Ιστορία της Κίνας

 

.

Ο κινεζικός πολιτισμός δημιουργήθηκε σε ποικίλα τοπικά κέντρα κατά μήκος τόσο της κοιλάδας του Κίτρινου Ποταμού όσο και της κοιλάδας του Ποταμού Γιανγκτσέ στη Νεολιθική Εποχή, με τον Κίτρινο Ποταμό να θεωρείται ως η κοιτίδα του κινεζικού πολιτισμού. Με χιλιάδες χρόνια συνεχούς ιστορίας, η Κίνα αποτελεί έναν από τους αρχαιότερους πολιτισμούς της υφηλίου. Η γραπτή ιστορία της Κίνας αρχίζει από την εποχή της Δυναστείας Σανγκ (γύρω στα 1.700-1.046 π.Χ.), παρόλο που αρχαία ιστορικά κείμενα όπως τα Αρχεία του Μεγάλου Ιστορικού (γύρω στο 100 π.Χ.) και τα Χρονικά Μπαμπού επιβεβαιώνουν την ύπαρξη μιας δυναστείας ονόματι Ξία πριν από αυτή των Σανγκ. Οστά από μαντεία, με αρχαία κινεζική γραφή από τον καιρό της δυναστείας Σανγκ έχουν ραδιοχρονολογηθεί μέχρι και το 1.500 π.Χ. Μεγάλο μέρος της κινεζικής κουλτούρας, λογοτεχνίας και φιλοσοφίας αναπτύχθηκε περαιτέρω κατά τη διάρκεια της Δυναστείας Τσου (1045-256 π.Χ.).

Η Δυναστεία των Τσου άρχισε να λυγίζει σε εξωτερικές και εσωτερικές πιέσεις τον 8ο αιώνα π.Χ. και το βασίλειο τελικώς διασπάστηκε σε μικρότερα κρατίδια, ξεκινώντας από την Περίοδο της Άνοιξης και την Περίοδο του Φθινοπώρου και καταλήγοντας στην Περίοδο των Εμπόλεμων Βασιλείων. Αυτή η περίοδος αποτελεί μια από τις πολλές περιόδους αναταραχής στην κινεζική ιστορία (με πιο πρόσφατη τον κινεζικό εμφύλιο πόλεμο).

Τις περιόδους ανάμεσα σε αυτές των πολλαπλών βασιλείων και των πολεμάρχων, κινεζικές δυναστείες (ή πιο πρόσφατα, δημοκρατίες) κυβέρνησαν όλη την Κίνα (εκτός της περιοχής Ξινγιάνγκ και του Θιβέτ, υπό κινεζική κατοχή σήμερα, όπου η κινεζική Αρχή δεν υπήρξε συνεχής). Η πρακτική αυτή άρχισε με τη Δυναστεία Τσιν: το 221 π.Χ., ο Τσιν Σι Χουάνγκ ένωσε τα διάφορα εμπόλεμα βασίλεια και σχημάτισε την πρώτη κινεζική Αυτοκρατορία. Οι επόμενες δυναστείες στην κινεζική ιστορία ανέπτυξαν γραφειοκρατικά συστήματα τα οποία διευκόλυναν τον αυτοκράτορα στον απευθείας έλεγχο αχανών περιοχών.

Η συμβατική όψη της κινεζικής ιστορίας είναι αυτή της εναλλαγής περιόδων πολιτικής ενότητας με περιόδους διχόνοιας και αναταραχών, με την Κίνα να περιέρχεται κατά περιόδους υπό την κυριαρχία άλλων λαών της Ασίας, οι περισσότεροι εκ των οποίων αφομοιώθηκαν από τον κινεζικό πολιτισμό των Χαν. Πολιτιστικές και πολιτικές επιρροές από πολλά μέρη της Ασίας, εισαχθείσες από αλλεπάλληλα κύματα μετανάστευσης, επέκτασης και πολιτιστικής αφομοίωσης, αποτελούν μέρος της μοντέρνας κουλτούρας της Κίνας.

Προϊστορικοί Χρόνοι
Παλαιολιθική Εποχή

Πίθηκοι τεραστίων διαστάσεων: οι μεγαλάνθρωποι ή γιγαντοπίθηκοι εντοπίστηκαν στη νότια Κίνα.[1] Τα σημερινά εδάφη της Κίνας κατοικήθηκαν από το Χόμο Ερέκτους περισσότερο από ένα εκατομμύριο χρόνια πριν. Πρόσφατη μελέτη αποδεικνύει ότι τα λίθινα εργαλεία που βρέθηκαν στην τοποθεσία Ξιάοτσανγκλιάνγκ χρονολογούνται 1,36 εκατομμύρια χρόνια πριν[2]. Η αρχαιολογική τοποθεσία Ξιχουντού στην επαρχία Σαανξί αποτελεί την αρχαιότερη καταγεγραμμένη περίπτωση χρησιμοποίησης της φωτιάς από το Χόμο Ερέκτους, η οποία χρονολογείται στα 1,27 εκατομμύρια χρόνια πριν. Οι ανασκαφές στην επαρχία Γιουνάν δείχνουν εποικισμό από πολύ νωρίς.
Η είσοδος του σπηλαίου Τσουκρουτιέν όπου βρέθηκαν τα ευρήματα του Ανθρώπου του Πεκίνου

Ίσως το πιο διάσημο δείγμα του Χόμο Ερέκτους που βρέθηκε ποτέ στην Κίνα είναι ο αποκαλούμενος Άνθρωπος του Πεκίνου, αυτός χρησιμοποιούσε εργαλεία και ήταν οι αρχαιότερος γνωστός χρήστης της φωτιάς.Τα ευρήματα στο σπήλαιο του Τσουκουτιέν είναι ίσως τα πλουσιότερα που έχουν βρεθεί: μέσα στο έδαφος του σπηλαίου έχουν ανακαλυφθεί απολιθώματα περίπου 50 ατόμων, καθώς και 17.000 λίθινα εργαλεία.[3], που ανακαλύφθηκαν στα 1923-1927.[4]
Ομοίωμα του Ανθρώπου του Πεκίνου
Νεολιθική Εποχή

Η Νεολιθική Εποχή στην Κίνα χρονολογείται ανάμεσα στα 12.000 και 10.000 π.Χ. Πρώιμες αποδείξεις πρωτο-κινεζικής γεωργίας κεχριού βρέθηκαν με ραδιοχρονολόγηση να ανάγονται γύρω στο 7.000 π.Χ. Ο πολιτισμός Πέιλιγκανγκ της περιοχής Ξινζένγκ της επαρχίας Χενάν, ανακαλύφθηκε το 1977. Με τη γεωργία ο πληθυσμός αυξήθηκε, όπως και η ικανότητα να αποθηκεύονται τρόφιμα, να αναδιανέμονται οι σοδειές και να αναδιαμορφώνονται οι καλλιέργειες. Παρουσιάστηκε επίσης η δυνατότητα ύπαρξης ειδικών τεχνιτών και διοίκησης, μιας και ένας αριθμός ατόμων μπορούσε τώρα να απέχει από τη σοδειά και να ασχοληθεί με άλλα πράγματα εφόσον το φαγητό επαρκούσε για όλους. Στα ύστερα νεολιθικά χρόνια, η κοιλάδα του Κίτρινου Ποταμού άρχισε να αναδεικνύεται ως πολιτιστικό κέντρο, όπου ιδρύθηκαν τα πρώτα χωριά. Το πιο σημαντικό από αυτά από αρχαιολογικής πλευράς βρέθηκε στον αρχαιολογικό χώρο Μπανπό της επαρχίας Σαανξί. Ο Κίτρινος Ποταμός ονομάστηκε έτσι επειδή η εναπόθεση του χώματος από τον άνεμο που σχημάτιζε τις όχθες του έδινε μια κιτρινωπή απόχρωση στο νερό.

Η αρχική ιστορία της Κίνας είναι ασαφής λόγω της έλλειψης γραπτών ντοκουμέντων από εκείνη την εποχή, αλλά και λόγω της ύπαρξης αρχείων γραμμένων σε μεταγενέστερες περιόδους που επιχειρούσαν να καταγράψουν γεγονότα που είχαν συμβεί αρκετούς αιώνες πριν. Υπό μία έννοια, το πρόβλημα πηγάζει από αιώνες ενδοσκόπησης του κινεζικού λαού, η οποία έκανε θολή την εύρεση της διαφοράς μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας όσον αφορά την πρώιμη ιστορία της Κίνας.

Περί το 7.000 π.Χ., οι Κινέζοι ασχολούνται ως αγρότες κεχριού, δίνοντας ώθηση στον πολιτισμό Γιαχού. Στο Νταμάιντι της επαρχίας Νινγκξιά, ανακαλύφθηκαν 3.172 χαρακτικά σε βράχο που απεικόνιζαν 8.453 χαρακτήρες όπως τον ήλιο, το φεγγάρι, θεούς και σκηνές κυνηγιού και βοσκής οικόσιτων ζώων. Αυτά τα ιδεογράμματα θεωρούνται οι αρχαιότεροι επιβεβαιωμένοι χαρακτήρες κινεζικής γραφής.
Αρχαίοι Χρόνοι
3η χιλιετία

Η κοινωνική οργάνωση της περιόδου, όπως οι κινεζικές φιλολογικές πηγές μαρτυρούν, δείχνουν επιβίωση της μητριαρχίας. Ο ιστορικός Σιμά Κιαν αναφέρει πως οι κυβερνήτες εκλέγουν τους διαδόχους τους χωρίς να ορίζουν τέτοιους τους γιους τους. Υπήρχε ένα συμβούλιο των επικεφαλής των γενών κι από τα τέλη της 3ης χιλιετίας οι αρχηγοί των φυλών ορίζουν διαδόχους χωρίς οι αρχηγοί να εκλέγονται.[5]
Δυναστεία των Ξία (2.100 περίπου-1.600 π.Χ. περίπου)

Η Δυναστεία Ξία της Κίνας είναι η πρώτη δυναστεία που περιγράφεται στα αρχαία ιστορικά κείμενα όπως τα Αρχεία του Μεγάλου Ιστορικού και τα Χρονικά Μπαμπού. Αν και υπάρχει διχογνωμία ως προς την ύπαρξη ή μη της συγκεκριμένης δυναστείας, υπάρχουν κάποιες αρχαιολογικές ενδείξεις ότι πιθανόν να υπήρξε[6]. Ο ιστορικός Σιμά Κιαν (145-90 π.Χ.), ο οποίος έγραψε τα Αρχεία του Μεγάλου Ιστορικού και τα αποκαλούμενα Χρονικά Μπαμπού, χρονολογεί την ίδρυση της Δυναστείας Ξία 4.200 έτη πριν, χωρίς όμως αυτό να έχει επιβεβαιωθεί επιστημονικώς. Οι περισσότεροι αρχαιολόγοι συνδέουν τους Ξία με ανασκαφές στο Ερλιτού στην κεντρική κινεζική επαρχία Χενάν. Πρώιμα γραπτά σημάδια από αυτή την περίοδο που βρέθηκαν σε αγγεία και σε όστρακα θεωρείται ότι είναι πρόγονοι των σύγχρονων κινεζικών γραμμάτων. Με λίγα καθαρά αρχεία να ταιριάζουν με τα μαντικά οστά της εποχής της δυναστείας Σανγκ και τους χαρακτήρες από ορείχαλκο στα πλοιάρια της εποχής της δυναστείας των Τσου, η εποχή των Ξία παραμένει σχετικώς ένα μυστήριο. Σύμφωνα με τη μυθολογία, η δυναστεία τερμάτισε το βίο της γύρω στο 1.600 π.Χ., συνεπεία της μάχης του Μινγκτιάο και της ήττας της από τη φυλή Σανγκ.[7]
Δυναστεία των Σανγκ (1600-1046 π.Χ. περίπου)

Η ονομασία προέρχεται από την τοποθεσία όπου βρίσκονταν τα κτήματα των γενών των φυλάρχων του Σανγκ. Το κράτος Σανγκ κατείχε περιοχές της σημερινής επαρχίας Γιουνάν. Περιβαλλόταν από διάφορες μισοανεξάρτητες και υποταγμένες φυλές.Η κτηνοτροφία και η γεωργία αρχίζει να παίζει πιο σημαντικό ρόλο στην οικονομία της περιόδου[8]. Πλατιά διάδοση αρχίζει να γνωρίζει η χρήση του ορείχαλκου για την κατασκευή όπλων και γεωργικών εργαλείων. Στην γεωργία αρχίζουν να χρησιμοποιούν προδρομικά την άρδευση, μεταλλικά εργαλεία και ζώα[9]. Σημαντική είναι η ανάπτυξη και της βιοτεχνίας[10] Εμπορικές σχέσεις αναπτύσσονται με τους Ινδούς, νομαδικές και ημινομαδικές φυλές βόρεια (Σιβηρία) και δυτικά.[11] Η κοινωνική διάρθρωση τους κράτους των Σανγκ ήταν πυραμιδοειδής: στην κορυφή βρισκόταν ο βασιλιάς-ο ανώτατος ιδιοκτήτης όλης της γης που είχε το κράτος και ταυτόχρονα ο ανώτατος στρατιωτικός αρχηγός και ανώτατος ιερέας: ήταν ο γιος του θεού Ουρανού. Ακολουθούσαν οι δουλοκτήτες, οι ελεύθεροι γεωργοί, και οι δούλοι. Η διάρθρωση του κράτους ήταν στρατιωτική: στρατιωτικοί διοικητές διαφόρων περιοχών. Οι αρχηγοί των υποτελών φυλών αποτελούσαν κι αυτοί τους αντιπροσώπους του κράτους των Σανγκ.[12]
Η Κίνα από τον 5ο έως τον 3ο αι. π.Χ.

Η περίοδος από το 481 π.Χ. έως το 221 π.Χ. ονομάζεται των αντιμαχομένων βασιλείων ή Τσανγκό: τα πολλά βασίλεια που υπήρχαν στην Κίνα ήλθαν σε εμφύλια σύγκρουση μεταξύ τους και τελικά απόμειναν όχι περισσότερα από δέκα[13]. Την περίοδο αυτή αρχίζει να διαδίδεται η επεξεργασία του σιδήρου και των σχετικών εργαλείων. Η γεωργία συνιστά τη βάση της οικονομίας στην αρχαία Κίνα: σιτάρι, κεχρί και σόργο καλλιεργούνται στο Βορρά και ρύζι στο Νότο. Η αγροτική οικονομία στην Κίνα στηρίζεται στους ελεύθερους καλλιεργητές.[14]. Η οργωτή καλλιέργεια διαδίδεται στη χώρα άνισα και με αργούς ρυθμούς. Ανάπτυξη γνωρίζει και η μεταλλωρυχία η ο οποία βρίσκεται σε χέρια ιδιωτών.[15] Ευρύνεται ο καταμερισμός της εργασίας: πλήθος βιοτεχνικών ειδικοτήτων αναπτύσσονται και σε κάποιες περιπτώσεις έχουμε βασίλεια με μεγαλύτερη βιοτεχνική εξειδίκευση και ανάλογες επιδόσεις, όπως η υφαντουργία στο βασίλειο του Τσι, το οποίο φημιζόταν για τα μεταξωτά και λινά υφάσματά του.[16] Συνακόλουθα αναπτύσσεται και το εμπόριο μεταξύ των κινεζικών βασιλείων και των βασιλείων και των διαφόρων φυλών. Από τις τελευταίες προμηθεύονταν δούλους, άλογα, κερασφόρα ζώα, πρόβατα, τομάρια, μαλλί, χρώματα, πολύτιμα μέταλλα και μαργαριτάρια. Η άνοδος της κοινωνικής σημασίας και του ρόλου των εμπόρων στην κοινωνική και πολιτική ζωή των βασιλείων αρχίζει να γίνεται αισθητή την περίοδο αυτή: στο βασίλειο Βέι ο έμπορος Μπάι Γούι (4ος αι.π.Χ.) έγινε σημαντικός αξιωματούχος και ο έμπορος αλόγων Λιούι μπου Βέι (3ος αι. π.Χ.) έγινε αρχισύμβουλος στο βασίλειο Τσιν. Το προηγούμενο σύστημα της κληρονομικής διαδοχής στα αξιώματα κλονίζεται.[17] Εμπόδια στην ανάπτυξη του εμπορίου ήταν η ποικιλία νομισματικών συστημάτων και μέτρων και σταθμών αλλά και η πληθώρα τελωνειακών σταθμών.[18] Η γιγάντωση των αστικών κέντρων είναι ένα ακόμα χαρακτηριστικό της περιόδου: πόλεις με δέκα χιλιάδες κατοίκους πολλαπλασιάζονται αν και στην αρχαιότητα οι πόλεις δεν υπερέβαιναν τις τρεις χιλιάδες κατοίκους. Η φορολόγηση των φυσικών προσώπων μεταβάλλεται: πριν ήταν η κοινότητα στο σύνολό της ενώ πλέον είναι η κάθε οικογένεια χωριστά. Θεσπίζεται ο έγγειος φόρος, δηλαδή το ποσοστό επί της σοδειάς και καταβαλλόταν σε γέννημα. Εμπόδια στην ανάπτυξη του εμπορίου ήταν η ποικιλία νομισματικών συστημάτων και μέτρων και σταθμών αλλά και η πληθώρα τελωνειακών σταθμών.[19] Τις κοινωνικές αντιθέσεις αντικατόπτριζαν τα θρησκευτικοφιλοσοφικά ρεύματα της περιόδου: ο Ταοϊσμός και ο θεμελιωτής του, ο Λάο Τσε αν και δεν κρύβει τη συμπάθειά του στις λαϊκές μάζες και αποδοκιμάζει την αυθαιρεσία της αριστοκρατίας, προβάλλει μια «παθητική διαμαρτυρία της γεωργικής κοινότητας» και την «απραξία», την καρτερική συμμόρφωση με τους ρυθμούς του Τάο[20].
H Κίνα από τα μέσα του 1ου αι.π.Χ. έως τον 2ο αι. μ.Χ.

Στο κράτος των Χαν υπάρχουν δύο τάσεις στην εξωτερική πολιτική: η μία ήταν υπέρμαχος των εκστρατειών και κατακτήσεων, ενώ η άλλη τις απέρριπτε από το φόβο εκδήλωσης εντός του κράτους αντιπερισπασμών. Κατά κύριο λόγο η εξωτερική πολιτική της δυναστείας των Χαν ήταν αμυντική. Η κυριότερη εκστρατεία που σημειώνεται είναι αυτή κατά των Ούννων (36 π.Χ), αλλά τελικά οι τελευταίοι θα αποκόψουν την πρόσβαση των Κινέζων προς τις δυτικές χώρες.[21].Η εποχή Χαν σημαδεύεται από την όξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων: η μεγάλη γαιοκτησία ενισχύεται ακόμα πιο πολύ σε βάρος της μικρής και μεσαίας ιδιοκτησίας.

Υπό την προοπτική λαϊκής εξέγερσης τα φορολογικά βάρη μετριάζονταν.[22] Καθώς είχαν ξεσπάσει και λαϊκές εξεγέρσεις στα τέλη του 1ου αι. π.χ. από εξαθλιωμένους γεωργούς και κρατικούς δούλους, η αυτοκρατορία γίνεται πιο μετριοπαθής: η συγκέντρωση γης και δούλων με το διάταγμα Αϊντί (6-1 π.Χ) περιοριζόταν. Όμως η εφαρμογή του ανεστάλη.
Βανγκ Μανγκ. Προσπάθησε να περιορίσει την ιδιωτική δουλοκτησία

Το 8 μ.Χ. όμως, ο Βανγκ Μανγκ ανέρχεται στν θρόνο και εμπνεόμενος από τις κομφουκιανές απόψεις[23] περί χρυσού αιώνος κατά το παρελθόν, οπότε απουσίαζε ο πλούτος και η φτώχεια, εξαγγέλλει την απαγόρευση αγοραπωλησίας γης και δούλων. Χωρίς να επιδιώκει την ανακατανομή της ιδιοκτησίας ήθελε να μη μετατραπούν σε ακτήμονες και δούλους οι ελεύθεροι γεωργοί της κοινότητας.[24]

Όμως το σύνολο των μέτρων που έλαβε ενίσχυσε την κρατική δουλοκτησία[25]. Επιχείρησε να ελέγξει τους τόκους των δανείων και τις τιμές της αγοράς. Επίσης ενίσχυσε τα διάφορα κρατικά μονοπώλια. Υπό την κοινωνική πίεση επέτρεψε το δουλεμπόριο και τη δουλοκτησία που την υπερφορολόγησε. Η υπερφορολόγηση που επέβαλε εξυπηρετούσε τη χρηματοδότηση των πολέμων κατά των Ούννων και τον υπερτροφικό γραφειοκρατικό μηχανισμό, που σε συνδυασμό με την υποχρεωτική στράτευση εξαθλίωνε τις μάζες.[26] Πράγματι πληθώρα λαϊκών κινημάτων εκδηλώνονται σαν αντίδραση σε όλα αυτά τα μέτρα, με πολλές ονομασίες. Τελικά σε μια από αυτές τις εξεγέρσεις ο Βανγκ Μανγκ σκοτώθηκε[27]
Βασιλική σφραγίδα του Ουράνιου Βασιλείου Τάι Πινγκ
H Κίνα από τον 3ο αι. μ.Χ. έως τον 6ο αι. μ.Χ.

Μετά την πτώση των Χαν ακολούθησε περίοδος διάφορων διαδοχικών βασιλείων και δυναστειών τόσο στα βόρεια όσο και στα νότια της χώρας. Οι ιστορικοί την προσδιορίζουν ως Περίοδο των Έξι Δυναστειών. Η αυτοκρατορία κατατμήθηκε σε περιοχές διοικούμενες από ισχυρούς πρώην στρατηγούς των Χαν. Τα Τρία Βασίλεια κυριάρχησαν τον 3ο αι. (220-280): οι Γουέι, οι Σου και οι Γου. Από τα τρία αυτά ξεχώρισαν διάφορες δυναστικές φυσιογνωμίες: του κράτους Σου ο Τζούγκε Λιανγκ (181-234) που ξεχώρισε ως ήρωας της κινεζικής ιστορίας και λογοτεχνίας. Οι Γουέι αντάλλαξαν διπλωματικές επαφές με την Ιαπωνία. Τέλος οι Γου επικοινωνούσαν με περιοχές όπως η Ινδοκίνα και με βασίλεια στη σημερινή Καμπότζη και κεντρικό Βιετνάμ.[28] Η δυναστεία Τζιν (265-420) καλύπτει μια περίοδο μερικής ενοποίησης. Η βόρεια Κίνα βρισκόταν υπό την εξουσία ηγεμόνων-φεουδαρχών οι οποίοι κυρίως ήταν αρχηγοί ξένων μειονοτήτων. Γνωστή ως Περίοδος των 16 κρατιδίων (304-439) οι ηγεμόνες στη βόρεια περιοχή εξουσίαζαν πλήθος αντιμαχόμενων κρατιδίων. Επί των Τζιν οι σχέσεις με την Ιαπωνία εμβαθύνονται: οι Κινέζοι μεταλαμπαδεύουν τεχνικές γνώσεις (κεραμική, ύφανση) και τον Κομφουκιανισμό δια των κειμένων του. Τότε και ο Βουδισμός έγινε γνωστός από τις Ινδίες στην Κίνα, ενώ απεσταλμένοι από τη Ρώμη έφτασαν στην αυλή των Τζιν.[28] Διαφορετικές σειρές δυναστειών δεσπόζουν στην ιστορία της νότιας Κίνας: οι Νότιες Δυναστείες καλύπτουν το χρονικό διάστημα μεταξύ 420-589 μ.Χ.
Η Κίνα τον 19ο αιώνα

Στη διάρκεια του 19ου αιώνα η κινεζική κοινωνία συνίσταται ως επί το πλείστον από χωρικούς και μια μειοψηφία γαιοκτημόνων από τους οποίους προέρχονταν οι μορφωμένοι κυβερνητικοί διευθυντές.[29] Λαϊκές κινητοποιήσεις εκδηλώνονταν από χωρικούς λόγω της φτώχειας και της βαριάς φορολογίας και από μυστικές εταιρείες (οι Τριάδες): μεταξύ 1820-1836 σημειώνονται 15 τέτοιες εξεγέρσεις.[30] Στα μέσα του αιώνα σημειώνεται η εξέγερση του Ταϊπίνγκ υπό την ηγεσία του Χονγκ Ξιουκουάν που είχε δανειστεί από τους χριστιανούς ιεραποστόλους την ιδέα ενός Μεσσία, ξεσήκωσε μεγάλο μέρος του εσωτερικού της χώρας και για ορισμένο χρονικό διάστημα (1850-1864) διατήρησε την εξουσία.[31] Η σημασία της έγκειτο στο ό,τι ήταν η πιο αιματηρή και έφερε τη δυναστεία των Τσινγκ πολύ κοντά στην πτώση της.[32] Παράλληλα με την ανταρσία Τάι Πινγκ σημειώνονται μεταξύ 1852-1864 και άλλες (μουσουλμανική ανταρσία στα νοτιοδυτικά, εθνικών μειονοτήτων νοτιοδυτικά, στη Φορμόζα, στη Χαϊνάν, των λαμπηδοφόρων στις επαρχίες που επλήγησαν από πλημμύρες του Χουάνγκ Χο.[33] Στο τέλος του αιώνα η εξέγερση των Μπόξερς, κατευθυνόμενη εναντίον των ξένων, έδειχνε το ασταθές του καθεστώτος. Ο ανταγωνισμός με την Ιαπωνία υπέθαλπτε μια κίνηση για εκσυγχρονισμό: πολλοί Κινέζοι στράφηκαν προς την Ιαπωνία για την υιοθέτηση νέων τρόπων ζωής. Ο λόγιος Κανγκ Γιου Βέι δρομολογεί την προώθηση ενός σχεδίου εκσυγχρονισμού, που αν και η χήρα αυτοκράτειρα συνέτριψε στέλνοντας στην εξορία τους εμπνευστές της στα 1898, σημειώνεται ως μια απόπειρα κοινωνικής μεταρρύθμισης, γνωστή με την ονομασία οι εκατό ημέρες του 1898: προσομοιάζοντας με τις κομμούνες επεδίωκε την άρση κάθε διάκρισης ταξικής, οικονομικής, φυλετικής ή φύλου. Συνέπειες υπήρξαν από αυτήν την μεταρρυθμιστική προσπάθεια: καταργήθηκε το παλιό σύστημα των εξετάσεων για τις δημόσιες θέσεις και μαζί το μονοπώλιο της ηγεσίας του κράτους που κρατούσαν οι κομφουκιανιστές λόγιοι. Καθιερώθηκε εκπαίδευση κατά τα δυτικά πρότυπα: ιδρύθηκε πανεπιστήμιο στο Πεκίνο.[34]
Ο λόγιος Κανγκ Γιου Βέι ένας εκ των εμπνευστών του κοινωνικού εκσυγχρονισμού στα τέλη του 19ου αι. στην Κίνα

Το αυτοκρατορικό καθεστώς αποδυναμώνεται σταδιακά: ο σχηματισμός τοπικών ομάδων πολιτοφυλακής, ανεξάρτητων από τον τακτικό στρατό, νομιμόφρονων όμως προς τον αυτοκράτορα, με διαδικασία διορισμού τους εκτός της συνήθους διαδικασίας που προβλεπόταν για τους μανδαρίνους. Η δημοσιονομική εξουσία πέρασε στις επαρχιακές αρχές, κάθε χωριό γινόταν υπόλογο πλέον σαν μονάδα στη διοίκηση κι έτσι ενισχυόταν η τοπική εξουσία. Όλα αυτά συνέβαλαν στη δημιουργία ενός φυγόκεντρου κινεζικού συστήματος στρατιωτικού και δημοσιονομικού: σχηματίστηκαν αυτόνομες περιφερειακές κυβερνήσεις και στρατιωτικοί γαιοκτήμονες.[35]
Η Κίνα μέχρι και το τέλος του Β΄Παγκοσμίου πολέμου

Μέχρι το 1911 η δυναστεία των Μαντσού ήταν τόσο εξασθενημένη ώστε το 1911-1912 ανατράπηκε σχεδόν χωρίς αγώνα: εγκαθιδρύθηκε δημοκρατία με πρώτο πρόεδρο τον Σουν Γιατ-Σεν ο οποίος εμπνεόταν από δυτικά πρότυπα χωρίς όμως και πλήρη αφομοίωση των δυτικών συνταγματικών προτύπων. Στρατιωτικοί και μορφωμένοι κρατικοί διευθυντές διαγκωνίζονταν για τη νομή των δημοσίων θέσεων ενώ το χάσμα ανάμεσα στους χωρικούς και τους διανοουμένους μεγάλωνε. Ο Σουν Γιατ-Σεν διαπιστώνοντας την απήχηση της Οκτωβριανής Επανάστασης οργάνωσε το κόμμα της Κουομιντάγκ, ενώ δέχθηκε και κομμουνιστές ως μέλη, και τους έστειλε να μελετήσουν τις μεθόδους του Ερυθρού Στρατού.
Σουν Γιατ-Σεν ο πρώτος πρόεδρος της Κινεζικής Δημοκρατίας

Οι τρεις αρχές βάσει των οποίων θα μεταμόρφωνε το κράτος του ήταν: ο Εθνικισμός που θα καθιστούσε την Κίνα ελεύθερο και ανεξάρτητο κράτος ισότιμο με τα άλλα κράτη του κόσμου, η Δημοκρατία με την οποία θα περιόριζε το ρόλο των στρατιωτικών και την κηδεμονία από το κόμμα Κουομιτάνγκ, η εγκατάσταση με εκλογές συνταγματικής κυβέρνησης. Τέλος, η αναδιανομή της γης με σκοπό την ευημερία του Λαού. Το κράτος θα ανέπτυσσε το κεφάλαιο. Όταν ο Σουν πέθανε ο διάδοχός του Τσιανγκ Κάι Σεκ αναδιπλώθηκε εγκαταλείποντας το ριζοσπαστικό πρόγραμμα του προκατόχου του.[36] Από το 1917 η Κίνα μπήκε σε μια μακρά περίοδο εμφύλιων συγκρούσεων ανάμεσα στο Βορρά και το Νότο, αλλά και ανάμεσα στις στρατιωτικές φατρίες. Από τους εμφυλίους Βορείων και Νοτίων (1919-1920) καταρρέει το φιλοϊαπωνικό καθεστώς Τουάν στο Πεκίνο. Η αντιϊαπωνική δράση δόμησε δύο πολιτικούς χώρους: την κομμουνιστική Αριστερά και την Κεντροαριστερά. Στην πρώτη διακρίθηκε ο Μάο Τσετούνγκ-ιδρυτής του Κ.Κ. Κίνας και στη δεύτερη ο Τσιανγκ Κάι Σεκ. Οι Ιάπωνες απομακρύνονται από πολλές περιοχές της Κίνας με την παρέμβαση των Αμερικανών (1922) και το Πεκίνο καταλαμβάνεται (1924) από τον Φενγκ Γου-σιανγκ (επιτελή του πολέμαρχου Βου Πέι Φου, ο οποίος σχημάτισε δική του αυτόνομη κυβέρνηση). Οι περισσότεροι από τους φορείς των κεντρόφυγων τάσεων στην κινεζική πολιτική σκηνή δεν ήταν παρά εγκάθετοι «των ξένων δυνάμεων, που καρπώνονταν οφέλη από τη ρευστή πολιτική κατάσταση».[37] Το Μάιο του 1925 εκδηλώνονται εξεγέρσεις υποκινημένες από τους κομμουνιστές κατά των ξένων και της ντόπιας οικονομικής ολιγαρχίας. Η αντίδραση σε βάρος των κομμουνιστών ήταν σφοδρή: το 1927 σημειώνονται σφαγές κομμουνιστών σε Σαγκάη και Καντώνα. Το 1928 ο Τσιανγκ Κάι Σεκ καταλαμβάνει το Πεκίνο: όμως είναι προσωρινή η επανένωση της Κίνας. Κατά την περίοδο διακυβέρνησής του η αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία δεν ενισχύθηκε αλλά υπονομεύθηκε από τη διατήρηση της ισχύος των πολεμάρχων της επαρχίας. Οι ξένες δυνάμεις έκαναν πιο αισθητή την παρουσία τους: η Μαντζουρία περιήλθε στην κατοχή της Ιαπωνίας. Το 1931 συστήθηκε το βραχύβιο κομμουνιστικό κράτος του Τσιανγκσί από τον Μάο, αλλά καταλύθηκε από τον Τσιανγκ Κάι Σεκ το 1943. Αυτό ώθησε τους κομμουνιστές να πραγματοποιήσουν την προς τη Βορειοδυτική Κίνα Μεγάλη Πορεία τους (1934-1936), παίρνοντας με το μέρος τους τις μάζες λόγω και της προσήλωσής τους στον αντιϊαπωνικό αγώνα.[38]
Η Κίνα μετά τον Β΄Παγκόσμιο πόλεμο

Μετά την κατάρρευση της ιαπωνικής κατοχής, οι Εθνικιστές του Τσιανγκ Κάι Σεκ και οι Κομμουνιστές του Μάο Τσετούνγκ, ενώ αγωνίζονταν για την κατάληψη των πρώην κατεχόμενων εδαφών της ανατολικής και βόρειας Κίνας, παράλληλα αγωνίζονταν για τη μεταξύ τους συμφιλίωση. Από το 1946 έως το 1949 εκδηλώθηκε εμφύλιος πόλεμος: προσωρινή ήταν η κατίσχυση των Εθνικιστών στη Μαντζουρία. Όμως αδυνατώντας να συγκροτήσουν σταθερές δομές εξουσίας και ασφάλεια στους χειμαζόμενους από την πείνα και την τρομοκρατία πληθυσμούς, ο Κόκκινος Στρατός επανέκτησε το χαμένο έδαφος εξασφαλίζοντας στους κατοίκους ελευθερία από τα φεουδαρχικά δεσμά και αποκαθιστώντας τις περιουσίες των χωρικών. Τελικά η Νανκίνγκ-έδρα της κυβέρνησης του Τσιανγκ Κάι Σεκ- καταλήφθηκε τον Απρίλιο του 1949 και ακολούθησε η Σαγκάη. Την 1η Οκτωβρίου 1949 έγινε η επίσημη ανακήρυξη της Κίνας σε Λαϊκή Δημοκρατία από τον Μάο Τσετούνγκ. Μετά από λίγους μήνες το κράτος του Θιβέτ τέθηκε υπό τον κινεζικό έλεγχο.[39]
Ο Μάο Τσετούνγκ διακηρύσσοντας την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας

Η νέα κομμουνιστική ηγεσία η οποία ανήλθε το 1949 επεδίωξε την ανοικοδόμηση της εγχώριας οικονομίας. Αξιοποιώντας το κύριο πλουτοπαραγωγικό μέσο που διέθετε η Κίνα, την τεράστια εργατική δύναμη και εφαρμόζοντας τις αρχές του μαρξισμού-λενινισμού προσαρμοσμένες όμως στις κινεζικές συνθήκες, προώθησε τη μαζική προσπάθεια σε μια ατμόσφαιρα έντονου εθνικισμού και πατριωτισμού.[40] Η πανάρχαιη αγροτική οικονομία αύξησε τους ρυθμούς παραγωγής της με απώτερο σκοπό την αντιμετώπιση της πείνας αλλά και την αύξηση των εξαγωγών για την εισαγωγή -αντίστοιχα- μηχανημάτων και λοιπού τεχνικού εξοπλισμού από το εξωτερικό μέχρι την ανάπτυξη εγχώριας παραγωγής μηχανημάτων. Άλλα σημαντικά γεγονότα της περιόδου ήταν η σημαντική συμβολή της χώρας στον Πόλεμο της Κορέας (1951-1953) και η αναγόρευση του Μάο σε πρόεδρο του Ανωτάτου Κυβερνητικού Συμβουλίου. Επίσης η εξαγγελία της πολιτικής των Εκατό Λουλουδιών (1956) που στρεφόταν κατά του δογματισμού σε θέματα ιδεολογίας και Τέχνης. Ο Μάο αγωνίστηκε για την ομαλή μετάβαση και αποδέσμευση από την οικονομική κηδεμονία, αλλά και την πολιτική επιρροή της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτό εκφράστηκε με την Πολιτική των Τριών Κόκκινων Σημαιών (΄΄Γενική Γραμμή΄΄-΄΄Μεγάλο Οικονομικό Άλμα΄΄-΄΄Λαϊκές Κομμούνες΄΄) (1958-1959),. Όμως οι επιμέρους στόχοι δεν επιτεύχθηκαν.[39] Το 1959 τον Μάο διαδέχθηκε ο Λιου Σάοσι, εκπρόσωπος της συντηρητικής κατεύθυνσης του Κ.Κ.Κίνας. Το 1961 ο Μάο ήλθε σε ρήξη με την ηγεσία της ΕΣΣΔ: την κατηγορούσε για εγκατάλειψη των επαναστατικών αρχών του μαρξισμού-λενινισμού. Απομακρυνόμενη από την ομάδα των σοσιαλιστικών χωρών και με μόνη σύμμαχό της την Αλβανία , ηγήθηκε στο πλαίσιο του Τρίτου Κόσμου του επαναστατικού σοσιαλιστικού κινήματος.[39] Η ρήξη με την ΕΣΣΔ προκάλεσε εσωτερικό διχασμό εντός των κόλπων του Κ.Κ. Κίνας: δύο τάσεις γεννήθηκαν,, η επαναστατική και δεξιά πτέρυγα. Το 1966 ο Μάο μεθόδευσε την Μεγάλη Προλεταριακή Πολιτιστική Επανάσταση. Με αυτήν την επανάσταση μέσα στην Επανάσταση κάθε συντηρητικό στοιχείο απομονώθηκε. Τελικά το 1969 εξέπνευσε το επαναστατικό αυτό πρόγραμμα όταν θεωρήθηκε απειλή και για τους οργανωτές της.[41]
Παραπομπές

Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Α 1 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, 1956 ,σελ.31
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Α 1 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, 1956 ,σελ. 36-37
Τα οστά του Ανθρώπου του Πεκίνου Πολύτιμα κρανία του ανθρωποειδούς εξαφανίστηκαν στον πόλεμο [1] Αρχαιότερος από ό,τι είχε εκτιμηθεί αποδεικνύεται ο Ανθρωπος του Πεκίνου [2]
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Α 1 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, 1956 ,σελ.44-46
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Α 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, 1956 ,σελ.708
«Για τη φυλή Ξία η επιστήμη δεν έχει στη διάθεσή της αξιόπιστα αρχαιολογικά δεδομένα»Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Α 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, 1956 ,σελ.709
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Α 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, 1956 ,σελ.710
Καλλιεργούνται κριθάρι, σιτάρι, σόργο,κεχρί, μουριές για την εκτροφή μεταξοσκόλυκων. Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Α 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, 1956 ,σελ.712
βουβάλια, πρόβατα, ίπποι,και εξημερωμένα ελάφια ή ελέφαντες
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Α 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, 1956 ,σελ.710-711, 713, 715-716
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Α 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, 1956 ,σελ.716
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Α 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, 1956 ,σελ.723-724
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ.710, 726-730
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ.712
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ.713-714
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ.714-715
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ. Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ. 716, 724
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ. Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ. 718
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ.718
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ.725
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ.794-795
Έπαψε, επί αυτοκράτορος Λιου-Σι το 48-33 π.Χ., ο φόρος για παιδιά από τριών ετών και επάνω κι άρχισε να ισχύει για παιδιά από επτά ετών και πάνω. Ή όταν δεν υπήρχε σοδειά δεν εισπράττονταν κεφαλικός φόρος. Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ.797
«Το, χωρίς ρωγμές, κοινωνικό και πολιτικό σχήμα του Κομφούκιου πήρε - με την βοήθεια, κυρίως, των αυτοκρατόρων της δυναστείας των Χαν (3ος αι.π.Χ -3ος αι. μ.Χ), των Τανγκ και των Σουνγκ (7ος αι. -13ος αι. μ.Χ)- επίσημο χαρακτήρα και εφαρμόστηκε,...»[3]
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ. 800-801
Δούλοι γίνονταν από το κράτος οι εγκληματίες και τα μέλη των πέντε γειτονικών οικογενειών των εγκληματιών. Χρησιμοποιούνταν για την ανέγερση δημοσίων κτισμάτων ή για εκστρατείες Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ.801
Σηροτρόφοι, κυνηγοί και ψαράδες επλήγησαν από τη βαριά φορολογία. Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ.802-803
Τα σώματα των εξεγερμένων ψαράδων, στρατιωτών, βοσκών, φτωχών, μικρεμπόρων κλπ. ονομάζονται άλλοτε Μεγάλες λόγχες, άλλοτε Κόκκινα φρύδια, ή Άνω ρους του ποταμού, ή Χάλκινα άλογα κλπ. Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ.804,806
Κλαίρη Παπαπαύλου, Όθων Τσουνάκος, «Κίνα», Παγκόσμια Ιστορία, τ. Β, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1999, σελ.38
Συλλογικό, Ιστορία της Ανθρωπότητος, υπό την αιγίδα της Unesco, Αθήνα, εκδ.Ελευθεροτυπία,τομ. 22, χ.χ., σελ.7842
Συλλογικό, Ιστορία της Ανθρωπότητος, υπό την αιγίδα της Unesco, Αθήνα, εκδ.Ελευθεροτυπία,τομ. 17, χ.χ., σελ.6304
Συλλογικό, Ιστορία της Ανθρωπότητος, υπό την αιγίδα της Unesco, Αθήνα, εκδ.Ελευθεροτυπία,τομ. 17, χ.χ., σελ.6306-6308
Ξενοφών Χαλάτσης, «Η εξέγερση των Ταϊπίνγκ. Δεκαπέντε χρόνια πολέμου- 20.000 νεκροί (1851-1866)», Στρατιωτική Ιστορία, τχ.85 (Σεπτέμβριος 2003), [4]
Συλλογικό, Ιστορία της Ανθρωπότητος, υπό την αιγίδα της Unesco, Αθήνα, εκδ.Ελευθεροτυπία,τομ. 17, χ.χ., σελ.6305
Συλλογικό, Ιστορία της Ανθρωπότητος, υπό την αιγίδα της Unesco, Αθήνα, εκδ.Ελευθεροτυπία,τομ. 22, χ.χ., σελ.7842-7843
Συλλογικό, Ιστορία της Ανθρωπότητος, υπό την αιγίδα της Unesco, Αθήνα, εκδ.Ελευθεροτυπία,τομ. 17, χ.χ., σελ.6308
Συλλογικό, Ιστορία της Ανθρωπότητος, υπό την αιγίδα της Unesco, Αθήνα, εκδ.Ελευθεροτυπία,τομ. 22, χ.χ., σελ.7843-7844
Κλαίρη Παπαπαύλου, Όθων Τσουνάκος, «Κίνα», Παγκόσμια Ιστορία, τ. Β, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1999, σελ. 50-51
Κλαίρη Παπαπαύλου, Όθων Τσουνάκος, «Κίνα», Παγκόσμια Ιστορία, τ. Β, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1999, σελ. 51
Κλαίρη Παπαπαύλου, Όθων Τσουνάκος, «Κίνα», Παγκόσμια Ιστορία, τ. Β, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1999, σελ.52
Συλλογικό, Ιστορία της Ανθρωπότητος, υπό την αιγίδα της Unesco, Αθήνα, εκδ.Ελευθεροτυπία,τομ. 20, χ.χ., σελ.7403-7404

Κλαίρη Παπαπαύλου, Όθων Τσουνάκος, «Κίνα», Παγκόσμια Ιστορία, τ. Β, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1999, σελ.53

Πηγές

Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Α 1 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, 1956 ,σελ.369-373
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Α 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, 1956 ,σελ.705-728, 967-992
Συλλογικό: Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ., Παγκόσμια Ιστορία, τομ.Β 2 , μτφρ.Αντρέας Σαραντόπουλος, εκδ.Μέλισσα, Αθήνα, [1958;] ,σελ.709-842
Συλλογικό, Ιστορία της Ανθρωπότητος, υπό την αιγίδα της Unesco, Αθήνα, εκδ.Ελευθεροτυπία,τομ. 17, χ.χ., σελ.6283-6309
Συλλογικό, Ιστορία της Ανθρωπότητος, υπό την αιγίδα της Unesco, Αθήνα, εκδ.Ελευθεροτυπία,τομ. 18, χ.χ., σελ.6315-6386
Συλλογικό, Ιστορία της Ανθρωπότητος, υπό την αιγίδα της Unesco, Αθήνα, εκδ.Ελευθεροτυπία,τομ. 20, χ.χ., σελ.7402-7409
Συλλογικό, Ιστορία της Ανθρωπότητος, υπό την αιγίδα της Unesco, Αθήνα, εκδ.Ελευθεροτυπία,τομ. 22, χ.χ., σελ.7841-7846
Κλαίρη Παπαπαύλου, Όθων Τσουνάκος, «Κίνα», Παγκόσμια Ιστορία, τ. Β, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1999, σελ.33-53

Επιπλέον βιβλιογραφία

Συλλογικό, Η Κίνα και οι άλλοι. Οι σχέσεις της Κίνας με την Ευρώπη και τον κόσμο, εκδ.Παπαζήσης,Αθήνα, 2014
Σωτήρης Χαλκιάς, Παράδοση και νεοτερικότητα στην Κίνα. Το χρονικό μιας αναπάντητης πρόκλησης, εκδ. Ίνδικτος, 2013
Harry G. Gelber, Κίνα, ο δράκος της Ασίας. Η Κίνα και ο κόσμος από το 1100 π.Χ. έως σήμερα, εκδ.Ψυχογιός, 2012
Συλλογικό, Κίνα οι άγνωστες δυναστείες, εκδ.National Geografic, 2010
Δημήτρης Κιτσίκης, Συγκριτική ιστορία Ελλάδας και Κίνας, εκδ.Ηρόδοτος, 2007
Χαράλαμπος Παπασωτηρίου, Η Κίνα από την ουράνια αυτοκρατορία στην ανερχόμενη υπερδύναμη του 21ου αιώνα, εκδ. Ποιότητα, 2013
Patricia Ebrey, Κίνα από την αρχαιότητα ως σήμερα, εκδ.Οδυσσέας, Αθήνα, 2008
Θόδωρος Καρζής,Ιστορία και πολιτισμός της Κίνας, εκδ.Λιβάνης,
Michael Loewe, Η καθημερινή ζωή στην πρώιμη αυτοκρατορική Κίνα : (κατά την περίοδο των Han,202 π.Χ. - 220 μ.Χ), μτφρ. Αντ. Η. Σακελλαρίου εκδ. Δ. Παπαδήμας ,Αθήνα, 1990
Σωτήρης Πετρόπουλος, «Από τον Μάο στη σύγχρονη Κίνα», Ιστορία Εικονογραφημένη, τχ.543
Δημήτριος Πάνταβος, «19ος αιώνας: η Κίνα κλειστή στο Ευρωπαϊκό εμπόριο», Ιστορία Εικονογραφημένη, τχ.469 (Ιούλιος 2007)
Νίκος Κυριαζής, «Τσιν Σι Χουάνγκ Τι: ο πρώτος αυτοκράτορας της Κίνας», Ιστορία Εικονογραφημένη, τχ. 380 (Φεβρουάριος 2000), σελ.46-53
Μιχάλης Κορδώσης, «Πρεσβείες μεταξύ Fu-lin (Βυζαντίου) και Κίνας κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και η ιστορικογεωγραφική πραγματικότητα», «Δωδώνη»,23/1(1994), σ.111-260
Μιχάλης Κορδώσης,«The sea route from China to Ta-ch’in (Roman-early byzantine state) according to the chinese sources»: Byzantinische Forschungen 25 (1999), σ.47-54
Μιχάλης Κορδώσης, «Συμβολή των κινεζικών πηγών στη μελέτη τριών θεμάτων που αφορούν στο Βυζάντιο και κατ’ επέκτασιν στη Δύση...», Ιστορικογεωγραφικά 10(2004),σ.237-253
Μιχάλης Κορδώσης, «Από την Κίνα στο Βυζάντιο. Οι κινεζικές πηγές» : Πρακτικά Β’ Διεθνούς Συμποσίου «Η επικοινωνία στο Βυζάντιο», Αθήνα 1993, σ. 551-564
Μιχάλης Κορδώσης, «China and the West»The silk route: Πρακτικά Sixth International Congers of Graeco-Oriental Studies, Nicosie 2000, σ.233-241.
Μιχάλης Κορδώσης, «Βυζάντιο και Κίνα των T’ang. Γεγονότα και συμπτώσεις» : Πρακτικά Α’ Συνεδρίου Σινο-ελληνικών Σπουδών, Ιωάννινα 2008, σ.235-252.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Σωτήριος Λέκκας, «Οι Βυζαντινές πρεσβείες στην Κίνα μέσα 7ου και 8ου αι.»[5]
Τα οστά του Ανθρώπου του Πεκίνου Πολύτιμα κρανία του ανθρωποειδούς εξαφανίστηκαν στον πόλεμο [6]
Αρχαιότερος από ό,τι είχε εκτιμηθεί αποδεικνύεται ο Ανθρωπος του Πεκίνου [7]
Μαρία Ευθυμίου, «Οι θεωρίες του Κομφούκιου και οι κρίσεις στην Κίνα και την Ανατολική Ασία»[8]
Ξενοφών Χαλάτσης, «Η εξέγερση των Ταϊπίνγκ. Δεκαπέντε χρόνια πολέμου- 20.000 νεκροί (1851-1866)», Στρατιωτική Ιστορία, τχ.85 (Σεπτέμβριος 2003), [9]

Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License