Θέμα (Βυζάντιο)

Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία με την ονομασία Θέματα φέρονταν αφενός μεν οι διοικητικές περιφέρειες της Αυτοκρατορίας οι οποίες δημιουργήθηκαν πιθανά τον 7ο αιώνα, κατά τη δυναστεία του Ηρακλείου, μετά την κατάργηση των επαρχιών που είχαν θεσπίσει παλαιότερα ο Διοκλητιανός και ο Μεγάλος Κωνσταντίνος και αφετέρου οι στρατιωτικές μονάδες που συγκροτούνταν σ΄ αυτές μετά από επιστράτευση.
Στα θέματα υπηρετούσαν ελεύθεροι αγρότες Χριστιανοί ορθόδοξοι στους οποίους το κράτος παραχωρούσε στρατιωτικά κτήματα (στρατιωτόπια, ή στρατοτόπια). Με τα έσοδά τους εξ αυτών οι στρατιώτες - αγρότες συντηρούσαν τις οικογένειες τους, αγόραζαν οπλισμό και κάλυπταν τα έξοδα των εκστρατειών. Έτσι οι διοικητικές περιφέρειες των Θεμάτων ήταν ταυτόχρονα και οι στρατιωτικές περιφέρειες της Αυτοκρατορίας. Τα θέματα βοήθησαν και στην επικράτηση της μικρομεσαίας αγροτικής τάξης στο Βυζάντιο.

Ο θεματικός στρατός αποτελούσε τον κύριο στρατό της Αυτοκρατορίας, ένα είδος εθνικού στρατού στον οποίο στρατολογούνταν μόνο κάτοικοι χριστιανοί ορθόδοξοι, αποκλειομένων των αιρετικών, Εβραίων κ.λπ., σε αντίθεση προς τις υπό της κυβέρνησης της Κωνσταντινούπολης στρατολογούμενες μονάδες που καλούνταν Τάγματα και που περιελάμβαναν και ξένους και αιρετικούς, ακόμα και μη Χριστιανούς. Ο Θεματικός στρατός φάνηκε εξαιρετικά αποτελεσματικός στην απόκρουση των αραβικών επιθέσεων.

Καθένα από τα θέματα διοικείτο από τον Στρατηγό ο οποίος είχε πολιτική και στρατιωτική εξουσία, εξ ου και οι παράλληλες ονομασίες των θεμάτων σε: Στρατηγάτα (κατ΄ έκταση) και Στρατηγίδες (κατά διοίκηση). Στον στρατηγό υπάγονταν οι κλεισουράρχες, οι τουρμάρχες (στρατιωτικοί) και οι πρωτονοτάριος ή κριτής (που έφεραν δικαστική εξουσία και οικονομική διαχείριση).

Ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος ανέφερε 29 θέματα, 17 στην Ασία και 12 στην Ευρώπη, αλλά ο αριθμός τους κυμαινόταν ανάλογα με τις ανάγκες και τις μεταβολές της αυτοκρατορίας.

Σημείωση

Κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821 η συνελθούσα το 1827 Γ΄ Εθνοσυνέλευση Τροιζήνας προσπαθώντας να συνεχίσει τις παραδόσεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας καθιέρωσε στο καταστατικό χάρτη της χώρας που ψήφισε, τη διοικητική διαίρεση αυτής σε θέματα, που όμως πολύ γρήγορα εγκαταλείφθηκε έναντι και μόνο της γεωγραφικής διαίρεσης και της διοικητικής δια των νομών.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Θεσμός των Θεμάτων από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού

Βιβλιογραφία

Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη, 1929, Αθήνα

Θέματα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας κατά το Περί Θεμάτων
Θέματα της Ανατολής (Μικρά Ασία)
1. Θέμα Ανατολικών · 2. Θέμα Αρμενιακών (συμπεριλ. του Θέματος Καππαδοκίας και του Θέματος Χαρσιανού) · 3. Θέμα Θρακησίων · 4. Οψίκιον · 5. Θέμα Οπτιμάτων · 6. Θέμα Βουκελλαρίων · 7. Θέμα Παφλαγονίας · 8. Θέμα Χαλδίας · 9. Θέμα Μεσοποταμίας · 10. Θέμα Κολωνείας · 11. Θέμα Σεβαστείας · 12. Θέμα Λυκανδού · 13. Θέμα Σελευκείας · 14. Θέμα Κιβυρραιωτών · 15. Θέμα Κύπρου · 16. Θέμα Σάμου · 17. Θέμα Αιγαίου Πελάγους
Θέματα της Δύσης (Ευρώπη)
1. Θέμα Θράκης§ · 2. Θέμα Μακεδονίας§ · 3. Θέμα Στρυμώνος · 4. Θέμα Θεσσαλονίκης · 5. Θέμα Ελλάδος · 6. Θέμα Πελοποννήσου · 7. Θέμα Κεφαλληνίας · 8. Θέμα Νικοπόλεως · 9. Θέμα Δυρραχίου · 10. Θέμα Σικελίας · 11. Θέμα Λογγιβαρδίας · 12. Θέμα Χερσώνος
§ Τα θέματα Θράκης και Μακεδονίας συγκαταλέγονταν ιεραρχικά μεταξύ των πρεσβύτερων ανατολικών θεμάτων