.
Ο καπιταλισμός είναι ένα οικονομικό σύστημα όπου η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και διακίνησης των προϊόντων, όπως και οι επενδύσεις σε οικονομικά αγαθά, παραγωγή, κατανομή, το εμπόριο και υπηρεσίες κατέχονται από ιδιώτες με κυρίαρχο κίνητρο/στόχο την συσσώρευση του κέρδους . Το κράτος στον καπιταλισμό μπορεί επίσης να αποτελεί τον ιδιοκτήτη μέσων παραγωγής (συλλογικός καπιταλιστής) ή διακίνησης των προϊόντων (και των υπηρεσιών που στον καπιταλισμό νοούνται ως προϊόντα).
Οικονομολόγοι, πολιτικοί οικονομολόγοι, κοινωνιολόγοι και ιστορικοί έχουν υιοθετήσει διαφορετικές προσεγγίσεις στις αναλύσεις τους για τον καπιταλισμό και έχουν παραθέσει διάφορες μορφές αυτού. Αυτές περιλαμβάνουν το laissez-faire ή αλλιώς καπιταλισμό ελεύθερης αγοράς, τον καπιταλισμό κράτους πρόνοιας ή τον κρατικό καπιταλισμό. Διαφορετικές μορφές καπιταλισμού παρουσιάζουν διαφορετικούς βαθμούς ελεύθερης αγοράς, δημόσιας ιδιοκτησίας, εμποδίων στον ελεύθερο ανταγωνισμό και κοινωνικές πολιτικές που επιβάλλονται από το κράτος. Ο βαθμός ανταγωνισμού στις αγορές, ο ρόλος της παρέμβασης και της ρύθμισης, καθώς και το εύρος της κρατικής ιδιοκτησίας διαφέρουν σε διαφορετικά μοντέλα καπιταλισμού.[1] Οι περισσότερες υπάρχουσες καπιταλιστικές οικονομίες είναι μικτές οικονομίες που συνδυάζουν στοιχεία ελεύθερων αγορών με κρατική παρέμβαση και σε ορισμένες περιπτώσεις κεντρικό οικονομικό σχεδιασμό.
Η οικονομία της αγοράς υπήρχε υπό πολλές μορφές διακυβέρνησης και σε πολλούς διαφορετικούς χρόνους, τόπους και πολιτισμούς. Σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες - που χαρακτηρίζονται από την παγκοσμιοποίηση των χρηματοοικονομικών και κοινωνικών σχέσεων, μια σταθερά μεγάλη μεσαία τάξη που εργάζεται επ'αμοιβής και μια άρχουσα καπιταλιστική τάξη που κατέχει τα μέσα παραγωγής - αναπτύχθηκε αρχικά στη Δυτική Ευρώπη την περίοδο που οδήγησε στη βιομηχανική επανάσταση. Τα καπιταλιστικά συστήματα με διάφορους βαθμούς άμεσης κυβερνητικής παρέμβασης έχουν έκτοτε κυριαρχήσει στον δυτικό κόσμο και συνεχίζουν να εξαπλώνονται. Με την πάροδο του χρόνου, όλες οι καπιταλιστικές χώρες γνώρισαν σταθερή οικονομική ανάπτυξη και αύξηση του βιοτικού τους επιπέδου.[2]
Οι επικριτές του καπιταλισμού υποστηρίζουν ότι καθιερώνει όλη τη δύναμη στα χέρια μιας μικρής καπιταλιστικής τάξης, που υπάρχει μέσω της εκμετάλλευσης της πλειοψηφίας ή εργατικής τάξης και της εργασίας της. Δίνει προτεραιότητα στο κέρδος έναντι του κοινωνικού αγαθού, των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος και είναι μια μηχανή ανισότητας, διαφθοράς και οικονομικής αστάθειας. Οι υποστηρικτές του υποστηρίζουν ότι παρέχει καλύτερα προϊόντα και καινοτομία μέσω του ανταγωνισμού, προωθεί τον πλουραλισμό και την αποκέντρωση της εξουσίας, διασκορπίζει τον πλούτο σε όλους τους παραγωγικούς ανθρώπους που στη συνέχεια επενδύουν σε χρήσιμες υπηρεσίες και επιχειρήσεις, βάσει των απαιτήσεων της αγοράς. Επίσης ότι επιτρέπει ένα ευέλικτο σύστημα όπου η αποτελεσματικότητα και η βιωσιμότητα είναι προτεραιότητες και δημιουργεί ισχυρή οικονομική ανάπτυξη, αποδίδει παραγωγικότητα και ευημερία που εν τέλει ωφελεί σε μεγάλο βαθμό την κοινωνία.
Οικονομία
Σύμφωνα με την αστική αντίληψη για την οικονομία, η φιλελεύθερη οικονομία θεωρείται το δικαιότερο οικονομικό σύστημα και αντίστοιχο της δημοκρατίας για τα πολιτικά συστήματα[3][4][5]. Αν θεωρήσουμε τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που παράγει μία κοινωνία σαν "υποψήφιους" και το χρήμα σαν ψήφο ο καταναλωτής επιλέγει τα προϊόντα που πραγματικά θέλει και οι επενδυτές-επιχειρηματίες-εργαζόμενοι ανταμείβονται αντίστοιχα με περισσότερα κέρδη-μισθούς μπόνους κλπ. Από την άλλη, προϊόντα που δεν έχουν ζήτηση (κακή ποιότητα, ακριβή τιμή ή απλά δεν ενδιαφέρουν τους καταναλωτές) απορρίπτονται και καταργούνται.
Δια μέσω του μηχανισμού τιμών του Άνταμ Σμιθ η αγορά βρίσκει ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης εφόσον υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις. Οι προϋποθέσεις είναι να μην υπάρχει δύναμη αγοράς (επιχείρηση ή και καταναλωτής που να επηρεάζει την αγορά), οι καταναλωτές να είναι καλά ενημερωμένοι και να πράττουν ορθολογικά και σύμφωνα με το συμφέρον τους, να υπάρχει ελευθερία εισόδου και εξόδου επιχειρήσεων και των επαγγελμάτων (όχι μονοπώλια, κλειστά επαγγέλματα, περιοριστικοί νόμοι). Αποτέλεσμα της φιλελεύθερης οικονομίας είναι ο καπιταλισμός όπου η κοινωνία έχει μεγιστοποιήσει την οικονομική της δραστηριότητα και έχει συσσωρευτεί πλούτος. Ο πλούτος συνήθως συγκεντρώνεται προς όφελος των κεφαλαιοκρατών οι οποίοι είναι οι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής (κεφάλαιο, εργασία, γη). Επιχειρήσεις που έχουν προσφέρει οικονομικά, ποιοτικά προϊόντα και υπηρεσίες και που αποσπούν το ενδιαφέρον τον καταναλωτών ανταμείβονται με κέρδος. Το μεγάλο κέρδος βοηθάει την επιχείρηση ή ολόκληρο κλάδο επιχειρήσεων να αναπτυχθούν και να επεκταθούν έως το σημείο που θα καλυφθεί η ζήτηση τόσο ώστε να μειωθούν τα κέρδη ώστε πλέον να σταματήσει η ανάπτυξη.
Η θεωρεία αυτή ισχυρίζεται πως ακόμα και στις περιπτώσεις που φαίνεται να αποτυγχάνει η ελεύθερη αγορά είναι όταν δεν ισχύουν οι παραπάνω προϋποθέσεις. Ο εργαζόμενος προσφέρει την εργασία του έναντι αμοιβής και οι επιχειρήσεις είναι οι καταναλωτές της εργασίας προκειμένου να τους χρησιμοποιήσουν στην παραγωγική διαδικασία. Η ισορροπία από την άλλη επιτυγχάνεται από το κέρδος. Εφόσον οι προηγούμενες προϋποθέσεις ισχύουν, επιχειρήσεις και εργαζόμενοι (νοικοκυριά), πράττουν σύμφωνα με το ατομικό τους συμφέρον-κέρδος. Αν ένα προϊόν - επάγγελμα - υπηρεσία - επιχείρηση έχει κέρδος (μεγάλη ζήτηση) η προσφορά θα στραφεί προς τα εκεί έως ότου κορεστεί η ζήτηση (δηλαδή προσφορά=ζήτηση) και τότε τα κέρδη θα είναι 0, δηλαδή οι υπάρχουσες επιχειρήσεις είναι απλά βιώσιμες (βγάζουν μόνο τα κόστη=μισθοί εργαζομένων και επιχειρηματιών, απόσβεση κεφαλαίου και λειτουργικά έξοδα). Λόγω του τρόπου που δημιουργείται ο πλούτος (πλην περιπτώσεων απάτης) η κοινωνία μεγιστοποιεί την παραγωγικότητά της. Αν μια επιχείρηση -που είχε κέρδη παράγοντας ένα προϊόν, δεν βελτιώνεται συνεχώς προσφέροντας καλύτερη ποιότητα σε όλο και πιο προσιτές τιμές (άρα θα πρέπει να βελτιώνει συνεχώς την παραγωγική της διαδικασία) θα απειληθεί με ζημιές ή κλείσιμο από άλλες που βελτιώνονται.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού είναι το μεγάλο μέγεθος επιχειρήσεων - επενδύσεων. Λόγω αυτού του μεγέθους μπορούν και παράγονται προϊόντα πολύ πιο πολύπλοκα σε πιο αποδοτικές παραγωγικές αλυσίδες και διανέμονται σε όλο τον πλανήτη. Παράδειγμα τα αυτοκίνητα θα ήταν αδύνατο να παραχθούν σε βιοτεχνίες ή βιομηχανίες μικρού μεγέθους αλλά μόνο σε τεράστιες (καπιταλιστικές) επιχειρήσεις που απασχολούν χιλιάδες υπαλλήλους από την παραγωγή έως την διανομή στον καταναλωτή.
Σε αντίθεση με την αστική αντίληψη της οικονομίας, η μαρξιστική αντίληψη θεωρεί πως η οικονομική βάση του καπιταλισμού, διέπεται από ταξικές ανισότητες και αδικίες. Αυτό προκύπτει από το βασικό γνώρισμα κάθε ταξικού κοινωνικού συστήματος: Τις σχέσεις ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Η ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής στον καπιταλισμό, βρίσκεται στα χέρια μιας μικρής κοινωνικής μειοψηφίας η οποία αποτελεί και την άρχουσα τάξη της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η πλειοψηφία της κοινωνίας δεν κατέχει τα μέσα παραγωγής, συνεπώς είναι αποκλεισμένη από την διεύθυνση της οικονομίας.
Ο Μαρξ θεωρεί ότι η αστική αντίληψη είναι λαθεμένη γιατί προσεγγίζει τον καπιταλισμό και τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής ιδεαλιστικά. Ο αστός θεωρητικός πιστεύει λαθεμένα, πως στον καπιταλισμό είτε δεν υφίστανται τάξεις, είτε εάν το σύστημα λειτουργήσει σωστά, μπορούν να αμβλυνθούν οι ταξικές ανισότητες μέχρι σημείο εξαφανίσεως.[6]
Φιλοσοφική κριτική
[icon] Αυτή η ενότητα εισάγει μονομερώς άποψη. Δείτε στη σελίδα συζήτησης.
Σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο Alain Badiou, ο καπιταλισμός προτείνει τη συρρίκνωση της επιθυμίας στη διάσταση του συμφέροντος. Η επιθυμία πλέον θεωρείται «νόθα» καθώς το κέρδος είναι το μοναδικό ποθούμενο αντικείμενο, και το νόημα της ζωής του καθενός συρρικνώνεται στα ζωτικά συμφέροντά του. Η «φτώχεια» αυτή στην επιθυμία αφορά τη συρρίκνωσή της στην επιθυμία των αντικειμένων και όσων επιτρέπουν την απόκτησή τους. Το υποκείμενο που έχει προσαρμοστεί στο καπιταλιστικό σύμπαν φαίνεται σαν ένα αιώνιο παιδί, απερίσκεπτο και σκλαβωμένο στο να ζητά από τους «ανώνυμους γονείς του κεφαλαίου» τα μέσα για να αποκτά διαρκώς καινούρια παιχνίδια. Ο καπιταλισμός φαίνεται να θέλει να διαιωνίζει το παρόν με άλλα μέσα, να σταματά δηλαδή την ουσιαστική εξέλιξη της ζωής, και ο χρόνος σε αυτόν φαίνεται να λιμνάζει σε ένα είδος επιτόπιας κινητικότητας. Η επιθυμία περιορίζεται στην άμεση κατανάλωση ως αποτέλεσμα μιμητικής ανταγωνιστικής διαδικασίας απόκτησης αγαθών, υποβιβάζοντας τον οραματισμό σε ουτοπική αναζήτηση. Το κύμα αυτής της μίμησης είναι σαρωτικό και έτσι εξαντλούνται οι πόροι του συστήματος με αποτέλεσμα την κατάρρευσή του.
Ιστορική αναδρομή
Η ανάδυση του καπιταλισμού ως κοινωνικοοικονομικό σύστημα έλαβε χώρα ήδη από τα τέλη του 11ου αιώνα (αυτόνομες πόλεις στην Ιταλία, Χανσεατική Ένωση στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη). Η αστική τάξη των πόλεων (έμποροι, βιοτέχνες κλπ) ασφυκτιούσε κάτω από την άμεση εποπτεία/έλεγχο των φεουδαρχών και συνέβαλλε στο ξέσπασμα πολλών επαναστάσεων στην Ευρώπη εκείνη την ιστορική περίοδο. Τον 17ο αιώνα κατάφερε να εκτοπίσει τους ευγενείς/αριστοκράτες από την εξουσία στην Αγγλία με την επανάσταση του 1688 (ηγέτης ο Όλιβερ Κρόμγουελ) ενώ έναν αιώνα αργότερα με το ξέσπασμα της Αμερικάνικης (1776) και της Γαλλικής Επανάστασης (1789), εγκαινιάζεται η σύγχρονη ιστορία του καπιταλισμού ως ηγεμονικού τρόπου παραγωγής και κοινωνικοοικονομικού συστήματος.
Η ανάδυση του καπιταλισμού ως κοινωνικοοικονομικό σύστημα συνοδεύτηκε με την ανάδυση του φιλελευθερισμού ως ιδεολογίας της αστικής τάξης, τον 18ο αιώνα. Για την τότε περίοδο η ιδεολογία του φιλελευθερισμού διαδραμάτισε προοδευτικό ρόλο, αφού συνέβαλλε στο να ηττηθεί η θεοκρατική αντίληψη της φεουδαρχίας από τις χώρες της Ευρώπης μέσω του Αστικού Διαφωτισμού. Όμως οι αντιφάσεις του φάνηκαν αμέσως: Διεκδικούσε την διεύρυνση των δικαιωμάτων του "πολίτη" στην μητρόπολη (Αγγλία) την ίδια στιγμή που δικαιολογούσε την δουλεία των μαύρων στις αποικίες.[7]
Ο καπιταλισμός μέσα στην άνω των 300 χρόνων ιστορίας του έχει σημαδέψει την ανθρώπινη ιστορία με μεγάλες τεχνολογικές προόδους πρωτοφανέρωτες στην ανθρώπινη ιστορία, αλλά και με φρικώδεις πολέμους, με εξάντληση του πλανήτη από την εκμετάλλευση της φύσης για την παραγωγή κέρδους, με μεγάλη εκμετάλλευση του ανθρώπου ως παραγωγική δύναμη. Η φύση αυτή του καπιταλισμού οδήγησε την εργατική τάξη σε επαναστάσεις εναντίον του συστήματος αυτού, ήδη από το 1848, με κορυφαία απόπειρα υπέρβασής του προς τον σοσιαλισμό, την επανάσταση του 1917 στη Ρωσία.[8][9]
Περιοδολόγηση
Ο καπιταλισμός σύμφωνα με πολλούς διανοητές αλλά και οικονομολόγους, στη σχετικά μακραίωνη ιστορία του χαρακτηρίστηκε από ποιοτικές και ποσοτικές μεταβολές.[10] Η πρώτη περίοδος (από τον 16ο αι. έως τα μέσα του 18ου αιώνα) χαρακτηρίζεται από την διαδικασία της πρωταρχικής συσσώρευσης και μπορεί να ονομαστεί "καπιταλισμός του ελεύθερου ανταγωνισμού". Στην περίοδο αυτή κυριαρχεί η μικρή και μεσαία βιοτεχνία (μανιφακτούρα). Από τα μέσα του 18ου αιώνα έως τα τέλη του 19ου αιώνα αρχίζει και κυριαρχεί η μεγάλη επιχείρηση ως αποτέλεσμα της αποικιοποίησης, η οποία όμως δεν έχει αποκτήσει ακόμα τα χαρακτηριστικά του "μονοπωλίου". Από τα τέλη του 19ου αιώνα κυριαρχεί πλέον ο "μονοπωλιακός καπιταλισμός", διότι παρατηρούμε την συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου σε μεγάλες μονοπωλιακές επιχειρήσεις. Είναι πλέον η εποχή του ιμπεριαλιστικού σταδίου για τον καπιταλισμό.[11] Τέλος, σήμερα υπάρχουν μαρξιστές διανοούμενοι οι οποίοι έχουν την αντίληψη πως ο καπιταλισμός από τις αρχές της δεκαετίας του '70 περνά σε ένα νέο στάδιο, που ονομάζεται «Ολοκληρωτικός καπιταλισμός».[εκκρεμεί παραπομπή] Η ιδεολογία που αποδέχονται σήμερα οι υπερασπιστές του καπιταλισμού είναι κατά κύριο λόγο ο νεοφιλελευθερισμός.[12]
Ο όρος στην ελληνική έχει μεταφραστεί ως κεφαλαιοκρατία, κεφαλαιοκρατισμός και κεφαλαιοκρατικό σύστημα. Στην καθομιλουμένη χρησιμοποιούνται παράλληλα με τον όρο "καπιταλισμός".
Δείτε επίσης
Κομμουνισμός
Παραπομπές
Macmillan Dictionary of Modern Economics, 3rd Ed., 1986, p. 54.
Wilson, Sy. «"Capitalism and Economic Growth Across the World"». For 40 largest countries in the International Monetary Fund (IMF) database, it is shown statistically that capitalism, between 2003 and 2012, is positively correlated significantly to economic growth. SSRN.
N.Gregory Mankiw "Αρχές της Οικονομικής", Εκδ. "Παπασωτηρίου
David Begg "Εισαγωγή στην Οικονομική"
Bade Michael Parkin "Μικροοικονομική"[νεκρός σύνδεσμος]
Καρλ Μαρξ: Κεφάλαιο
Φρ. Ένγκελς: Αντι-Ντύρινγκ
«Η εξέγερση των εργατών στο Παρίσι-1848». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Αυγούστου 2011. Ανακτήθηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 2011.
Χρονικό των επαναστάσεων του 1848
Michel Beaud: Η ιστορία του καπιταλισμού, από το 1500 μέχρι το 2000
Β.Ι. Λένιν "Ο ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού". Σύγχρονη Εποχή, 2001, Αθήνα
Λοσούρντο Ντομένικο: φιλελευθερισμός
