Η Αόρατος Χείρ (Invisible hand) είναι μια μεταφορά που χρησιμοποίησε ο Άνταμ Σμιθ για να περιγράψει την αρχή της “πεφωτισμένης ιδιοτέλειας”. Σήμερα αυτή η αρχή συνδέεται με τον ψυχολογικό εγωισμό. Στον «Πλούτο των Εθνών», ο Άνταμ Σμιθ ισχυρίζεται ότι, μέσα στο σύστημα του καπιταλισμού , ένα άτομο που δρα για το προσωπικό του συμφέρον τείνει να προωθεί και το συμφέρον της κοινότητας του. Αυτήν την αρχή την απέδωσε στον κοινωνικό μηχανισμό που αποκαλούσε Αόρατη Χείρα.

Κάθε άτομο αναγκαστικά εργάζεται για να καταστήσει τα ετήσια έσοδα της κοινωνίας όσο περισσότερα μπορεί. Γενικά δεν επιδιώκει να προωθήσει το κοινό συμφέρον, ούτε γνωρίζει πόσο πολύ το προάγει... Προτιμώντας την υποστήριξη της δικής του εργατικότητας παρά της ξένης, επιδιώκει μονάχα την δική του ασφάλεια' και κατευθύνοντας αυτή την εργατικότητα κατά τέτοιο τρόπο ώστε το προϊόν της να έχει την μεγαλύτερη δυνατή αξία, επιδιώκει μονάχα το δικό του συμφέρον, και σε αυτήν όπως και άλλες περιπτώσεις, καθοδηγείται από ένα αόρατο χέρι να επιδιώξει έναν σκοπό που δεν αποτελούσε μέρος των προθέσεων του. Επιδιώκοντας το δικό του συμφέρον συχνά προωθεί αυτό της κοινωνίας πιο αποτελεσματικά απ' ότι όταν πραγματικά επιδιώκει να το προωθήσει.

Ο Σμιθ χρησιμοποιεί την μεταφορά μέσα στο πλαίσιο ενός επιχειρήματος ενάντια στον προστατευτισμό και την κυβερνητική ρύθμιση των αγορών, αλλά βασίζεται σε γενικές αρχές που αναπτύχθηκαν από τους Mandeville, Butler, Shaftesbury, και Francis Hutcheson. Γενικά, ο όρος “Αόρατος Χείρ” μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε κάθε ατομική δράση που έχει απροσχεδίαστες, ακούσιες συνέπειες, ιδιαίτερα εκείνες που παρουσιάζονται από δράσεις μη ενορχηστρωμένες από κάποιο κεντρικό έλεγχο και που εμφανίζουν στην κοινότητα ένα παρατηρήσιμο αποτέλεσμα που ακολουθεί κάποια πρότυπα.

Σύμφωνα με τον Σμιθ υπάρχουν έξι ψυχολογικά κίνητρα που συνδυάζονται σε κάθε άτομο έτσι ώστε να προάγει το κοινό καλό. Στην «Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων», τόμο ΙΙ, σελ. 316, λέει: Δρώντας σύμφωνα με τις επιταγές των ηθικών μας λειτουργιών, αναγκαστικά επιδιώκουμε τον πιο αποτελεσματικό τρόπο για να προωθήσουμε την ευτυχία της ανθρωπότητας. Ένα σύγχρονο παράδειγμα ενός τέτοιου φαινομένου είναι το τεραστίων διαστάσεων κοινωνικό όφελος που δημιουργεί η διάδοση των υπολογιστών' αγαθά που παρήχθησαν κυρίως από ανθρώπους που προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν το οικονομικό τους κέρδος. Αυτοί οι παραγωγοί δεν κατασκεύασαν τους υπολογιστές για χάρη της ανθρωπότητας ούτε από αλτρουιστική επιθυμία για να προάγουν την συλλογική περιουσία της κοινωνίας. Κάθε κοινωνικό όφελος που προέκυψε λοιπόν, σύμφωνα με την θεωρία του Σμιθ, είναι απλά επακόλουθο της προσπάθειας τους για προσωπική ανταμοιβή.

Αντίθετα με τις συνηθισμένες παρανοήσεις, ο Σμιθ δεν ισχυρίστηκε ότι όλες οι ιδιοτελείς εργασίες αναγκαστικά ωφελούν την κοινωνία, ή ότι όλα τα δημόσια αγαθά παράγονται μέσω ιδιοτελούς εργασίας. Υπέδειξε όμως ότι σε μια ελεύθερη αγορά, οι άνθρωποι συνήθως, τείνουν να παράγουν αγαθά που επιθυμούν οι γείτονες τους. Η Τραγωδία των Κοινών είναι ένα παράδειγμα στο οποίο η ιδιοτέλεια τείνει να παράγει ένα ανεπιθύμητο αποτέλεσμα.

Πέραν τούτου, ο καπιταλισμός θα μπορούσε να πει κανείς ότι παρέχει πολυάριθμες ευκαιρίες για την μεγιστοποίηση του κέρδους κάποιου εις βάρος (παρά εις όφελος) των άλλων. Η καπνοβιομηχανία συχνά αναφέρεται ως ένα τέτοιο καλό παράδειγμα: η πώληση τσιγάρων και άλλων προϊόντων καπνού σίγουρα είναι προσοδοφόρα, όμως οι κριτικοί της βιομηχανίας αρνούνται ότι τα κοινωνικά οφέλη (την ευχαρίστηση που συνδέεται με το κάπνισμα, την συντροφικότητα, το αίσθημα ότι οι καταναλωτές κάνουν κάτι εξεζητημένο, cool κτλ) μπορούν να ξεπεράσουν τα κοινωνικά κόστη.

Κάποιοι θα ισχυριστούν ότι άλλο ένα παράδειγμα που αναιρεί την θεωρία του Σμιθ είναι η Βικιπαίδεια. Το παρατηρηθέν όφελος για την κοινωνία – αυτή η εγκυκλοπαίδεια – δεν συνδέεται με κάποιο υλικό όφελος για κάποιον από τους χιλιάδες συντελεστές της. Εντούτοις, προκύπτει το ζήτημα των ψυχολογικών ανταμοιβών και άλλων μη-οικονομικά κερδών, κάτι που ο Σμιθ δεν αγνόησε. Πράγματι, εάν κάποιος επεκτείνει την έννοια του “προσωπικού οφέλους” από το καθαρά οικονομικό κέρδος στην επιδίωξη των αξιών και των προτιμήσεων ενός ατόμου, η Βικιπαίδεια θα μπορούσε να ιδωθεί ως ένα πολύ καλό παράδειγμα ενός μηχανισμού αόρατου χεριού, όπου παίρνει την μορφή ενός με συνοχή επεξεργασμένου και παρουσιαζόμενου όλου, που όμως δημιουργείται από αυτόνομες και ασυντόνιστες δράσεις μιας απεριόριστης και ουσιαστικά απροσδιόριστης ομάδας ανθρώπων, όπου όλοι ενεργούν σύμφωνα με τα ενδιαφέροντά τους (από την άποψη της επιλογής θεμάτων κ.λπ.).

Από τον καιρό του Σμιθ, η αρχή του αόρατου χεριού έχει ενσωματωθεί περαιτέρω στην οικονομική θεωρία. Ο Leon Walras ανέπτυξε ένα μοντέλο γενικής ισορροπίας τεσσάρων εξισώσεων που καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το ατομικό προσωπικό συμφέρον που δρα σε μια ανταγωνιστική αγορά παράγει τις μοναδικές συνθήκες κάτω από τις οποίες η ολική ωφέλεια μιας κοινωνίας μεγιστοποιείται. Ο Vilfredo Pareto χρησιμοποίησε ένα γράφημα κουτιού edgeworth για να δείξει μια παρόμοια κοινωνική αποτελεσματικότητα.

Ο Von Mises, στην «Ανθρώπινη Δράση» (βλ. σημείωση 3, στο κάτω μέρος του συνδέσμου) ισχυρίζεται ότι ο Σμιθ πίστευε πως το αόρατο χέρι ήταν ουσιαστικά το χέρι του Θεού. Επίσης επισήμανε ότι αυτό δεν αποτελούσε κριτική, δεδομένου ότι η αλήθεια του αόρατου χεριού αποδείχτηκε μεσω κοσμικών (secular) συλλογισμών και όχι βάση κάποιας μεταφυσικής ή θρησκευτικής πίστης.

Το αόρατο χέρι θεωρείται παραδοσιακά ως μια αρχή των οικονομικών, αλλά όπως έδειξε ο Robert Nozick στο «Αναρχία, Κράτος και Ουτοπία» ουσιαστικά η ίδια αρχή υπάρχει και σε διάφορους άλλους τομείς της ακαδημαϊκής πραμάτειας κάτω από διαφορετικά ονόματα, όπως η Δαρβίνεια Φυσική Επιλογή, την οποία στην συνέχεια ο Daniel Dennett υποστήριξε στο βιβλίο «Η Επικίνδυνη Ιδέα του Δαρβίνου» αντιπροσωπεύει ένα “καθολικό οξύ” που, μπορεί να εφαρμοστεί σε διάφορους φαινομενικά ανόμοιους τομείς της φιλοσοφικής έρευνας (συνείδηση και ελεύθερη βούληση).

Δείτε επίσης

* Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων - Άνταμ Σμιθ
* Ο Πλούτος των Εθνών - Άνταμ Σμιθ
* Αυθόρμητη Τάξη

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

* The Wealth of Nations (full text)