέχεια, ο Λεβινάς δίδαξε σε ένα ιδιωτικό εβραϊκό γυμνάσιο στο Παρίσι, το «École normale Israélite orientale» και τελικά έγινε ο διευθυντής του. Το 1961 άρχισε να διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Πουατιέ, το 1967 στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού στο Ναντέρ και το 1973 στη [[Σορβόννη], από όπου και συνταξιοδοτήθηκε το 1979. Υπήρξε επίσης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Φρίμπουργκ, που βρίσκεται στην Ελβετία και δεν πρέπει να συγχέεται με το Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ. Το 1989 ο Λεβινάς τιμήθηκε με το Βραβείο Μπαλτσάν.
Γιος του Λεβινάς είναι ο συνθέτης Μισαέλ Λεβινάς (γενν. 1949). Ανάμεσα στους γνωστότερους μαθητές του έιναι ο ραββίνος Βαρούχ Γκαρθόν (Baruch Garzon) από το Τετουάν του Μαρόκου, που έμαθε φιλοσοφία από τον Λεβινάς στη Σορβόννη και στη συνέχεια εξελίχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους ραββίνους του ισπανόφωνου κόσμου.
Η φιλοσοφία του
Κατά τη δεκαετία του 1950, ο Λεβινάς ξεπρόβαλε από τον κύκλο των διανοουμένων που περιέβαλλε τον Ζαν Βαλ ως ένας από τους διακεκριμένους Γάλλους διανοητές. Το έργο του επικεντρώνεται στην «ηθική του Άλλου» ή, με τις λέξεις του Λεβινάς, στην «ηθική ως πρώτη φιλοσοφία». Για τον Λεβινάς το χουσερλικό «Άλλο» (Othering στη γερμανική) δεν είναι δυνατό να γνωσθεί και δεν μπορεί να μετατραπεί σε ένα αντικείμενο του εαυτού, όπως γίνεται από την παραδοσιακή μεταφυσική (την οποία ο Λεβινάς αποκαλεί οντολογία). Ο Λεβινάς προτιμά να θεωρεί τη φιλοσοφία ως τη «σοφία της αγάπης» αντί για την «αγάπη της σοφίας» (όπως είναι η ελληνική σημασία του όρου). Κατά την άποψή του, η ευθύνη προηγείται κάθε «αντικειμενικής αναζητήσεως/επιδιώξεως της αλήθειας».
Ο Λεβινάς εξάγει την προτεραιότητα της ηθικής του από την εμπειρία της συναντήσεως με το `Αλλο. Για αυτόν, η μη αναγώγιμη σχέση, η «σχέση πρόσωπο-με-πρόσωπο» (rapport de face à face) όπως την ονομάζει, αποτελεί ένα προνομιούχο φαινόμενο κατά το οποίο τόσο η εγγύτητα του άλλου ανθρώπου, όσο και η απόσταση από αυτό γίνονται έντονα αισθητά. «Το Άλλο αποκαλύπτει με ακρίβεια τον εαυτό του στην ετερότητά του όχι σε ένα σοκ που αρνείται το Εγώ, αλλά ως το πρωτογενές φαινόμενο της ευγένειας.»[9] Ταυτόχρονα, η αποκάλυψη του προσώπου αντιπροσωπεύει ένα αίτημα, προτού κάποιος να μπορεί να εκφράσει ή να γνωρίσει την ελευθερία του, να επιβεβαιώσει ή να αρνηθεί. Η υπερβατικότητα και η ετερονομία του Άλλου αναγνωρίζονται ακαριαία. Ακόμα και ο φόνος αποτυγχάνει ως προσπάθεια να συλλάβει αυτή την ετερότητα.
Παρότι επικριτική για την παραδοσιακή θεολογία, η σκέψη του Λεβινάς απαιτεί την αναγνώριση και παραδοχή ενός «ίχνους» του Θείου μέσα σε μία ηθική του Άλλου. Αυτό καθίσταται ιδιαίτερα φανερό στη θεματοποίηση που κάνει για το ηθικό χρέος και την ενοχή. «Το πρόσωπο είναι ένα ίχνος του εαυτού του, παραδομένο στη δική μου ευθύνη, αλλά ως προς το οποίο είμαι ελλιπής και επιρρεπής στο σφάλμα. Είναι σαν να ήμουν υπεύθυνος για τη θνητότητά του και ένοχος για την επιβίωσή του.»[10] Η ηθική «αυθεντία» του προσώπου του Άλλου αισθητοποιείται στην «άπειρη υπευθυνότητά» μου για το Άλλο.[11] Το πρόσωπο του Άλλου έρχεται προς εμένα με τις άπειρες ηθικές απαιτήσεις του όταν εξέρχεται από το ίχνος. Εκτός από αυτή την ηθικά επιβλητική εμφάνιση, το πρόσωπο του Άλλου ίσως θα μπορούσε να αποκληθεί και «Συ» (κατά τη γραμμή του Μάρτιν Μπούμπερ), στη συνάντηση του οποίου ίσως να εύρισκε το Εγώ μεγάλη παρηγορία, αγάπη και κοινωνία ψυχών — αλλά όχι μία ηθική απαίτηση που μού επιβάλλεται από κάπου υψηλά. «Δια μέσου ενός ίχνους το αμετάκλητο παρελθόν παίρνει τη μορφή ενός Εκείνου. Το πέραν από το οποίο προέρχεται ένα πρόσωπο βρίσκεται στο τρίτο πρόσωπο.»[12] Είναι επειδή το Άλλο ξεπροβάλλει και από την τρίτου προσώπου ετερότητα ενός «Εκείνου» (και στη γαλλική γλώσσα illeite από το il) ο λόγος για τον οποίιο Εγώ αντί για κοινωνία ψυχών πέφτω σε ένα άπειρο ηθικό χρέος «ενώπιος ενωπίω» με το Άλλο σε μία κατάσταση εντελώς ασύμμετρων υποχρεώσεων: Εγώ οφείλω στο Άλλο τα πάντα, ενώ το Άλλο δεν μού οφείλει τίποτα. Το ίχνος του Άλλου είναι η βαριά σκιά του Θεού, του Θεού που εντέλλεται «Ου φονεύσεις!»[13] Ο Λεβινάς καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες να αποφύγει την ευθεία θεολογική γλώσσα.[14] Η ίδια η μεταφυσική του «σημείου» ή του «τύπου» που διακρίνει τη θεολογική ορολογία αίρεται από επικλήσεις του πώς τα «ίχνη» λειτουργούν διαφορετικά από τα «σημεία». Παρά το γεγονός αυτό, η θεϊκή φύση του ίχνους είναι εξίσου αδιαμφισβήτητη: «Το ίχνος δεν είναι απλώς μια ακόμα λέξη: είναι η εγγύτητα του Θεού στην όψη του συνανθρώπου μου.»[15] Κατά μία έννοια, αποτελεί θεϊκή εντολή χωρίς θεϊκό εξουσιασμό.
Μετά το Ολότητα και άπειρο, ο Λεβινάς υπεστήριξε ότι η ευθύνη για τον άλλο βρίσκεται ριζωμένη μέσα στην υποκειμενική μας συγκρότηση. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η πρώτη γραμμή του προλόγου του βιβλίου αυτού είναι; «ο καθένας θα συμφωνήσει αμέσως ότι έχει εξαιρετική σημασία το να γνωρίζουμε αν είμαστε εξαπατημένοι από την ηθική.» Η ιδέα αυτή επανέρχεται στον Λεβινάς και στο Κεφ. 4 του Autrement qu'être ou au-delà de l'essence, όπου επιμένει πως η υποκειμενικότητα μορφοποιείται μέσα και διαμέσου της υποταγής μας στο άλλο. Η υποκειμενικότητα, επιχειρηματολογεί, είναι πρωτογενώς ηθική, όχι θεωρητική. Με άλλα λόγια, η ευθύνη μας για τον άλλο δεν αποτελεί παράγωγο χαρακτηριστικό της υποκειμενικότητάς μας, αλλά αντιστρόφως αυτή «ιδρύει» την υποκειμενική μας παρουσία στον κόσμο δίνοντάς της μια κατεύθυνση και προσανατολισμό με σημασία. Η θέση του Λεβινάς «η ηθική ως πρώτη φιλοσοφία» σημαίνει ότι η παραδοσιακή φιλοσοφική επιδίωξη της γνώσεως είναι δευτερεύουσα ως προς ένα βασικό ηθικό καθήκον προς το Άλλο. Το να συναντάς το Άλλο είναι το να έχεις μιά ιδέα του Απείρου.[16]
Μετά την ωριμότητά του ο Λεβινάς ήταν ένας διακεκριμένος Γάλλος διανούμενος, του οποίου τα βιβλία σημείωναν μεγάλες πωλήσεις. Αναφέρεται ότι άσκησε μεγάλη επίδραση πάνω στον νεαρό Ζακ Ντεριντά, επίσης Γαλλοεβραίο, του οποίου το καινοτόμο έργο Η γραφή και η διαφορά περιέχει ένα δοκίμιο, το «Βία και Μεταφυσική», πάνω στον Λεβινάς. Ο Ντεριντά εκφώνησε και έναν υμνητικό επικήδειο λόγο για τον Λεβινάς, που αργότερα εκδόθηκε υπό τον τίτλο Adieu à Emmanuel Levinas[17] και αποτελεί μία αποτίμηση και εξερεύνηση της ηθικής φιλοσοφίας του νεκρού. Σε ένα δοκίμιο στη μνήμη του Λεβινάς, ο Ζαν-Λυκ Μαριόν ισχυρίσθηκε ότι: «Αν κάποιος ορίσει τον μεγάλο φιλόσοφο ως αυτόν χωρίς τον οποίο η φιλοσοφία δεν θα ήταν αυτό που είναι, τότε στη Γαλλία υπήρξαν δύο μεγάλοι φιλόσοφοι τον 20ό αιώνα: ο Μπεργκσόν και ο Λεβινάς.»[18]
Πολιτιστικές επιδράσεις
Επί τρεις δεκαετίες ο Λεβινάς έδινε σύντομες ομιλίες για τον Ρασί κάθε Σάββατο πρωί στο ιδιωτικό εβραϊκό γυμνάσιο στο Παρίσι όπου ήταν διευθυντής. Αυτή η παράδοση άσκησε ισχυρή επίδραση σε αρκετές γενεές μαθητών.[19]
Οι Αδερφοί Νταρντέν[20], γνωστοί Βέλγοι σκηνοθέτες, σεναριογράφοι και παραγωγοί, έχουν αναφερθεί στον Λεβινάς ως σημαντική θεμελίωση της κινηματογραφικής τους ηθικής. Επίσης, στο βιβλίο του Levinas and the Cinema of Redemption: Time, Ethics, and the Feminine, ο συγγραφέας Sam Girgus υποστηρίζει ότι ο Λεβινάς έχει επηρεάσει κινηματογραφικές ταινίες που ασχολούνται με την εξιλέωση.[21]
Τα εκδοθέντα έργα του
Πλήρης κατάλογος όλων των δημοσιευθέντων έργων του Λεβινάς μέχρι το 1981 υπάρχει στο βιβλίο του Roger Burggraeve Emmanuel Levinas (1982). Τα βιβλία του Λεβινάς είναι τα εξής:
1929. Sur les «Ideen» de M.E. Husserl
1930. La théorie de l'intuition dans la phénoménologie de Husserl (= «Η θεωρία της διαισθήσεως στη φαινομενολογία του Χούσερλ»)
1931. Der Begriff des Irrationalen als philosophisches Problem (με τον Heinz Erich Eisenhuth)
1931. Fribourg, Husserl et la phénoménologie
1931. Les recherches sur la philosophie des mathématiques en Allemagne, aperçu général (με τον W. Dubislav)
1931. Méditations cartésiennes. Introduction à la phénoménologie (με τους Edmund Husserl και Gabrielle Peiffer)
1932. Martin Heidegger et l'ontologie
1934. La présence totale (με τον Λουί Λαβέλ)
1934. Phénoménologie
1934. Quelques réflexions sur la philosophie de l'hitlérisme
1935. De l'évasion
1935. La notion du temps (με τον N. Khersonsky)
1935. L'actualité de Maimonide
1935. L'inspiration religieuse de l'Alliance
1936. Allure du transcendental (με τον Ζωρζ Μπενεζέ)
1936. Esquisses d'une énergétique mentale (με τον J. Duflo)
1936. Fraterniser sans se convertir
1936. Les aspects de l'image visuelle (με τον R. Duret)
1936. L'esthétique française contemporaine (με τον Βαλεντίν Φελντμάν)
1936. L'individu dans le déséquilibre moderne (με τον R. Munsch)
1936. Valeur (με τον Ζωρζ Μπενεζέ)
1947. De l'Existence à l'Existent (Από την ύπαρξη στο υπάρχον)
1948. Le Temps et l'Autre
1949. En Découvrant l’Existence avec Husserl et Heidegger
1961. Totalité et Infini: essai sur l'extériorité (Ολότητα και άπειρο: Δοκίμιο για την εξωτερικότητα)
1962. De l'Évasion
1963 & 1976. Difficult Freedom: Essays on Judaism
1968. Quatre lectures talmudiques
1972. Humanisme de l'autre homme
1974. Autrement qu'être ou au-delà de l'essence
1976. Sur Maurice Blanchot
1976. Noms propres
1977. Du Sacré au saint – cinq nouvelles lectures talmudiques
1980. Le Temps et l'Autre
1982. L'Au-delà du verset: lectures et discours talmudiques
1982. Of God Who Comes to Mind
1982. Ethique et infini (διάλογοι με τον Philippe Nemo)
1984. Transcendence et intelligibilité
1988. A l'Heure des nations
1991. Entre Nous
1995. Altérité et transcendence
Ελληνικές μεταφράσεις
Ολότητα και άπειρο: Δοκίμιο για την εξωτερικότητα, μετάφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. «Εξάντας», Αθήνα 1989, 401 σελ., ISBN 978-960-256-033-4
Τέσσερις ταλμουδικές μελέτες, μετάφρ. Σταύρος Ζουμπουλάκης, εκδ. «Πόλις», Αθήνα 1995, 207 σελ., ISBN 978-960-7478-10-8
Από την ύπαρξη στο υπάρχον, μετάφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. «Ίνδικτος», Αθήνα 1996, 125 σελ., ISBN 978-960-518-002-7
Ελευθερία και εντολή, μετάφρ. Μιχάλης Πάγκαλος, εκδ, «Βιβλιοπωλείον της Εστίας», Αθήνα 2007, 101 σελ., ISBN 978-960-05-1329-5
Ηθική και άπειρο (Διάλογοι με τον Φιλίπ Νεμό), μετάφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. «Ίνδικτος», Αθήνα 2007, 85 σελ., ISBN 978-960-518-210-6
Παραπομπές
Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 26 Απριλίου 2014.
(Γαλλικά) BNF authorities. data.bnf.fr/ark:/12148/cb119128222. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
«Emmanuel Levinas». Biografisch Portaal. 46675892.
Indiana Philosophy Ontology Project. 3448. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 11 Δεκεμβρίου 2014.
Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 31 Δεκεμβρίου 2014.
(Γαλλικά) BNF authorities. data.bnf.fr/ark:/12148/cb119128222. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
Life and Career
E. Levinas: Ολότητα και άπειρο: Δοκίμιο για την εξωτερικότητα.
Emmanuel Levinas: Otherwise than Being, αγγλ. μετάφρ. A. Lingis, εκδ. Nijhoff, Dordrecht 1974, σελ. 91.
Levinas: Entre Nous, μετάφρ. M.B. Smith & B. Harshav, Columbia, Νέα Υόρκη 1998), σελ. 74.
Levinas: "The Trace of the Other", στο Deconstruction in Context, University of Chicago Press, Σικάγο 1986, σελ. 356.
Levinas: Difficult Freedom, μετάφρ. S. Hand, εκδ. Johns Hopkins, Βαλτιμόρη 1990, σελ. 8 κ.ε..
«Το πρόσωπο δεν λειτουργεί στην εγγύτητα ως σημείο ενός κρυμμένου Θεού, ο οποίος θα επέβαλλε τον πλησίον μου επάνω σε εμένα.» Otherwise than Being, σελ. 94.
Levinas: Entre Nous, σελ. 57.
Και στο γαλλικό πρωτότυπο: «Aborder Autrui [...] c'est donc recevoir d'Autrui au-delà de la capacité du Moi: ce qui signifie exactement: avoir l'idée de l'infini.» στο Totalité et Infini, Martinus Nijhoff, La Haye 1991, σελ. 22.
«Λεβινάς Ἐμμανουέλ, “Ἀντίο”», μετάφρ. Β. Μπιτσώρης, Ἀντί, 595 (1996), σσ. 56-59
http://www.radicalphilosophy.com/print.asp?editorial_id=9839
Weekly Shabbat talks by Emmanuel Levinas
Joseph Mai (2010). Jean-Pierre and Luc Dardenne - Contemporary Film Directors. University of Illinois Press, σελ. ix-xvii. ISBN 978-0-252-07711-1.
Girgus, Sam. «Conversations with Scholars of American Popular Culture». Americana. Americana: The Journal of American Popular Culture. Ανακτήθηκε στις 2 Ιουλίου 2016.
Βιβλιογραφία
Adriaan Theodoor Peperzak, Robert Bernasconi & Simon Critchley: Emmanuel Levinas (1996).
Astell, Ann W. & Jackson, J.A.: Levinas and Medieval Literature: The "Difficult Reading" of English and Rabbinic Texts, Duquesne University press, Pittsburgh 2009.
Simon Critchley & Robert Bernasconi (επιμ.): The Cambridge Companion to Levinas (2002).
Theodore De Boer: The Rationality of Transcendence: Studies in the Philosophy of Emmanuel Levinas, εκδ. J.C. Gieben, Άμστερνταμ 1997.
Roger Burggraeve: The Wisdom of Love in the Service of Love: Emmanuel Levinas on Justice, Peace, and Human Rights, μετάφρ. Jeffrey Bloechl, Marquette University Press, Milwaukee 2002.
Roger Burggraeve (επιμ.): The awakening to the other: a provocative dialogue with Emmanuel Levinas, Peeters, Leuven 2008.
Cristian Ciocan, Georges Hansel: Levinas Concordance, εκδ. Springer, Dordrecht 2005.
Hanoch Ben-Pazi: «Emmanuel Levinas: Hermeneutics, Ethics, and Art», Journal of Literature and Art Studies, τόμ. 5 (2015), σσ. 588-600
Richard A. Cohen: Levinasian Meditations: Ethics, Philosophy,and Religion, Duquesne University Press, Pittsburgh 2010.
Richard A. Cohen: Ethics, Exegesis and Philosophy: Interpretation After Levinas, Cambridge University Press, Cambridge 2001.
Richard A. Cohen: Elevations: The Height of the Good in Rosenzweig and Levinas, Chicago University Press, Σικάγο 1994.
Joseph Cohen: Alternances de la métaphysique. Essais sur Emmanuel Levinas, εκδ. Galilée, Παρίσι 2009.
Simon Critchley: «Emmanuel Levinas: A Disparate Inventory» στο The Cambridge Companion to Levinas, επιμ. S. Critchley & R. Bernasconi, Cambridge University Press, 2002.
Derrida, Jacques: «Λεβινάς Ἐμμανουέλ, “Ἀντίο”», μετάφρ. Β. Μπιτσώρης, Ἀντί, 595 (1996), σσ. 56-59.
Derrida, Jacques: «At This Very Moment in This Work Here I Am», μετάφρ. Ruben Berezdivin & Peggy Kamuf, στο Psyche: Inventions of the Other, Vol. 1, επιμ. Peggy Kamuf & Elizabeth G. Rottenberg. Stanford University Press, 2007, σσ. 143-90.
Bernard-Donals, Michael: «Difficult Freedom: Levinas, Memory and Politics», in Forgetful Memory, State University of New York Press, 2009, σσ. 145-160.
Derrida, Jacques: «Violence and Metaphysics: An Essay on the Thought of Emmanuel Levinas», στο Writing and Difference, μετάφρ. Alan Bass, University of Chicago Press, 1978, σσ. 79-153.
Michael Eldred: Worldsharing and Encounter: Heidegger's ontology and Lévinas' ethics, 2010.
Seán Hand: Emmanuel Levinas, Routledge, Λονδίνο 2009.
Mario Kopić: «The Beats of the Other», Otkucaji drugog, εκδ. Službeni glasnik, Βελιγράδι 2013.
Marie-Anne Lescourt: Emmanuel Levinas, 2η έκδ., Flammarion, 2006.
Emmanuel Levinas: «Signature» στο Difficult Freedom: Essays on Judaism, μετάφρ. Sean Hand, Johns Hopkins University Press, Βαλτιμόρη 1990 & 1997.
Llewelyn, John: Emmanuel Levinas: The Genealogy of Ethics, Routledge, Λονδίνο 1995.
Paul Marcus: Being for the Other: Emmanuel Levinas, Ethical Living, and Psychoanalysis, Marquette University Press, Milwaukee 2008.
Paul Marcus: In Search of the Good Life: Emmanuel Levinas, Psychoanalysis and the Art of Living, Karnac Books, Λονδίνο 2010.
Benda Hofmeyr (ed.), Radical passivity – rethinking ethical agency in Levinas, Springer, Dordrecht 2009.
Seán Hand: Emmanuel Levinas, Routledge, Λονδίνο 2009.
Nicole Note: «The impossible possibility of environmental ethics, Emmanuel Levinas and the discrete Other» στο: Philosophia: E-Journal of Philosophy and Culture – 7/2014.
Diane Perpich: The ethics of Emmanuel Levinas, Stanford, CA: Stanford University Press, 2008.
Fred Poché: Penser avec Arendt et Lévinas. Du mal politique au respect de l'autre, Chronique Sociale, Λυών, συνέκδοση με EVO, Βρυξέλλες και Γενεύη 1998 (3η έκδ. 2009).
Jadranka Skorin-Kapov: The Aesthetics of Desire and Surprise: Phenomenology and Speculation, Lexington Books, Lanham (Maryland) 2015.
Tanja Staehler: Plato and Levinas – the ambiguous out-side of ethics, Routledge Λονδίνο 2010 [i.e. 2009].
Wehrs, Donald R.: Levinas and Twentieth-Century Literature: Ethics and the Reconstruction of Subjectivity, University of Delaware Press, Newark 2013, ISBN 978-1-61149-442-6.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
«Ινστιτούτο Λεβινασιανών Μελετών»
Complete primary and secondary bibliography «Ινστιτούτο Λεβινασιανών Μελετών», μηχανή αναζητήσεως για κείμενα του Λεβινάς κ.ά.
Εγκυκλοπαίδεια Φιλοσοφίας του Στάνφορντ: το λήμμα «Emmanuel Levinas,», από τη Bettina Bergo (η φιλοσοφία του και πλούσια βιβλιογραφία)
Η νεκρολογία του Λεβινάς στους New York Times
Ο Λεβινάς και ο αναρχισμός: σχετικά άρθρα και ερευνητικά εργαλεία από τον Mitchell Cowen Verter
Michael R. Michau: «On Escape,» κριτική του De L'êvasion, Ιανουάριος 2005.
Espacethique: Ο Λεβινάς και η ηθική της ευθύνης
«Διεθνής Εταιρεία Ερευνών Εμανυέλ Λεβινάς»
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
