Κλέμενς φον Μέττερνιχ

.

Ο Κλέμενς Βέντσελ Λόταρ φον Μέττερνιχ, (γερμ Klemens Wenzel Lothar von Metternich, 1773-1859), ήταν πρίγκιπας (επί τιμή) και ένας από τους διασημότερους διπλωμάτες και Πρωθυπουργός της Αυστριακής Αυτοκρατορίας και της Ευρώπης γενικότερα. Γεννήθηκε στο Κόμπλεντς στις 15 Μαΐου του 1773 και πέθανε στη Βιέννη στις 11 Ιουνίου του 1859. Ήταν γιος του Κόμη και μετέπειτα Πρίγκιπα (επί τιμή) Φραγκίσκου Γεωργίου Μέττερνιχ.

Σταδιοδρομία

Αρχικά αφού περάτωσε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, το οποίο θεωρούνταν στην εποχή του η ανώτερη διπλωματική σχολή, μετέβη στη Δρέσδη (1801) και μετέπειτα στο Βερολίνο (1803) ως αντιπρόσωπος της Αυστριακής Βασιλικής Αυλής. Το 1806 διορίσθηκε επίσημα βασιλικός πρέσβης της Αυστρίας στο Παρίσι όπου και διακρίθηκε για τους λεπτούς χειρισμούς υποθέσεων και για τη διπλωματική του ικανότητα. Παρά ταύτα κατά την εκεί παραμονή του δεν κατάφερε, παρά τις προσπάθειες που κατέβαλε, να προσελκύσει τον αγέρωχο τότε Ναπολέοντα σε συμμαχία με την Αυστρία. Όταν κηρύχτηκε ο πόλεμος του 1809 ο Μέττερνιχ ανακλήθηκε στη Βιέννη όπου και ανέλαβε υπουργός των εξωτερικών, θέση που διατήρησε μέχρι το 1848.

Κατά την 30ετή αυτή θητεία του ο Μέττερνιχ άσκησε ιδιαίτερα μεγάλη επίδραση όχι μόνο στα επί της αυστριακής πολιτικής (εξωτερικής και εσωτερικής) αλλά και επί των ευρωπαϊκών γενικά ζητημάτων. Αφιέρωσε σχεδόν όλη του τη ζωή στην εξουδετέρωση της ναπολεόντειας ισχύος και στη γενικότερη επικράτηση των Αυστριακών αυτοκρατορικών θέσεων, (αξιώσεων και συμφερόντων), κάνοντας χρήση οποιονδήποτε μέσων ακόμη και δολοπλοκίας. Ιστορικά αναδείχθηκε ο μεγαλύτερος αντίπαλος του Ναπολέοντα εξ ου, και ο βιογράφος του καθηγητής Μπιμπλ έγραψε ότι «αν και το οικόσημο της οικογένειας Μέττερνιχ έφερε αετό με αναπεπταμένες τις πτέρυγες, το προσωπικό του σύμβολο ήταν η αράχνη παραμονεύουσα το θύμα της».

Σημαντικό έργο του Μέττερνιχ ήταν η συμβολή του στο δεύτερο γάμο του Ναπολέοντα με την Αυστριακή πριγκίπισσα Μαρία – Λουίζα. Από το γάμο αυτό έλπιζε ότι θα συσφίγγονταν οι σχέσεις μεταξύ των δύο Αυτοκρατοριών, προβάλλοντας βέβαια το συμφέρον της Αυστρίας, αγνοώντας ίσως ότι ιστορικά ουδέποτε συγγενικοί βασιλικοί δεσμοί ισότιμων ηγεμονιών υπερίσχυσαν των εν διαστάσει συμφερόντων τους. Πάντως δεν έπαψε να καραδοκεί την επαναφορά του προ της Γαλλικής Επανάστασης πολιτικού και κοινωνικού καθεστώτος στη Γαλλία.

Έτσι μετά τη μάχη του Βαγκράμ ο Μέττερνιχ διαπραγματεύτηκε με τον Ναπολέοντα συνθήκη όπου και ανέλαβε έντονη δράση στην ανακωχή του Πλάισβιτς (1813). Μετά όμως την ήττα του Ναπολέοντα, στη ιστορική μάχη της Λειψίας, πέτυχε δια της διπλωματικής του δεινότητας την εμπέδωση της αυστριακής υπεροχής, όπου εξ ονόματος όλων των συμμάχων Ηγεμόνων της Ευρώπης υπέγραψε τη Συνθήκη των Παρισίων (1814). Στη συνέχεια αυτού με τον αέρα της εμπιστοσύνης των Ηγεμόνων προχώρησε τον επόμενο χρόνο στη χειραγώγηση των εργασιών του Συνεδρίου της Βιέννης επιτυγχάνοντας την εξουδετέρωση του ισάξιου αντιπάλου του Ταλλεϋράνδου, εξ ου και αποκλήθηκε τότε «ο αμαξηλάτης της Ευρώπης», χαρακτηρισμός εκ μέρους των διπλωματών. Σημειώνεται ότι στο συνέδριο αυτό ο Μέττερνιχ είχε έλθει σε οξεία αντιπαράθεση με τον κόμη Ιωάννη Καποδίστρια που υποστήριζε τις γαλλικές απόψεις και γενικά φιλελεύθερες αρχές.

Ο Κλήμης (κατ' εξελληνισμό) φον Μέττερνιχ επί 34 χρόνια υπήρξε ο διαιτητής σχεδόν όλων των διεθνών τότε ευρωπαϊκών υποθέσεων. Ήταν ο δημιουργός της Ιεράς Συμμαχίας και σφοδρός πολέμιος κάθε φιλελεύθερης διάθεσης εξισώνοντάς την με καταστροφή από κάθε έννοια, πολιτική, κοινωνική, θρησκευτική κ.λπ. Μάλιστα όταν διέγνωσε τις μυστικοπαθείς διαθέσεις του Τσάρου Αλέξανδρου δεν δίστασε να κατευθύνει όλη την Ιερά Συμμαχία ενάντια σε κάθε άνεμο φιλελευθερισμού που είχε σπείρει η Γαλλική Επανάσταση όσο επίσης και ο Ναπολέων.

Ο Μέττερνιχ είναι γεγονός πως είχε αναπτύξει ένα πολιτικοκοινωνικό πρότυπο που υποστήριζε αναμφίβολα με πάθος από το οποίο όμως εξέλειπε και η στοιχειώδης διορατικότητα επί των συγχρόνων συνθηκών της εποχής του. Ονειρευόταν να ιδρύσει κατά κάποιο τρόπο μια ομοσπονδία Αυτοκρατόρων και Βασιλέων οι οποίοι κατά τις αντιλήψεις του ήταν οι φορείς της θείας επιταγής προς ρύθμιση των τυχών των διαφόρων λαών της Ευρώπης αλλά και του κόσμου ευρύτερα, λαμβάνοντας τις διδαχές αυτές κυρίως από την Παλαιά Διαθήκη. Ιδιαίτερα για την Αυστρία θεωρούσε πως δεν ήταν ποτέ δυνατόν να κυβερνηθεί παρά μόνο από ένα πατριαρχικό σύστημα απολυταρχισμού φθάνοντας στο σημείο να υποστηρίζει πως αν η Οθωμανική Αυτοκρατορία είναι ο «μεγάλος ασθενής» της Ευρώπης, τότε ο «δεύτερος ασθενής» είναι η Αυστρία.

Διαπνεόμενος κάτω από αυτό το πνεύμα ως πολιτική αναγκαιότητα, που βεβαίως είχαν δημιουργήσει τα κατά καιρούς έντονα πολιτικά και θρησκευτικά πάθη στην Ευρώπη με τρομερές συγκρούσεις, προσπάθησε να εμφυσήσει αυτό σε όλα τα διεθνή συνέδρια που συμμετείχε και ειδικότερα σ΄ εκείνα που προήδρευε, όπως στο συνέδριο του Ακυϊσγράνου και σ' εκείνο του Κάρλσμπαντ το 1819, στο συνέδριο του Τρόπαου του 1820 ως και στο συνέδριο του Λάιμπαχ το 1821.
Μάλιστα στο τελευταίο μόλις ενημερώθηκε για της έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης φαίνεται να τον συντάραξε πολύ βλέποντας τις θεωρίες του περί της «νομιμότητας», (ορθές υπό την έννοια του κυρίαρχου και ευνομούμενου κράτους), να χάνουν όμως κυριολεκτικά έδαφος αποδοχής τους (υπό την έννοια των διαφορετικών εθνοτήτων του κυρίαρχου κράτους), από τους λαούς που επιθυμούσαν την αυτοδιάθεσή τους, σημείο που δεν μπόρεσε ποτέ να διαχωρίσει και ν΄ αντιληφθεί.
Αυτό το σημείο ήταν και ο κύριος λόγος που κατέστησε τον σπουδαίο αυτό διπλωμάτη παροιμιώδη μισέλληνα και τον έθεσε σε έκδηλη αντιπαράθεση με όλο τον πολιτισμένο κόσμο της εποχής του. Σημειώνεται επ' αυτού πως ακόμη και ο μεγαλύτερος ποιητής της Αυστρίας Φραντς Γκριμπάτσερ χαρακτήρισε τον Μέττερνιχ «Δον Κιχώτη της νομιμότητας».

Κάτω από αυτή την ταραχή ο Μέττερνιχ, που ανέλαβε το ίδιο έτος καγκελάριος, έσπευσε να καταπνίξει την όποια εκδήλωση φιλελευθερισμού των Ελλήνων πείθοντας και τον Τσάρο ν΄ αποκηρύξει τον πρίγκιπα Αλέξανδρο Υψηλάντη. Ο δε Τσάρος θορυβηθείς επιπρόσθετα και από τους αφορισμούς του Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης προσπαθώντας να αποσείσει τις όποιες υπόνοιες περί αυτού εύνοιες αποκήρυξε τον Υψηλάντη.
Ο Μέττερνιχ όμως δεν περιορίστηκε σ΄ αυτό αλλά διέβαλε προς όλες τις Αυλές της Ευρώπης το θέμα των Ελλήνων ενάντια και στο φιλελληνικό ρεύμα της εποχής. Ακόμα και όταν έβλεπε ότι ο αγώνας των Ελλήνων άρχισε να αποδίδει και υπέρ του να συνενώνονται οι στόλοι της Ρωσίας, Γαλλίας και Αγγλίας υπήρξε η τροχοπέδη της δημιουργίας ελεύθερου ελληνικού κράτους επιβάλλοντας τη θέσπιση έστω «κράτους κατ΄ εντολή» υπό την επικυριαρχία των Μεγάλων Δυνάμεων, οι Ηγεμόνες των οποίων όμως είχαν ήδη αρχίσει σιγά - σιγά να τον παραβλέπουν προ των συμφερόντων τους.

Η επανάσταση που ακολούθησε το 1830 στην Ισπανία καθώς και εκείνες στην Ιταλία και Γερμανία δεν στάθηκαν ικανές ούτε και τότε για ν΄ αντιληφθεί έστω και κατ΄ ελάχιστο τη σύγχρονη πραγματικότητα. Τις χαρακτήριζε όλες «ανιστόρητες», ή «ενέργειες αγραμμάτων που δεν ξέρουν ούτε γραφή και ανάγνωση», (εννοώντας πως θα νομοθετούν και θα αυτοδιοικούνται), κινδυνολογώντας ότι κάθε υποστήριξη αυτών θα αποτελέσει μαχαιριά στη πλάτη των ευρωπαϊκών διεθνών σχέσεων.
Κάτω από αυτή την αντίληψη που στοίχισε ακόμα και στην Αυστριακή Αυτοκρατορία, τελευταία του ίσως επιτυχία ήταν στο Συνέδριο του Βερολίνου. Μετά όμως το θάνατο του Αυτοκράτορα Φραγκίσκου έχασε κάθε ισχύ θεωρούμενος γενικότερα ως αναχρονιστικός με συνέπεια το όνομά του να ταυτιστεί με τον φεουδαρχισμό. Δεν κατάφερε ακόμα να προβλέψει ούτε την επερχόμενη επανάσταση του 1848, παρά τις προσπάθειες άλλων διπλωματών «ν' ανοίξει τα αυτιά του και ν΄ αφουγκραστεί την κοινή γνώμη», βοηθώντας έτσι εκ των άνω την ειρηνική εξέλιξη της επανάστασης, ώσπου τελικά ξεσηκώθηκε εναντίον του ακόμα και ο λαός της Αυστρίας, που περικύκλωσε την καγκελαρία και χτυπώντας τις πόρτες ζητούσε την άμεση παραίτησή του, γεγονός που αποδέχθηκε ο Αυτοκράτορας με αποτέλεσμα να φυγαδευτεί την τελευταία στιγμή με την οικογένειά του στο Λονδίνο, μόλις και διαφεύγοντας την έξαλλη οργή του κόσμου.

Ο Κλήμης φον Μέττερνιχ παρέμεινε στην Αγγλία για ένα χρόνο. Το 1849 μετέβη στις Βρυξέλλες. Επέστρεψε στη Βιέννη τον Σεπτέμβριο του 1851 ως απλός ιδιώτης χωρίς καμία δημόσια εμφάνιση αν και λέγεται ότι υπήρξε μυστικοσύμβουλος του Αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ. Πέθανε στη Βιέννη, οκτώ χρόνια μετά την επιστροφή του, σε ηλικία 86 ετών.
Συναισθηματική ζωή και οικογενειακή κατάσταση

Σε ηλικία είκοσι ετών-φοιτητής ερωτεύθηκε την Μαρί Κονστάνς ντε Κομόν Λα Φορς, κόρη του σφραγιδοφύλακα Λαμουανιόν παντρεμένη ήδη. Όμως όταν ο πατέρας του έχασε όλα τα κτήματά του και τη θέση του έπρεπε να τελέσει ένα γάμο που θα τους έσωζε: έτσι στις 27 Σεπτεμβρίου 1795 παντρεύτηκε την κόρη του πυργοδεσπότη Ελεωνόρα Κάουνιτς εγγονή του καγκελάριου της αυτοκράτειρας Μαρίας Θηρεσίας.[5] Όταν τοποθετήθηκε πρεσβευτής της Αυστρίας στη Γαλλία, αρχίζει να φλερτάρει την αδελφή του Ναπολεόντα Καρολίνα Μυρά. Μια άλλη συναισθηματική του κατάκτηση κατά τη διάρκεια της εκεί παραμονής του ήταν η Ζυνό, μετέπειτα δούκισσα Ντ' Αμπραντές. Το ξέσπασμα όμως του Γαλλοαυστριακού πολέμου τον έφερε μακριά από την Γαλλική πρωτεύουσα. Υπουργός Εξωτερικών αργότερα στη Σαξονική πρωτεύουσα συνδέεται με την Ρωσικής καταγωγής πριγκήπισσα Κατερίνα ντε Μπαγκρασιόν,το γένος Σκαβρόνσκι. Εννέα μήνες μετά γεννιέται ένα κοριτσάκι που η μητέρα του το ονόμασε Κλημεντίνη-τον Μέττερνιχ τον έλεγαν Κλέμεντ-για να μην μπορεί να αμφισβητήσει κανείς την πατρότητά του. Η Βιλελμίνη ντε Κουρλάντ, μέλουσα δούκισσα του Σαγκάν, παντρεμένη με στρατιωτικό, μπαίνει στη ζωή του Μέτερνιχ στη Δρέσδη.[6] Μια νέα σχέση δημιουργείται στη συνέχεια με την Ρωσικής καταγωγής Δωροθέα ντε Λιέβεν, η οποία ταξικώς ήταν πιο τεραστή από τις νεόπλουτες Ζυνό και Μυρά[7]. Το 1825 η Ελεωνόρα Κάουνιτς πεθαίνει στο Παρίσι και δύο χρόνια μετά παντρεύεται για δεύτερη φορά, την Μαρία-Αντουαννέτα φον Λάυκαμ, απόγονος ανώτερου υπαλλήλου της Καγκελαρίας. Από τον δεύτερο όμως γάμο του απέκτησε τον Ριχάρδο φον Μέττερνιχ που ακολούθησε τη διπλωματική καριέρα. Η Μαρία-Αντουαννέτα πέθανε την ίδια ημέρα που γεννήθηκε ο μοναχογίος του Μέττερνιχ.[8] Τα απομνημονεύματά του εξέδωσε μετά το θάνατό του ο γιος του Ριχάρδος σε οκτώ τόμους.
Τιμές

Ο Κλέμενς φον Μέττερνιχ είχε τιμηθεί με ιδιαίτερα σπουδαία παράσημα - διάσημα όσο ελάχιστοι της εποχής του. Μεταξύ των άλλων υπήρξε ιππότης του Τάγματος του Χρυσόμαλλου Δέρατος, μετά περιδέραιου, Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Αγίου Στεφάνου, μετά περιδέραιου, (Ουγγαρίας), Ιππότης του Τάγματος του Αγίου Ιωσήφ, μετά περιδέραιου (της Τοσκάνης), Ιππότης του Σταυρού του στρατιωτικού Τάγματος του Αγίου Ουμβέρτου, (του Βίττελσμπαχ - Γερμανίας), Ιππότης του Βασιλικού Τάγματος του Αγίου Ιανουαρίου (των Βουρβόνων και Δύο Σικελιών) κ.ά. καθώς και επίτιμο μέλος του Επιμελητηρίου των Λόρδων της Βυρτεμβέργης.
Κριτική
Γενικά

Ο Πρίγκιπας και Καγκελάριος Κλέμενς φον Μέττερνιχ υπήρξε ένας από τους ελάχιστους Ευρωπαίους αξιωματούχους που τόσο πολύ επαινέθηκε και θαυμάστηκε, ακόμα και ως ηγεμόνας, λαμβάνοντας υπόψη ότι η εποχή της ακμής του χαρακτηρίστηκε από τους ιστορικούς εποχή Μέττερνιχ, αλλά και εξίσου που τόσο πολύ λοιδορήθηκε και απαξιώθηκε στην ιστορία των ευρωπαϊκών λαών ταυτίζοντας το όνομά του με τις έννοιες της αντίδρασης, του φεουδαρχισμού και του σκοταδισμού, έναντι της αναγκαιότητας του φιλελευθερισμού που δεν μπόρεσε ποτέ του ν΄ αντιληφθεί, παρασύροντας και καθηλώνοντας στις αντιλήψεις του ακόμα και τους Ηγεμόνες της εποχής του. Χαρακτηριστικά, οι Γερμανοί φιλελεύθεροι αποκαλούσαν τον Metternich, Metternacht, δηλαδή, μεσονύχτιο [9] Υπήρξε ο κύριος εκφραστής της "διεθνούς νομιμότητας" και της "ισορροπίας της ισχύος". Πίστεψε και υπηρέτησε σφόδρα αυτές μη δεχόμενος έστω κάποιες σύγχρονες παραμέτρους. Ίσως περί το τέλος της ζωής του να είχε αντιληφθεί το λάθος του, όπως διαφαίνεται στα απομνημονεύματά του, πλην όμως μια τέτοια δημοσιοποίηση της αλλαγής των αρχικών θέσεων και απόψεών του, που τόσα χρόνια είχε υπηρετήσει, να τη θεωρούσε άκρως ατιμωτική, (στην εποχή του), με συνέπεια να παραμείνει μέχρι τέλους αιχμάλωτος αυτών των αναχρονιστικών αντιλήψεων.
Διπλωματία

Αντίθετα με τη παραπάνω γενική κριτική της πολιτικής του δράσης, ειδικότερα στη Διπλωματία και τις Διεθνείς σχέσεις ο Κλέμενς φον Μέττερνιχ χαρακτηρίστηκε αυθεντία όχι μόνο από τους ηγεμόνες που τον τίμησαν επάξια, αλλά και από τους σημαντικότερους επικριτές του, όπως ο Ερ. Τράισκε κ.ά., που ομολογούν την διπλωματική του δεξιοτεχνία.
Χαρακτηρίστηκε επί των ημερών του «αμαξηλάτης της Ευρώπης» και «διπλωμάτης των λεπτομερειών». Ο δε Σαρλ-Μωρίς ντε Ταλλεϋράν-Περιγκόρ συγκρίνοντάς τον με τον Καρδινάλιο Μαζαρέν, (Μαζαρίνο), σημείωνε επ΄ αυτού: «Ο Καρδινάλιος εξαπατούσε αλλά δεν ψεύδονταν, (εφαρμόζοντας τις απατεωνιές του), ενώ ο Μέττερνιχ ψευδότα, (στις συνεννοήσεις του), αλλά δεν εξαπατούσε ποτέ (εφαρμόζοντάς τις)».

Γεγονός πάντως είναι ότι ο Κλέμενς φον Μέττερνιχ σ΄ όλες τις αποστολές του δημιούργησε νέα μοντέλα της διπλωματίας. Η δε προσφορά του στον τομέα αυτό κρίνεται σπουδαία. Υπήρξε ακριβώς ο θεμελιωτής της «διεθνούς νομιμότητας», και της λεγόμενης «ισορροπίας δυνάμεων», έννοιες για τις οποίες τότε μπορεί να λοιδορήθηκε, πλην όμως σήμερα βρίσκονται στη πρώτη γραμμή του Διεθνούς Δικαίου και των Διεθνών Σχέσεων, όπου σπουδαίοι διακρατικοί οργανισμοί, που θεσπίστηκαν επί τούτου στους νεότερους χρόνους (όπως π.χ. το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, το Συμβούλιο Ασφαλείας κ.λπ.), καλούνται σήμερα να τις υπηρετούν.
Παραπομπές

Γερμανική Εθνική Βιβλιοθήκη, Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη, Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας: Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 22 Σεπτεμβρίου 2015.
(Γαλλικά) BNF authorities. data.bnf.fr/ark:/12148/cb12122157r. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
SNAC. w60v8rfd. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
(Γαλλικά) BNF authorities. data.bnf.fr/ark:/12148/cb12122157r. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015.
Const.De Graunwald, «Η αισθηματική ζωή του Μέττερνιχ»,Ιστορία Εικονογραφημένη,τχ.69 (Μάρτιος 1974), σελ.112-113
Const.De Graunwald, «Η αισθηματική ζωή του Μέττερνιχ»,Ιστορία Εικονογραφημένη,τχ.69 (Μάρτιος 1974), σελ.114-115
Const.De Graunwald, «Η αισθηματική ζωή του Μέττερνιχ»,Ιστορία Εικονογραφημένη,τχ.69 (Μάρτιος 1974), σελ.115-116
Const.De Graunwald, «Η αισθηματική ζωή του Μέττερνιχ»,Ιστορία Εικονογραφημένη,τχ.69 (Μάρτιος 1974), σελ.117-119

Κυριάκος Σιμόπουλος,Πως είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του 21,1ος τόμος 1821-1822, εκδ,Στάχυ, Αθήνα, 1999, σελ.26-27, υποσ.9

Δείτε επίσης

Πύργος Μέττερνιχ
Στήλη Μέττερνιχ

Βιβλιογραφία

Μόντελυ Α.,Η ανατολική πολιτική του Πρίγκιπα Μέττερνιχ (1829-1833)
Η. φον Σρμπικ, Ο Μέττερνιχ ως πολιτικός και ως άνθρωπος, 2 τόμοι (1925).
Μπιμπλ Β., Μέττερνιχ (1935)
Παπαρρηγόπουλος Κ., "Ιστορία του ελληνικού έθνους τομ.6ος
Μέττερνιχ Ριχ., Τα απομνημονεύματα του Πρίγκιπος Μέττερνιχ (1879-1884) τομ.8
Palmer, Α.,Μέττερνιχ: Ο Σύμβουλος της Ευρώπης (Λονδίνο, Orion, 1997).
Κίσσιγκερ Χ., «Ένας κόσμος αποκαθίσταται: Μέτερνιχ, Καστλερίας, και τα προβλήματα της ειρήνης, 1812-22, Λονδίνο Mifflin Houghton (1973) ISBN 978-0-395-17229-2
Kissinger, Henry. Ένας αποκατεστημένος κόσμος : Ο Μέττερνιχ, ο Κάσλρη και τα προβλήματα της ειρήνης, 1812-1822,επιμ. Δημήτρης Μιχαλόπουλος, μτφρ. Δημήτρης Μιχαλόπουλος, Αθήνα, Εκδ. Παπαζήση, 2003
Zamoyski, Α.,Αποχωρήσεις της Ειρήνης: Η πτώση του Ναπολέοντα και το Συνέδριο της Βιέννης(2007).
Sked, Α.Ο Μέτερνιχ και η Αυστρία: Αξιολόγηση (Basingstoke, Palgrave Macmillan 2007), 306 pp.
Γεώργιος Διον. Πουκαμισάς, Καποδίστριας - Μέττερνιχ. Δύο αντίθετες αντιλήψεις για το Ανατολικό Ζήτημα,εκδ.Κασταλία, 2010

Πηγές

"Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου" τομ.13ος, σελ.467.
"Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια" τομ.ΙΖ΄, σελ.113.
Const.De Graunwald, «Η αισθηματική ζωή του Μέττερνιχ»,Ιστορία Εικονογραφημένη,τχ.69 (Μάρτιος 1974), σελ.112-119