Ερνέστο Τσε Γκεβάρα

Ο Ερνέστο Γκεβάρα ντε λα Σέρνα (Ernesto Guevara de la Serna, Ροσάριο, Αργεντινή, 14 Ιουνίου[1] 1928 – Λα Ιγκέρα, Βολιβία, 9 Οκτωβρίου 1967), γνωστός ως Τσε Γκεβάρα (ισπανική προφορά: [ˈtʃe ɣeˈβaɾa]) ή απλά Τσε, ήταν Αργεντινός γιατρός, κομμουνιστής Μαρξιστής-Λενινιστής επαναστάτης, ένας από τους αρχηγούς των ανταρτών στην Κούβα και πολιτικός. Συμμετείχε στο κίνημα της 26ης Ιουλίου που πέτυχε την ανατροπή του δικτατορικού καθεστώτος του Φουλχένσιο Μπατίστα στην Κούβα, αρχικά προσφέροντας τις ιατρικές γνώσεις του και αργότερα ως διοικητής των ανταρτών, ενώ υπήρξε μέλος της επαναστατικής κουβανικής κυβέρνησης προωθώντας ριζικές μεταρρυθμίσεις. Το 1965, πιστός στη νίκη της επανάστασης στην Κούβα, έφυγε με στόχο την οργάνωση νέων επαναστατικών κινημάτων στο Κονγκό και αργότερα στη Βολιβία, όπου τραυματίστηκε, συνελήφθη και δολοφονήθηκε.

Όπως και ο Μάο Τσετούνγκ, ο Ερνέστο Γκεβάρα ανάπτυξε θεωρίες πάνω στη στρατηγική και την τακτική του μοντέρνου ανταρτοπολέμου και προσπάθησε να εφαρμόσει τις θεωρίες στην πράξη.

Βιογραφία
Παιδικά χρόνια και εφηβεία

Ο Ερνέστο Γκεβάρα γεννήθηκε στο Ροσάριο της Αργεντινής και ήταν το μεγαλύτερο από τα πέντε παιδιά του αντιπερονιστή αρχιτέκτονα Ερνέστο Γκεβάρα Λιντς και της Σέλια ντε λα Σέρνα, μίας εξαιρετικά δυναμικής γυναίκας που συμμετείχε δραστήρια σε αριστερά κινήματα. Σύμφωνα με το πιστοποιητικό γέννησής του, γεννήθηκε στις 14 Ιουνίου 1928. Κατά τον βιογράφο του, Τζον Λι Άντερσον, η πραγματική ημερομηνία γέννησής του τοποθετείται νωρίτερα, στις 14 Μαΐου του ίδιου έτους. Η άποψη αυτή στηρίζεται σε μαρτυρία μίας αστρολόγου, στην οποία φέρεται να εξομολογήθηκε η μητέρα του πως ήταν ήδη τριών μηνών έγκυος όταν παντρεύτηκε τον Ερνέστο Γκεβάρα Λιντς.[2]

Η οικογένειά του ήταν μία από τις οικογένειες της αργεντινής ολιγαρχίας, με ισπανικές και ιρλανδικές καταβολές.[3] Παρ' όλα αυτά, οι γονείς του νεαρού Ερνέστο δεν απέφευγαν καθόλου την επαφή με ανθρώπους χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων. Πολλά μέλη της ολιγαρχίας θεωρούσαν προκλητικό αυτόν τον τρόπο ζωής επειδή το ζεύγος Γκεβάρα έδειχνε φανερά ότι σεβόταν και δεχόταν προοδευτικές ιδέες. O πατέρας του χαρακτηρίζεται ως τυχοδιώκτης, που εγκατέλειψε τις αρχικές του σπουδές στην αρχιτεκτονική, προκειμένου να δραστηριοποιηθεί στον επιχειρηματικό χώρο, ενώ η μητέρα του υπήρξε ένθερμη καθολική, που όμως αργότερα μεταστράφηκε στον φιλελευθερισμό της αριστεράς.
Ο Ερνέστο Γκεβάρα σε ηλικία τριών ετών.

Ο Ερνέστο ήταν μόλις δύο ετών όταν διαπιστώθηκε ότι πάσχει από άσθμα. Η ασθένεια αυτή τον συνόδεψε όλη του τη ζωή και συνέβαλε σημαντικά στην εξέλιξη της προσωπικότητάς του. Αντί να προφυλάσσεται, προσπαθούσε να σκληραγωγηθεί μέσω του αθλητισμού. Σε ηλικία εννέα ετών παρουσίασε βαριά επιπλοκή στο άσθμα που τον ταλαιπωρούσε και διαπιστώθηκε «σπαστικός βήχας». Εξαιτίας της κατάστασης της υγείας του, δεν φοίτησε κανονικά στο σχολείο. Αρχικά, έμαθε να γράφει και να διαβάζει από την μητέρα του, ενώ αργότερα φοίτησε στο δημόσιο σχολείο, ολοκληρώνοντας κανονικά μόνο τη δεύτερη και τρίτη τάξη, παρακολουθώντας τα μαθήματα των υπόλοιπων τάξεων όταν του επέτρεπε η υγεία του και μελετώντας κυρίως στο σπίτι.

Στην παιδική του παρέα υπήρχαν παιδιά από διάφορα κοινωνικά στρώματα της περιοχής. Ήδη τότε φανερώθηκε το χάρισμα και η κοινωνικότητα του Γκεβάρα, χαρίσματα τα οποία καλλιεργούσαν συνεχώς οι γονείς του. Ήταν πλέον καθημερινό το φαινόμενο να μπαινοβγαίνουν τα παιδιά της γειτονιάς και της περιοχής συνεχώς στο σπίτι των γονέων του. O Γκεβάρα ήταν παράλληλα σοβαρό και εσωστρεφές αγόρι, το οποίο από νωρίς άρχισε να ενδιαφέρεται για τη λογοτεχνία. Κατά την περίοδο της εφηβείας του, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ποίηση και ειδικότερα για το έργο του Πάμπλο Νερούδα,[4] ενώ συγχρόνως έγραφε και ο ίδιος ποιήματα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Τα λογοτεχνικά του ενδιαφέροντα εκτείνονταν από αρχαία ελληνική φιλοσοφία (Πολιτεία του Πλάτωνα, Αριστοτέλη) και ευρωπαϊκή λογοτεχνία (Σαίξπηρ, Γκαίτε) μέχρι κλασικά έργα του Τζακ Λόντον ή του Ιουλίου Βερν και πραγματείες του Σίγκμουντ Φρόυντ και του Μπέρτραντ Ράσελ. Σύμφωνα με τον πατέρα του, «όταν έγινε δώδεκα χρονών κατείχε μία παιδεία που αναλογούσε σε έναν νέο δεκαοκτώ ετών, ενώ η βιβλιοθήκη του ήταν γεμάτη από κάθε είδους βιβλία περιπέτειας και ταξιδιωτικά μυθιστορήματα».[5] Σε μεγαλύτερη ηλικία, ανέπτυξε επίσης ενδιαφέρον για τη φωτογραφία.

To 1942 εγγράφηκε στο δημόσιο λύκειο Ντεάν Φούνες της Κόρδοβα. Οι σχολικοί του βαθμοί υπήρξαν πολύ καλοί στη λογοτεχνία, την ιστορία και τη φιλοσοφία, αλλά και πολύ κακοί στην αγγλική γλώσσα, τα μαθηματικά και τη φυσική ιστορία. Την ίδια περίοδο ξεκίνησε να συντάσσει ένα είδος φιλοσοφικού λεξικού, καταγράφοντας τα αναγνώσματά του ή κρατώντας σημειώσεις σχετικά με αυτά.[6] Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του στο λύκειο, αποφάσισε να συνεχίσει τις σπουδές του στον τομέα της εφαρμοσμένης μηχανικής. Γράφτηκε στη Σχολή Εφαρμοσμένης Μηχανικής του πανεπιστημίου του Μπουένος Άιρες και για ένα διάστημα εργάστηκε στην κατασκευή δημοσίων έργων, κυρίως σε μικρές πόλεις. Η ασθένεια της γιαγιάς του, Άνας, η οποία είχε υποστεί εγκεφαλική αιμορραγία και κατόπιν ημιπληγία, τον ανάγκασε να εγκαταλείψει την εργασία του προκειμένου να την φροντίσει κατά τις τελευταίες μέρες της ζωής της. Τόσο η δική της κατάσταση, που οδήγησε στο θάνατό της, όσο και η προσωπική του εμπειρία με το άσθμα τον επηρέασαν βαθιά, και πιθανώς συνέβαλαν στην απόφαση του να ασχοληθεί τελικά με την ιατρική.

Το 1948 γράφτηκε στην ιατρική σχολή του πανεπιστημίου του Μπουένος Άιρες, όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές του το 1953, χωρίς όμως να ακολουθήσει την κλινική πρακτική που απαιτούταν προκειμένου να είναι σε θέση να εξασκήσει το επάγγελμα του γιατρού. Στα φοιτητικά του χρόνια δραστηριοποιήθηκε στο φοιτητικό κίνημα, ήρθε σε επαφή με παράνομες αριστερές οργανώσεις, διάβαζε με πάθος Καρλ Μαρξ, Φρίντριχ Ένγκελς, Βλαντίμιρ Λένιν, Λέων Τρότσκι και Μάο Τσετούνγκ. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του, στα τέλη του 1950, εξασφάλισε άδεια ώστε να εργαστεί ως νοσοκόμος σε εμπορικά πλοία του αργεντινού στόλου. Τους επόμενους μήνες πραγματοποίησε αρκετά ταξίδια στη νότια και κεντρική Αμερική, στη διάρκεια των οποίων έζησε από κοντά τις κοινωνικές συνθήκες στις λατινοαμερικανικές χώρες. Επηρεασμένος από τις εμπειρίες αυτές, άρχισε να ασχολείται όλο και περισσότερο με τα πολιτικά ζητήματα και τον μαρξισμό ενώ στα αρχικά του σχέδια για τη ζωή κυριαρχούσε η ανθρωπιστική, σχεδόν ιεραποστολική, διάθεση να βοηθήσει τους λαούς της Λατινικής Αμερικής, που μαστίζονταν από τη φτώχεια και τις αρρώστιες της υπανάπτυξης. Ήταν αυτή η αλτρουιστική διάθεση που οδήγησε τα βήματά του στο Περού, όπου πρόσφερε αφιλοκερδώς τις υπηρεσίες του σε τοπικό λεπροκομείο, για να ακολουθήσουν ανάλογα ταξίδια στην Κολομβία και τη Βενεζουέλα. Τα δύο βασικά του γνωρίσματα, που έβρισκαν ήρεμη διέξοδο στην ιατρική, δηλαδή η μέχρι αυτοθυσίας τάση για κοινωνική προσφορά και η αχόρταγη διάθεσή του να γνωρίσει άλλες χώρες και άλλους λαούς, άρχισαν να τον σπρώχνουν σε πιο μαχητικούς δρόμους. Ταξίδεψε σ' όλη τη Λατινική Αμερική, όπου η πολιτική ατμόσφαιρα ήταν ηλεκτρισμένη, καθώς οι επαναστάσεις, τα πραξικοπήματα, οι γενικές απεργίες και ο ανταρτοπόλεμος βρίσκονταν διαρκώς στην ημερήσια διάταξη. Συνδέθηκε με αριστερές οργανώσεις στο Περού, τη Βολιβία, τον Ισημερινό, τον Παναμά, την Κόστα Ρίκα, τη Νικαράγουα και το Ελ Σαλβαδόρ.
Γουατεμάλα

Στη συνέχεια, ο Γκεβάρα ταξίδεψε στη Γουατεμάλα. Εκεί γνώρισε την Περουβιανή οικονομολόγο Ίλδα Γκαδέα, η οποία εργαζόταν στην κρατική υπηρεσία του Ινστιτούτου Προώθησης της Παραγωγής. Η Γκαδέα ήταν εξόριστη εξαιτίας της συμμετοχής της στη Λαϊκή Επαναστατική Αμερικανική Συμμαχία (American Popular Revolutionary Alliance, APRA) του Περού, και διέθετε γνωριμίες με πολιτικά πρόσωπα. Με τη βοήθειά της, ο Γκεβάρα ήρθε σε επαφή με ένα ευρύ κύκλο εξόριστων και αριστερών διανοουμένων. Κατά το δεύτερο μήνα της παραμονής του στη χώρα, και ενώ η πολιτική της κατάσταση εντεινόταν λόγω των μεταρρυθμίσεων του φιλελεύθερου λαϊκού καθεστώτος του προέδρου Χακόμπο Άλμπενς, ο Γκεβάρα πραγματοποίησε τις πρώτες του επαφές με πολιτικούς της κυβέρνησης. Στις 15 Φεβρουαρίου του 1954 ανέφερε σε επιστολή του προς τη θεία του πως είχε λάβει οριστικά θέση υπέρ της κυβέρνησης της Γουατεμάλας, επιλέγοντας το κομμουνιστικό Εργατικό Κόμμα και σχετιζόμενος με άλλους αριστερούς διανοούμενους. Στα τέλη του ίδιου μήνα, κατέγραψε επίσης την πολύ κακή οικονομική του κατάσταση.

Για ένα σύντομο διάστημα, ο Γκεβάρα εγκατέλειψε τη Γουατεμάλα και μετέβη στο Ελ Σαλβαδόρ, προκειμένου να ανανεώσει τη βίζα παραμονής του. Λίγο μετά την επιστροφή του, επιχειρήθηκε από τη CIA ένοπλη δράση, με επικεφαλής το συνταγματάρχη Κάρλος Καστίγιο Άρμας, για την ανατροπή της κυβέρνησης του Άρμπενς και με αφορμή την άφιξη ενός πλοίου με όπλα από την Τσεχοσλοβακία.[7][8] Ο Γκεβάρα συμμετείχε στην ένοπλη πολιτοφυλακή της κομμουνιστικής νεολαίας που αντιστάθηκε, αλλά παρά τη διάθεσή του να αγωνιστεί στο μέτωπο, κατετάγη τελικά ως γιατρός. Στις 27 Ιουνίου, ο Άρμπενς ανακοίνωσε την παραίτησή του και αναζήτησε άσυλο στη μεξικανική πρεσβεία. Ο Γκεβάρα, επίσης καταζητούμενος του νέου καθεστώτος, αναζήτησε άσυλο στην πρεσβεία της Αργεντινής κατόπιν προτροπής του φίλου του, Σάντσες Τοράνσο. Οι πολιτικές εξελίξεις στη Γουατεμάλα σημάδεψαν βαθιά τον Γκεβάρα και η εμπειρία που αποκόμισε στη χώρα χαρακτηρίζεται ως σημείο πολιτικής καμπής για τον ίδιο.
Επανάσταση στην Κούβα

Δείτε επίσης: Κουβανική Επανάσταση

Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1954, ο Γκεβάρα ταξίδεψε στο Μεξικό, που αποτελούσε κοινό προορισμό εξόριστων Λατινοαμερικανών, από χώρες όπως το Πουέρτο Ρίκο, το Περού, η Βενεζουέλα, η Γουατεμάλα και η Κούβα. Στην πόλη του Μεξικού, συνάντησε τον Κουβανό εξόριστο Νίκο Λόπες, γνώριμό του από την περίοδο της παραμονής του στη Γουατεμάλα, ενώ επανασυνδέθηκε και με την Ίλδα Γκαδέα. Προκειμένου να συντηρείται οικονομικά, εργάστηκε ως γιατρός σε κεντρικό νοσοκομείο και ως φωτογράφος, εν μέσω πολλαπλών επαγγελματικών κρίσεων και οικονομικών προβλημάτων που αντιμετώπισε κατά διαστήματα. Το καλοκαίρι του 1955, ήρθε σε επαφή με τον αδελφό του Φιδέλ Κάστρο, Ραούλ, από τον οποίο πληροφορήθηκε την επικείμενη άφιξη του Κάστρο στο Μεξικό. Στις αρχές Ιουλίου του 1955,[9] o Γκεβάρα συνάντησε για πρώτη φορά τον Φιδέλ Κάστρο, o οποίος ήταν αρχηγός των "Moνκαντίστας" και ηγέτης της αποτυχημένης ένοπλης επίθεσης στο στρατόπεδο της Μονκάδα το 1953, και είχε καταφύγει στο Μεξικό μετά την αποφυλάκισή του, αποτέλεσμα της χάρης που του δόθηκε από τον Φουλχένσιο Μπατίστα. Την πρώτη συνάντησή τους ακολούθησαν πολυάριθμες συναντήσεις και συζητήσεις γύρω από την πολιτική κατάσταση στη Λατινική Αμερική και το ενδεχόμενο της οργάνωσης ενός αντάρτικου αγώνα με στόχο την ανατροπή του διεφθαρμένου, φασιστικού καθεστώτος του Μπατίστα. Την ίδια περίπου περίοδο, η Γκαδέα του ανακοίνωσε πως ήταν έγκυος και ο Γκεβάρα της πρότεινε γάμο, ο οποίος τελέστηκε τελικά στις 18 Αυγούστου 1955, στο ληξιαρχείο του μεξικανικού χωριού Τεποτσοτλάν.
Μετά τη μάχη στη Σάντα Κλάρα, 1η Ιανουαρίου, 1959.

Πεπεισμένος πως ο Κάστρο είχε τις προϋποθέσεις να αποτελέσει ένα χαρισματικό ηγέτη της κουβανικής επανάστασης,[10] ο Γκεβάρα συμμετείχε στο κίνημα της 26ης Ιουλίου (ισπ. Movimiento 26 de Julio, M-26-7), με στόχο την ένοπλη δράση για την ανατροπή του κουβανικού καθεστώτος. Ο Γκεβάρα συμφώνησε να τους συνοδεύσει με την ιδιότητα του γιατρού, ωστόσο έλαβε κανονικά μέρος στην στρατιωτική εκπαίδευση των ανταρτών, το βασικό στάδιο της οποίας ξεκίνησε στις αρχές του 1956, υπό τις οδηγίες του Μεξικανού παλαιστή Αρσάνιο Βαγένας σε ζητήματα εκγύμνασης και αυτοάμυνας, καθώς και του πρώην συνταγματάρχη του Ισπανικού Δημοκρατικού Στρατού, Αλπέρτο Μπάγιο. Στα απομνημονεύματα του Μπάγιο, πληροφορούμαστε πως ο Γκεβάρα επέδειξε μεγάλη θέληση κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης, αποτελώντας τον καλύτερο μαθητή του. Την ίδια περίοδο, θεωρείται πιθανό πως απέκτησε το παρωνύμιο Τσε (Che), εξαιτίας της συχνής χρήσης της λέξης che (φίλος ή και επιφώνημα: Ε εσύ!) που έκανε ο ίδιος μιλώντας, έκφραση που αν και είχε εισαχθεί στη γλώσσα των Αργεντινών, φαινόταν αστεία στους Κουβανούς.

Στις 25 Νοεμβρίου του 1956, 82 επαναστάτες, μεταξύ αυτών ο Φιντέλ Καστρο και ο Τσε Γκεβάρα, ξεκίνησαν με το πλοιάριο Γκράνμα από τον ποταμό Τούξπαν του Mεξικoύ και στις 2 Δεκεμβρίου έφτασαν παράνομα στην παραλία Λας Κολοράδας της Κούβας. Τρεις μέρες αργότερα, η ομάδα έπεσε σε ενέδρα του κυβερνητικού στρατού και αποδεκατίστηκε: μόλις 22 μαχητές διασώθηκαν, μεταξύ των οποίων ο Φιντέλ, ο αδελφός του, Ραούλ, και τραυματισμένος αλλά αποφασισμένος όσο ποτέ, ο Γκεβάρα. Οι αντάρτες κατάφεραν να ανασυνταχθούν και να καταφύγουν στην οροσειρά της Σιέρρα Μαέστρα, που έγινε το ορμητήριό τους. Με σημείο εκκίνησης την επίθεση αυτή, ο ρόλος του Τσε Γκεβάρα στον ανταρτοπόλεμο διαφοροποιήθηκε σταδιακά, αντιλαμβανόμενος o ίδιος όλο και λιγότερο ως μοναδικό καθήκον του την ιατρική συμπαράσταση, και λαμβάνοντας ενεργό μέρος στις ένοπλες δραστηριότητες τον επαναστατών. Η αποφασιστικότητά του και οι ικανότητές του, σύντομα οδήγησαν στην άνοδό του στην ιεραρχία του αντάρτικου σώματος, κερδίζοντας το σεβασμό των υπολοίπων ανταρτών, χωρίς να απουσιάζει και το αίσθημα του φόβου που προκαλούσε ενίοτε η σκληρότητά του, υπεύθυνος ο ίδιος για εκτελέσεις ανταρτών που λειτουργούσαν ως πληροφοριοδότες του κουβανικού καθεστώτος.[11] Υπήρξε ο πρώτος αντάρτης, στον οποίο δόθηκε το αξίωμα του Κομαντάντε του Επαναστατικού Στρατού της Κούβας, στις 21 Ιουλίου 1957. Στις μάχες που ακολούθησαν, ο Αργεντινός εντυπωσίασε τον Κάστρο όχι τόσο για το θάρρος και τη δεξιοτεχνία του στην εκτέλεση των ιατρικών του καθηκόντων, όσο για τα στρατιωτικά του χαρίσματα και το πολιτικό του κριτήριο. Αν και μέχρι τότε αποτελούσε έναν απλό οπλίτη, χωρίς να έχει διακριθεί ιδιαιτέρως σε στρατιωτικό επίπεδο αλλά έχοντας επιδείξει γενναιότητα και αρχηγικές δεξιότητες, ο Κάστρο του εμπιστεύτηκε την ηγεσία της Δεύτερης Φάλαγγας του αντάρτικου στρατού (για λόγους παραλλαγής έφερε τον αριθμό 4), έχοντας έτσι μόνο τον Κομαντάντε εν Σέφε Φιδέλ Κάστρο ως ανώτερό του.[12] Αυτή την περίοδο έγινε η αποφασιστική μεταμόρφωση του ρομαντικού διανοούμενου Ερνέστο Γκεβάρα σε χαρισματικό "Κομαντάντε Τσε".

Η μεγαλύτερη ίσως στρατιωτική επιτυχία του Τσε Γκεβάρα υπήρξε η κατάκτηση της Σάντα Κλάρα στις 29 Δεκεμβρίου 1958, μία καθοριστική στιγμή στην ιστορία της κουβανικής επανάστασης. Είχαν προηγηθεί δύο χρόνια ανταρτοπολέμου στην Σιέρρα Μαέστρα εναντίον του πολύ μεγαλύτερου στρατού του Μπατίστα, o οποίος δεχόταν και την υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών. Με την κατάκτηση της Σάντα Κλάρα, ο δρόμος για την πρωτεύουσα Αβάνα ήταν πλέον ελεύθερος και την 1η Ιανουαρίου του 1959, ο δικτάτορας Μπατίστα εγκατέλειψε την Κούβα, με προορισμό την Δομινικανή Δημοκρατία. Την μάχη στη Σάντα Κλάρα ακολούθησαν και άλλες σημαντικές πολεμικές συγκρούσεις, πριν την τελική επικράτηση των ανταρτών.
Μέλος της κυβέρνησης της Κούβας

Μετά την επιτυχία του αντάρτικου στρατού και κατά τους πρώτους μήνες της κατάληψης της εξουσίας, ο Τσε Γκεβάρα τέθηκε διοικητής του φρουρίου Λα Καμπάνια, με αρμοδιότητα να εξετάζει τις εφέσεις των υποθέσεων των δύο Επαναστατικών Δικαστηρίων (Tribunales Revolucionarios, TR) που λειτουργούσαν δικάζοντας στρατιωτικούς και αστυνομικούς ή πολίτες. Στις 7 Φεβρουαρίου 1959, ψηφίστηκε ένα διάταγμα μέσω του οποίου αποκτούσαν την κουβανική υπηκοότητα όλοι οι αλλοδαποί διοικητές του αντάρτικου στρατού. Ο νόμος αυτός, επρόκειτο εμφανώς να εφαρμοστεί αποκλειστικά στην περίπτωση του Τσε Γκεβάρα, αποτελώντας ένα είδος φόρου τιμής και αναγνώρισης στο πρόσωπό του και τη συμβολή του στην κουβανική επανάσταση.[13]

Μαζί με τους Φιδέλ Κάστρο, Ραούλ Κάστρο και Καμίλο Σιενφουέγος, αποτέλεσε μετά την επανάσταση σημαντικό μέλος της νέας κουβανικής κυβέρνησης, η οποία σύντομα ξεκίνησε να πραγματοποιεί ριζικές μεταρρυθμίσεις, καθιερώνοντας για παράδειγμα δωρεάν σύστημα υγείας, όπως και ένα εκπαιδευτικό σύστημα που εξασφάλιζε και στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα (μέχρι τότε κυρίως αναλφάβητα) σχολική μόρφωση. Στην κυβέρνηση, ο Γκεβάρα υποστήριξε περισσότερο τις κομμουνιστικές ιδέες απ' όσο ο Φιδέλ Κάστρο. Αν και ήταν ένθερμος υποστηρικτής μίας ριζικής αγροτικής μεταρρύθμισης στη χώρα, χαρακτήρισε τον πρώτο σχετικό νόμο της κυβέρνησης ως μετριοπαθή, «που δεν αποτολμούσε να υπεισέλθει στα ουσιαστικότερα ζητήματα, όπως ήταν η κατάργηση της μεγάλης γαιοκτησίας». Στις 7 Οκτωβρίου, ο Κάστρο του ανέθεσε την αρχηγία του τομέα βιομηχανίας του Εθνικού Ινστιτούτου της Αγροτικής Μεταρρύθμισης (Insituto Nacional de la Reforma Agragia, INRA), ρόλος που προστέθηκε στα καθήκοντά του ως διοικητής της Λα Καμπάνια αλλά και αρχηγός του τμήματος εκπαίδευσης των Ενόπλων Δυνάμεων. Για να ανταποκριθεί στις ανάγκες του έργου του, ο Γκεβάρα απευθύνθηκε στον οικονομολόγο Σαλβαδόρ Βιλασέκα, ξεκινώντας μαζί του μία σειρά από μαθήματα ανώτερων μαθηματικών.
Ο Ερνέστο Γκεβάρα και ο Φιδέλ Κάστρο στην Αβάνα, 1961.

Στην ακμή της πολιτικής του δραστηριότητας ως μέλος της κυβέρνησης, ο Τσε διορίστηκε διευθυντής της Εθνικής Τράπεζας της Κούβας, στις 26 Νοεμβρίου 1959, διατηρώντας παράλληλα την ευθύνη για το τμήμα βιομηχανίας του INRA και την πολιτιστική επιμόρφωση του στρατού. Ανάμεσα στις πρώτες του ενέργειες, ήταν μία σειρά μέτρων με στόχο τον έλεγχο του αποθέματος συναλλάγματος, καθώς και η ρευστοποίηση των τραπεζών του καθεστώτος του Μπατίστα. Στα τέλη του έτους, και ενώ οι τράπεζες των Ηνωμένων Πολιτειών είχαν ήδη αναστείλει τις πιστώσεις των εισαγωγών, άρχισε να διερευνά, σε συνεργασία με τον Φιδέλ Κάστρο και άλλους κομμουνιστές ηγέτες, το ενδεχόμενο της σοβιετικής στήριξης. Το Φεβρουάριο του 1960, υποδέχθηκε τον Αναστάς Μικογιάν, μέλος του πολιτικού γραφείου του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης και ένθερμο υποστηρικτή της προσέγγισης με την Κούβα, όπως άλλωστε ήταν αρχικά και ο ίδιος ο Τσε. Το επόμενο διάστημα, εντάθηκε η αντιπαράθεση μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της κουβανικής κυβέρνησης, ενώ στις 13 Οκτωβρίου κηρύχθηκε εμπάργκο σε όλα τα εμπορεύματα με προορισμό την Κούβα, αποκλείοντας τη χώρα από κάθε οικονομική δραστηριότητα. Μία εβδομάδα αργότερα, ο Τσε Γκεβάρα σχολίασε τον αποκλεισμό, αναφερόμενος σε ελλείψεις που δεν θα ήταν δυνατό να καλυφθούν, αλλά και εκφράζοντας αισιοδοξία για την πορεία της κρατικοποιημένης πλέον βιομηχανίας. Παράλληλα, έκανε γνωστό πως δεν ήταν πλέον πρόεδρος της τράπεζας, αναλαμβάνοντας νέα καθήκοντα.

Στα τέλη Οκτωβρίου του 1960, συμμετείχε ως επικεφαλής μίας διπλωματικής αποστολής, με στόχο την εξασφάλιση της στήριξης του σοβιετικού μπλοκ, με τις κύριες διαπραγματεύσεις να πραγματοποιούνται στη Σοβιετική Ένωση. Συναντήθηκε με τον Νικίτα Χρουστσόφ στη Μόσχα ενώ αργότερα επισκέφτηκε το Πεκίνο όπου συνάντησε τον Μάο Τσετούνγκ και έγινε γενικά θερμά δεκτός. H περιοδεία του περιλάμβανε ακόμα τη Βόρεια Κορέα και τη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας. H αποστολή εξασφάλισε τελικά ευνοϊκές συμφωνίες, για την εξαγωγή τεσσάρων εκατομμυρίων τόνων ζάχαρης, σε τιμή υψηλότερη από εκείνη της παγκόσμιας αγοράς, εξασφαλίζοντας παράλληλα τον εφοδιασμό της Κούβας με πετρέλαιο και αγορές βιομηχανικών μονάδων με ευέλικτες πιστώσεις. Στις 23 Φεβρουαρίου 1961 διορίστηκε υπουργός του νεοσύστατου υπουργείου Βιομηχανίας της Κούβας, σκοπός του οποίου ήταν η οργάνωση των πολυάριθμων βιομηχανικών μονάδων που είχαν αποκτηθεί, καθώς και των κρατικοποιημένων επιχειρήσεων που υπάγονταν στο τμήμα βιομηχανίας του INRA.

Τον Απρίλιο του 1961, κατά τη διάρκεια της αμερικανικής εισβολής στον Κόλπο των Χοίρων, ο Τσε Γκεβάρα τέθηκε επικεφαλής των κουβανικών στρατευμάτων που θα υπερασπίζονταν την επαρχία Πινάρ ντελ Ρίο, όπου σύμφωνα με ενδείξεις των μυστικών υπηρεσιών, αναμενόταν η πρώτη επίθεση. Χάρη στην αποτελεσματική αντίδραση της κουβανικής αεροπορίας και την αντίσταση της πολιτοφυλακής, η αμερικανική εισβολή απέτυχε, ενώ το στράτευμα του Γκεβάρα παρέμεινε σε αμυντική διάταξη και ανενεργό, καθώς η συγκέντρωση αμερικανικών ναυτικών δυνάμεων κοντά στο Πινάρ ντελ Ρίο αποτέλεσε τελικά προσπάθεια αντιπερισπασμού.

Συνεχίζοντας το έργο του ως υπουργός βιομηχανίας, επεδίωξε να προωθήσει την ταχεία εκβιομηχάνιση της χώρας, πρόγραμμα που υπήρξε όμως πρόωρο, αντιμετωπίζοντας πολλές δυσκολίες στην εφαρμογή του και καταλήγοντας σε αποτυχία.[14] Τον Αύγουστο του 1961 συμμετείχε στις συνεδριάσεις της ολομέλειας του Διαμερικανικού Οικονομικού και Κοινωνικού Συμβουλίου, καταψηφίζοντας το δεκαετές σχέδιο του Τζον Φ. Κένεντι «Συμμαχία για την Πρόοδο» (Alliance for Progress), το οποίο χαρακτήριζε ως μία προσπάθεια αναχαίτισης των επαναστατικών κινημάτων στη Λατινική Αμερική και κατασκεύασμα κατά της Κούβας. Την ίδια περίπου περίοδο, διαδραμάτισε ενεργό ρόλο στην απόφαση εγκατάστασης σοβιετικών πυραύλων στο έδαφος της Κούβας, γεγονός που δεν πέρασε απαρατήρητο από τις μυστικές υπηρεσίες των Ηνωμένων Πολιτειών, οδηγώντας τελικά στην Κρίση των πυραύλων, τον Οκτώβριο του 1962.

Σε ότι αφορά την οικονομική πολιτική, ο Τσε Γκεβάρα ήταν αντίθετος στην αντιγραφή του σοβιετικού οικονομικού μοντέλου της «οικονομικής αυτοδιαχείρισης», καθώς θεωρούσε πως οι ιδιαίτερες συνθήκες της Κούβας απαιτούσαν διαφορετικές πρακτικές και υπερασπιζόταν το συγκεντρωτισμό στον τομέα της βιομηχανίας.
Απομάκρυνση από την Κούβα

Στις 11 Δεκεμβρίου του 1964 εκπροσώπησε την Κούβα στη Συνδιάσκεψη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.[15] Στην ομιλία του ξεχωρίζει η έντονη διαμαρτυρία του ενάντια στην πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών και τις λατινοαμερικανικές δικτατορίες, η συμπαράταξή του στο θέμα του πυρηνικού αφοπλισμού και το ειρηνευτικό σχέδιο που προτείνει για την Καραϊβική. Λίγες ημέρες αργότερα, ξεκίνησε μία τρίμηνη διεθνή περιοδεία, κατά την οποία επισκέφτηκε την Αλγερία, την Κίνα, τη Γκάνα, τη Γουινέα, το Μάλι, το Κονγκό, την Τανζανία, με μικρές στάσεις στο Παρίσι, την Ιρλανδία και την Πράγα. Στις 24 Φεβρουαρίου, έλαβε μέρος στη διάσκεψη του δεύτερου Οικονομικού Σεμιναρίου Αφροασιατικής Αλληλεγγύης, πραγματοποιώντας την τελευταία δημόσια παρουσία στο διεθνές προσκήνιο. Η ομιλία του προκάλεσε αρκετές εντάσεις στο σοβιετικό μπλοκ, δηλώνοντας πως οι σοσιαλιστικές χώρες όφειλαν να επωμιστούν το κόστος των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων,[16] ενώ θεωρείται πιθανό πως προκάλεσε επίσης ρήξη στη σχέση του με τον Κάστρο, αν και δεν υπάρχει καμία σχετική αναφορά στα απομνημονεύματα του ίδιου του Γκεβάρα. Στις 14 Μαρτίου του 1964 επέστρεψε από την Αφρική στην Κούβα και μετά από περίπου μία εβδομάδα παραμονής του στην Αβάνα τα ίχνη του χάθηκαν για αρκετούς μήνες.

Η εξαφάνιση του Γκεβάρα προκάλεσε έντονη φημολογία, τροφοδοτώντας πολλές θεωρίες. Οι περισσότερες από αυτές θεωρούσαν πως ήρθε σε σύγκρουση με τον Κάστρο πάνω στο ζήτημα της εκβιομηχάνισης της χώρας ή της σχέσης της με τη Σοβιετική Ένωση και την Κίνα[17]. Άλλοι ισχυρίζονταν η σύγκρουση οφειλόταν στο γεγονός πως ο Γκεβάρα ήθελε μία πιο ενεργητική υποστήριξη των επαναστατικών κινημάτων της Λατινικής Αμερικής, ενώ άλλοι ότι εκδιώχθηκε με απαίτηση των Σοβιετικών, που δεν ενέκριναν την ανεξάρτητη από τη Μόσχα γραμμή του και ανησυχούσαν μήπως τους οδηγήσει σε διεθνείς περιπέτειες με τους επαναστατικούς τυχοδιωκτισμούς του. Άλλες φήμες διέρρεαν ότι σκοτώθηκε σε μυστική επαναστατική αποστολή που του ανέθεσε ο Κάστρο στο Κονγκό και άλλες ότι κλείστηκε σε σανατόριο λόγω υποτροπής των χρόνιων προβλημάτων που αντιμετώπιζε με το άσθμα του. Ο ίδιος ο Κάστρο επιχείρησε αρχικά να βάλει ένα τέλος στις φημολογίες στις 18 Απριλίου δηλώνοντας μέσω ραδιοφώνου πως ο Γκεβάρα βρισκόταν πάντα εκεί όπου ήταν πιο χρήσιμος για την επανάσταση, προσθέτοντας επίσης πως ανήκε στους κορυφαίους ηγέτες της Κούβας και πως το ταξίδι του στην Αφρική ήταν εξαιρετικά παραγωγικό. Το επόμενο διάστημα, ωστόσο, προσπάθησε να εκμεταλλευτεί πολιτικά την εικοτολογία γύρω από την εξαφάνιση του Γκεβάρα από το προσκήνιο, ενισχύοντας για παράδειγμα με δηλώσεις του την ανησυχία καθεστώτων της Λατινικής Αμερικής που φοβούνταν πιθανές επιχειρήσεις του Γκεβάρα και οδηγώντας σε εσφαλμένες εκτιμήσεις ορισμένους Αμερικανούς αξιωματούχους, ειδικά στη CIA, που είχαν πιστέψει πως ήταν νεκρός[18]. Στις 3 Οκτωβρίου 1965, ο Κάστρο διάβάσε σε δημόσια συγκέντρωση, μπροστά στη γυναίκα και τα παιδιά του Γκεβάρα, ιδιόχειρη επιστολή που του παρέδωσε την 1η Απριλίου ο μέχρι τότε υπουργός Βιομηχανίας, παραιτούμενος από όλα τα κρατικά και κομματικά του αξιώματα και διαγράφοντας αχνά τα μελλοντικά του σχέδια[19]. Στην επιστολή (η αυθεντικότητα της οποίας έχει αμφισβητηθεί[20]) αναφέρονταν μεταξύ άλλων τα εξής:

«Νιώθω πως έχω πια εκπληρώσει το μέρος εκείνο του χρέους μου που με έδενε με την κουβανική επανάσταση στο έδαφός της και σας αποχαιρετώ, εσένα, τους συντρόφους και το λαό σου που είναι πια και δικός μου. Παραιτούμαι επίσημα από τα καθήκοντά μου στην ηγεσία του κόμματος, από τη θέση του υπουργού, από το βαθμό του κομαντάτε, από την κουβανική υπηκοότητα. Καμιά νομική σχέση δεν με συνδέει με την Κούβα, μόνο δεσμοί άλλου είδους που δεν μπορούν να σπάσουν, όπως οι διορισμοί σε κάποιες θέσεις. Κοιτάζοντας τη ζωή μου ως τα τώρα, πιστεύω πως έχω δουλέψει με αρκετή τιμιότητα και αφοσίωση για την εδραίωση της επαναστατικής νίκης (...) Άλλες χώρες του κόσμου ζητάνε τη συμβολή των σεμνών μου προσπαθειών. Εγώ μπορώ να κάνω αυτό που εσένα δεν σου επιτρέπεται, λόγω των ευθυνών σου απέναντι στην Κούβα, και έφτασε η ώρα να αποχαιρετιστούμε».

Με την επιστολή αυτή, ο Γκεβάρα απάλλασε την κουβανική κυβέρνηση από οποιαδήποτε ευθύνη για τη μελλοντική δράση του στο Κονγκό. Οι εικασίες περί ρήξης στις σχέσεις του τον Κάστρο που οδήγησε στην απόφασή του να εγκαταλείψει την Κούβα δεν φαίνεται να έχουν βάση[21]. Οι λόγοι της φυγής του εντοπίζονται, αντίθετα, σε δύο βασικές παραμέτρους: την επιθυμία του Γκεβάρα να μεταφέρει της επανάσταση σε όλον τον κόσμο - κάτι που αισθανόταν ως προσωπική αποστολή ζωής[22] - αλλά και το γεγονός πως κάτι τέτοιο απαιτούσε ελευθερία κινήσεων, την οποία του εξασφάλιζε η αποδέσμευσή του από αξιώματα και κυβερνητικές θέσεις.[23].
Κονγκό
Ο Ερνέστο Γκεβάρα σε ηλικία 37 ετών στο Κονγκό, 1965.

Πρώτος σταθμός του Τσε Γκεβάρα, μετά τη φυγή του από την Κούβα υπήρξε το Κονγκό (σημερινή Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό), ενισχύοντας και βοηθώντας οργανωτικά τον Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό. Μαζί με τον δεύτερο στην ιεραρχία Βικτόρ Ντρέκε και δώδεκα ακόμα Κουβανούς πολεμιστές, έφθασε εκεί στις 24 Απριλίου του 1965, ενώ λίγο αργότερα ακολούθησαν και άλλοι Κουβανοί, συνθέτοντας συνολικά μία φάλαγγα με περισσότερα από εκατό μέλη. Σύμφωνα με τον πρόεδρο της Αλγερίας εκείνη την περίοδο και φίλο του, Αχμέντ Μπεν Μπελά, «η κατάσταση που κυριαρχούσε στην Αφρική, η οποία φαινόταν να διαθέτει μεγάλη δυναμική για μία επανάσταση, οδήγησε τον Τσε στο συμπέρασμα πως η Αφρική αποτελούσε τον αδύναμο κρίκο του ιμπεριαλισμού. Ήταν λοιπόν στην Αφρική που αποφάσιζε να αφιερώσει τις προσπάθειές του».[24] Η έλλειψη οργάνωσης και συνοχής των κονγκολέζικων δυνάμεων καταγράφεται στα ημερολόγια του Τσε Γκεβάρα ως ο κύριος λόγος της αποτυχίας της επανάστασης.

Στα τέλη του έτους, εγκατέλειψε το Κονγκό, μαζί με τους επιζώντες της κουβανικής ομάδας (έξι μέλη της είχαν πεθάνει σε μάχη) και πέρασε τους επόμενους έξι μήνες στο Νταρ ες Σαλάμ της Τανζανίας. Στο διάστημα αυτό, ολοκλήρωσε μία σειρά χειρόγραφων σημειώσεων σχετικά με την εμπειρία του στο Κονγκό, ενώ εργάστηκε επίσης πάνω σε δύο ακόμα βιβλία, φιλοσοφικών και οικονομικών σημειώσεων. Το Φεβρουάριο του 1966 ταξίδεψε μεταμφιεσμένος και με πλαστό διαβατήριο, με προορισμό την Πράγα. Εκεί άρχισε να επεξεργάζεται την ιδέα ενός νέου αντάρτικου στη Λατινική Αμερική, με αρχικό στόχο το Περού και αργότερα εστιάζοντας στη Βολιβία.
Βολιβία
Φωτογραφία του Γκεβάρα το 1966, ως Αντόλφο Μένα Γκονζάλεθ, έχοντας αλλάξει την εμφάνισή του πριν ταξιδέψει με προορισμό τη Βολιβία.

Η προετοιμασία της επιχείρησης οργάνωσης αντάρτικου στη Βολιβία άρχισε το 1966, υπό συνθήκες άκρας μυστικότητας, σε ένα απομονωμένο μέρος στην επαρχία Πινάρ δελ Ρίο και ειδικότερα στην περιοχή Βινιάλες που διακρίνεται για την παρουσία των ιδιόμορφων λόφων «μογκότες»[25][26][27]. Εκεί εκπαιδεύτηκε εντατικά ο πρώτος πυρήνας του μελλοντικού αντάρτικου, που αποτελείτο από 10 Κουβανούς και αρκετούς Βολιβιανούς, πρώην μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος της χώρας αυτής. O Τσε Γκεβάρα έφτασε στη Βολιβία την 1η Νοεμβρίου του 1966 ταξιδεύοντας με αεροπλάνο από το Σάο Πάολο της Βραζιλίας. Πιθανότα έφτασε στη Βραζιλία αφού πρώτα ταξίδεψε σε πόλεις της Δυτικής Ευρώπης, όπως και αρκετοί σύντροφοί του, προκειμένου να μην δημιουργήσουν υποψίες για τη δράση τους[28]. Είχε φροντίσει να αλλάξει δραστικά την εμφάνισή του ώστε να μοιάζει περισσότερο με επιχειρηματία, ξυρίζοντας το μούσι του, κουρεύοντας τα μαλλιά του και φορώντας γυαλιά και γραβάτα[29]. Στην κατοχή του είχε δύο πλαστά ουρουγουανικά διαβατήρια που είχαν εκδοθεί με τα ονόματα Ραμόν Μπενίτεζ Φερνάντεθ και Αντόλφο Μένα Γκονζάλεθ αντίστοιχα. Στη Λα Πας, σημαντική ήταν η επαφή του με μία γυναίκα γνωστή με το κωδικό όνομα Τάνια (πραγματικό όνομα Χάιντι Ταμάρα Μπούνκε). Μέσω αυτής ο Γκεβάρα εξασφάλισε ένα επίσημο έγγραφο, σύμφωνα με το οποίο αποτελούσε διαπιστευμένο μέλος μιας αποστολής του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών που πραγματοποιούσε έρευνα πάνω στις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις στις αγροτικές περιοχές της Βολιβίας[30]. Το έγγραφο αυτό του έδινε τη δυνατότητα να ταξιδεύει ελεύθερα σε ολόκληρη τη χώρα. Από τη βολιβιανή πρωτεύουσα μεταφέρθηκε το βράδυ της 6ης Νοεμβρίου, μαζί με τον στενό συνεργάτη του, Αλμπέρτο Φερνάντεζ (κωδικά ονόματα Πάτσο, Πατσούγκο), στην τοποθεσία Νιανκαουασού. Εκεί είχαν φροντίσει τον Ιούλιο του 1966, με τη βοήθεια των αδελφών Ρομπέρτο («Κόκο») και Γκουίντο («Ίντι») Περέδο, να αγοράσουν 1.277 εκτάρια[31] γης, που προορίζονταν για την οργάνωση στρατοπέδου. Η έκταση βρισκόταν στη θέση μιας εγκαταλελειμμένης φάρμας νοτιοδυτικά του διαμερίσματος Σάντα Κρουζ, σε μία σχετικά απομονωμένη και δασώδη περιοχή που περιβαλόταν από βουνά και πυκνή βλάστηση, 50 μίλια βόρεια της πόλης Καμίρι.[32] Μια πιθανή εξήγηση για την επιλογή να εγκατασταθεί στα νοτιοανατολικά της Βολιβίας, είναι πως η περιοχή αυτή εξασφάλιζε γρηγορότερη πρόσβαση στην Αργεντινή, στη Βραζιλία, στη Χιλή και στην Παραγουάη. Επιπλέον, η αραιή πληθυσμιακή κάλυψη και η απομόνωση που πρόσφερε η περιοχή ευνοούσε την οργάνωση αντάρτικου στρατού, μειώνοντας τον κίνδυνο να ανακαλυφθεί πριν ξεκινήσει τις επιχειρήσεις του[33].

Οι πρώτες εβδομάδες του 1967 αφιερώθηκαν κατά κύριο λόγο στην εκπαίδευση των μαχητών και στη δημιουργία υποδομής. Έχοντας μαθητεύσει στο μεγάλο σχολείο των Βιετκόνγκ, ο Γκεβάρα -που πλέον είχε υιοθετήσει το συνθηματικό όνομα Ραμόν-[34] φρόντισε να οργανώσει από την πρώτη στιγμή ένα δεύτερο, εφεδρικό στρατόπεδο, το "Καμπαμέντο ντελ Όρσο" (το Στρατόπεδο της Αρκούδας) και ένα ολόκληρο δίκτυο υπόγειων τούνελ, αποθηκών και κρησφύγετων. Η δωροδοκία ορισμένων αξιωματικών της Χωροφυλακής μείωνε αποτελεσματικότατα την περιέργεια των τοπικών αρχών, ενώ το καμουφλάρισμα των όλων εργασιών έδωσε την εντύπωση στους περαστικούς αγρότες ότι επρόκειτο για άλλη μία περίπτωση παράνομης κατεργασίας και διακίνησης κοκαΐνης -κάτι διόλου ασυνήθιστο για τα βολιβιανά βουνά. Ήδη, όμως, από τα πρώτα βήματα της εκστρατείας εμφανίστηκαν αποθαρρυντικά σημάδια: οι Βολιβιανοί παρουσιάστηκαν εξαιρετικά απρόθυμοι να στελεχώσουν το αντάρτικο, ο πυρήνας του οποίου παρέμενε κατά βάση κουβανέζικος.

Τουλάχιστον, ο Γκεβάρα δεν ήταν μόνος σ' αυτό το δύσκολο ξεκίνημα. Από τη στιγμή που πάτησε τα βολιβιανά βουνά, αποκατέστησε ασύρματη επικοινωνία με τον Κάστρο ο οποίος, παρότι κινδύνευε να επισύρει την οργή της Ουάσινγκτον, έκανε ό,τι μπορούσε για να ενισχύσει την προσπάθεια του παλιού του συντρόφου. Ο Κουβανός ηγέτης πίεζε προσωπικά τον πρώην αντιπρόεδρο της Βολιβίας, Χουάν Λεχίν, ο οποίος, αν και εξόριστος στη Χιλή, ασκούσε καθοριστική επιρροή στους αριστερούς εργάτες των ορυχείων, να συντονίσει το βήμα του με το αντάρτικο του Τσε. Προς την ίδια κατεύθυνση προσπάθησε, χωρίς αποτέλεσμα όμως, να επηρεάσει τον εξόριστο στο Περού πρώην πρόεδρο της Βολιβίας, Βίκτορ Εντενσόρο. Στο τέλος κάλεσε στην Αβάνα τον γενικό γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Βολιβίας, Μάριο Μόνχε (αλλιώς Εστανισλάο ή Ελ Νέγκρο Μάριο), ο οποίος μετέβη στη Νιανκαουασού για να συναντήσει τους αντάρτες. Υπό το πρόσχημα της μαζικής πάλης και της αποφυγής ολέθριων τυχοδιωκτισμών, έθεσε ως όρο οποιασδήποτε σύμπραξης την πλήρη υποταγή του αντάρτικου στην πολιτική γραμμή και τη διοίκηση του κόμματος, με αποτέλεσμα να επέλθει η οριστική ρήξη με τον Γκεβάρα[35].

Το αντάρτικο άρχισε τη δράση του έχοντας συγκεντρώσει, στις καλύτερες στιγμές του, μόλις μερικές δεκάδες μαχητές[36]. Το Μάρτιο του 1967 σημειώθηκαν οι πρώτες επιτυχίες, όταν οι αντάρτες έστησαν ενέδρες και εξολόθρευσαν δυνάμεις του ανοργάνωτου βολιβιανού στρατού. Οι αιχμάλωτοι, αφού ανακρίθηκαν για λίγες μέρες, αφέθηκαν ελεύθεροι για να μεταφέρουν στις μονάδες και στις οικογένειές τους την έκπληξή τους για το επίπεδο οργάνωσης, τη μαχητική ικανότητα και την ανθρώπινη συμπεριφορά των αντιπάλων τους. Στη Λα Πας οι φήμες οργίαζαν υπερβάλλοντας κατά πολύ την πραγματικότητα και ο βολιβιανός Τύπος έκανε λόγο για εισβολή ξένων δυνάμεων και φονικές μάχες. Στις 27 Μαρτίου ο πρόεδρος Μπαριέντος αναγκάστηκε, σε ραδιοφωνικό του μήνυμα, να παραδεχθεί την ύπαρξη του αντάρτικου, αποδίδοντάς το σε «ξένη δύναμη που επιβουλεύεται τη χώρα». Ωστόσο, αρνήθηκε ότι συμμετείχε σε αυτό ο Γκεβάρα, υπολογίζοντας την επίδραση που θα μπορούσε να ασκήσει στον πληθυσμό η είδηση ότι ένας ήρωας της κουβανέζικης επανάστασης πολεμούσε το διεφθαρμένο καθεστώς του στα βουνά της Βολιβίας.
Ο Ερνέστο Γκεβάρα στη Βολιβία λίγο πριν το θάνατο του, 1967.

Ο Μπαριέντος δεν ήταν έτοιμος για άμεση αναμέτρηση με τον μικρό, αλλά καλά εκπαιδευμένο και πειθαρχημένο, αντάρτικο πυρήνα του Γκεβάρα. Η τακτική που ακολούθησε είχε στόχο να του εξασφαλίσει τον απαιτούμενο χρόνο, απομονώνοντας και εξαντλώντας ταυτόχρονα τον αντίπαλό του. Έτσι, κήρυξε τη νοτιοδυτική περιοχή της χώρας, όπου αναπτύχθηκε το αντάρτικο, «Κόκκινη Ζώνη» στρατιωτικών επιχειρήσεων, εκκένωσε ολόκληρες περιοχές από τον αγροτικό τους πληθυσμό, ο οποίος μεταφέρθηκε γρήγορα σε άλλα σημεία, εφάρμοσε αποκλεισμό τροφίμων και εφοδίων και κατέστρεψε τη σοδειά, ακολουθώντας τακτική «καμένης γης». Στο μεταξύ, οι Η.Π.Α. πήραν στα χέρια τους το στρατιωτικό σκέλος της επιχείρησης εξολόθρευσης του Γκεβάρα: περί τους 40 Αμερικανοί στρατιωτικοί ειδικοί, στην πλειονότητά τους βετεράνοι των πολέμων στην Κορέα, το Βιετνάμ και το Κονγκό, δημιούργησαν στρατόπεδο εντατικής εκπαίδευσης 800 μισθοφόρων πρασινοσκούφηδων που μυήθηκαν στα μυστικά του ανταρτοπολέμου και εξοικειώθηκαν με τις πολύ σκληρές συνθήκες της ζούγκλας. Παράλληλα, οι Αμερικανοί προμήθευσαν το βολιβιανό στρατό με όπλα, πυρομαχικά, ελικόπτερα και ασύρματους, ενώ στις προσπάθειες εντοπισμού του Γκεβάρα συμμετείχε και αμερικανικός κατασκοπευτικός δορυφόρος[37].

Τα πρώτα προειδοποιητικά σύννεφα άρχισαν να συσσωρεύονται το Μάιο, όταν το αντάρτικο είχε τις πρώτες του απώλειες, σε μάχες με περιπόλους του κυβερνητικού στρατού. Σε μία από τις συμπλοκές, συνελήφθη ο Γάλλος δημοσιογράφος και φιλόσοφος Ρεζί Ντεμπρέ, ο οποίος είχε μεταβεί στη Νιανκαουασού στις αρχές Μαρτίου, ενώ νωρίτερα είχε παίξει επίσης ρόλο συνδέσμου με τον Κάστρο. Ο Ντεμπρέ κατηγορήθηκε για προδοσία του Γκεβάρα και των συντρόφων του κατά τη διάρκεια των ανακρίσεων, μία κατηγορία που ο ίδιος αρνήθηκε (λίγους μήνες αργότερα καταδικάστηκε σε 30 χρόνια φυλάκιση από το καθεστώς)[38]. Οι ενδείξεις για εκ των ένδον διαρροές πύκνωσαν, ιδίως έπειτα από αιφνιδιαστική επίθεση κυβερνητικών δυνάμεων στο αρχηγείο του αντάρτικου. Στη μάχη που ακολούθησε, ξεχώρισαν οι στρατιωτικές αρετές του Γκεβάρα και οι κυβερνητικές δυνάμεις εξολοθρεύτηκαν, ωστόσο το κρησφύγετο ήταν πια άχρηστο. Οι αντάρτες μετέφεραν εσπευσμένα το αρχηγείο τους στο εφεδρικό στρατόπεδο «Καμπαμέντο ντελ Όρσο», ενώ η υποψία της προδοσίας άρχισε να επηρεάζει την ατμόσφαιρα μεταξύ των επαναστατών. Υποψίες διοχετεύτηκαν και προς την Τάνια, για την οποία γράφτηκε ότι στρατολογήθηκε από την KGB το 1961 με αποστολή να παρακολουθεί και να αναφέρει διαρκώς τις κινήσεις του Γκεβάρα στους ανήσυχους Σοβιετικούς[39]. Η αλήθεια όμως είναι ότι η Τάνια, που συμμετείχε στο βολιβιανό αντάρτικο από την πρώτη στιγμή, πήρε μέρος σε πολύ επικίνδυνες αποστολές και έπεσε στο πεδίο της μάχης σε μία από αυτές, τον Αύγουστο. Παράλληλα, το καθεστώς Μπαριέντος προσπάθησε να στερήσει τον Γκεβάρα από τις ενδεχόμενες εφεδρείες του στις βολιβιανές πόλεις. Στις 12 Απριλίου κήρυξε παράνομο το Κομμουνιστικό Κόμμα Βολιβίας και το τροτσκιστικό Επαναστατικό Εργατικό Κόμμα, για να ακολουθήσουν μαζικές συλλήψεις και εκτοπισμοί.

Στις 12 Μαΐου, έπειτα από έντονες εξωτερικές πιέσεις, οι αρχές της Χιλής συνέλαβαν τον εξόριστο ηγέτη των Βολιβιανών εργατών ορυχείων, τον ισχυρότερο δυνάμει σύμμαχο του Γκεβάρα, Χουάν Λεχίν, ο οποίος λίγες μέρες πριν είχε χαρακτηρίσει το αντάρτικο σαν «το μόνο δρόμο για την απελευθέρωση του λαού της Βολιβίας από τον βάρβαρο ζυγό του». Παρά τα προληπτικά μέτρα του καθεστώτος, η βασική σύλληψη του Γκεβάρα για μαζική εξέγερση των πόλεων, που θα συνδυαζόταν με κλιμάκωση του ανταρτοπόλεμου πιέζοντας τη χούντα του Μπαριέντος, άρχισε να διαγράφεται ρεαλιστική στον ορίζοντα στις αρχές Ιουνίου, όταν η Βολιβία συγκλονίστηκε από ένα μεγάλο κύμα εργατικών και φοιτητικών διαδηλώσεων. Οι εργάτες του Ορούρο, του Χουανίνι και του Κατάρι κήρυξαν γενική απεργία, ενώ οι φοιτητές της Λα Πας προχώρησαν σε καταλήψεις και πορείες με συνθήματα για την πτώση της κυβέρνησης και φωτογραφίες του Γκεβάρα. Ο Μπαριέντος απάντησε επιβάλλοντας κατάσταση πολιορκίας και οι ταραχές πήραν χαρακτήρα ανοιχτής εξέγερσης, καθώς οι εργάτες των ορυχείων κήρυξαν τις περιοχές τους «ελεύθερες ζώνες». Η εξέγερση καταστάλθηκε ύστερα από επέμβαση του στρατού, στις 24 Ιουνίου, που στοίχισε τις ζωές 21 εργατών, ενώ εκατοντάδες συνδικαλιστές και φοιτητές συνελήφθησαν. Με διχασμένη και αμφιταλαντευόμενη ηγεσία, το κίνημα των πόλεων απέτυχε, αφήνοντας τον Γκεβάρα χωρίς εφεδρείες στους πρόποδες των Άνδεων.

Προς τα τέλη Ιουλίου η δουλειά των Αμερικανών ειδικών άρχισε να αποδίδει καρπούς. Οι πρασινοσκούφηδες Ρέιντζερ είχαν πια ολοκληρώσει την ταχύρρυθμη εκπαίδευσή τους και βγήκαν στο βουνό. Ο Γκεβάρα ανακάλυψε ότι ο εχθρός τον πολεμούσε με τα ίδια του τα όπλα, ακολουθώντας την τακτική του αιφνιδιασμού. Στις 30 Ιουλίου γλίτωσε παρά λίγο σε μία ενέδρα, ενώ οι δυνάμεις του εξασθενούσαν από τις απώλειες στο πεδίο της μάχης, την έλλειψη τροφής και φαρμάκων, που τις έκανε ευάλωτες στις αρρώστιες. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με τη συνεχιζόμενη δυστοκία στη στρατολόγηση ντόπιων, είχαν αναπόφευκτα αρνητική επίδραση στο ηθικό των ανταρτών. Από τον Αύγουστο, το αντάρτικο πέρασε καθαρά σε αμυντικό αγώνα αυτοσυντήρησης, καθώς ο κλοιός του εχθρού έσφιγγε ολοένα και περισσότερο. Στις αρχές του Οκτωβρίου ήρθε το τέλος του Τσε.

Τη νύχτα της 7ης Οκτωβρίου ένας αγρότης διέκρινε κοντά στο χωριό Λα Ιγκέρα, στην περιοχή της χαράδρας Γιούρο, τις φιγούρες μίας ομάδας ανταρτών (συνολικά 17 άνδρες) και έτρεξε να ειδοποιήσει τον τοπικό στρατιωτικό διοικητή και λοχαγό Γκάρι Πράδο Σαλμόν. Ο Γκεβάρα χώρισε τη διμοιρία σε μικρότερες ομάδες, ωστόσο σύντομα αντιλήφθηκαν πως ήταν περικυκλωμένοι. Οι κυβερνητικές δυνάμεις που είχαν κινητοποιηθεί γρήγορα εντόπισαν τους αντάρτες τα χαράματα της 8ης Οκτωβρίου και ακολούθησε μάχη. Η ομάδα του Γκεβάρα, αποτελούμενη από επτά αντάρτες επιχείρησε να οπισθοχωρήσει. Το όπλο του, είτε εξαιτίας εμπλοκής είτε από κάποια εχθρική σφαίρα είχε αχρηστευτεί και ο ίδιος έφερε τραύμα στο κάτω μέρος του ποδιού που τον δυσκόλευε στο περπάτημα. Υποβασταζόμενος από τον Σιμόν Κούμπα («Γουίλι»), έναν επαναστάτη εργάτη από τα ορυχεία του Χουανίνι, έπεσε τελικά στα χέρια τριών στρατιωτών του Πάρδο. Σύμφωνα με ορισμένες αναφορές, ο Γκεβάρα διέταξε τους στρατιώτες να μην πυροβολήσουν, αποκαλύπτοντας την ταυτότητά του και υπενθυμίζοντάς πως θα τους ήταν πολυτιμότερος ζωντανός. Πιθανόν, όμως, να ήταν και ο Σιμόν Κούμπα εκείνος που απευθύνθηκε στους στρατιώτες.[40]

Την καταδίωξη του Τσε Γκεβάρα στη Βολιβία παρακολουθούσε επίσης η CIA, με επικεφαλής τον πράκτορα Φέλιξ Ροδρίγκες (Félix Rodríguez), ο οποίος μετέφερε την πληροφορία της σύλληψής του στο αρχηγείο της υπηρεσίας του και σύντομα μετέβη ο ίδιος στη Λα Ιγκέρα. Μετά από μερικές ανακρίσεις στο σχολείο του χωριού, ο αιχμάλωτος Γκεβάρα δολοφονήθηκε,[41] στις 9 Οκτωβρίου 1967, από τον υπαξιωματικό του βολιβιανού στρατού Μάριο Τεράν (Mario Terán). Ο συγκεκριμένος αρχικά δίστασε να εκτελέσει την εντολή για τη δολοφονία του[42] αλλά τελικά πυροβόλησε τον αιχμάλωτο, ο οποίος φέρεται να του είπε «Ήρθατε να με σκοτώσετε. Ρίξε, δειλέ, έναν άντρα θα σκοτώσεις».[43] Ο θάνατός του σημειώθηκε λίγο μετά τη 1:00 το μεσημέρι.

Την επόμενη μέρα, οι δημοσιογράφοι που μεταφέρθηκαν εσπευσμένα με στρατιωτικά ελικόπτερα στο Βαγιεγκράντε, αντίκρισαν ξαπλωμένο σε ένα πρόχειρο κρεβάτι, έναν γενειοφόρο άντρα γυμνό από τη μέση και πάνω, με χακί παντελόνι και στρατιωτική ζώνη. Ήταν ο Τσε Γκεβάρα νεκρός. Όχι από τα μάλλον επιπόλαια τραύματα στο πεδίο της μάχης, αλλά από δύο σφαίρες στο σβέρκο. Ο Τσε, στα 39 του χρόνια, πλήρωσε με τη ζωή του το σχέδιο οργάνωσης αντάρτικου στη Βολιβία, με προοπτική την επέκτασή του και σε άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής. Ακόμα και νεκρός, ο Γκεβάρα ήταν εξαιρετικά επικίνδυνος για το βολιβιανό καθεστώς που δεν διανοήθηκε να ρισκάρει μία δημόσια ταφή του. Ούτε στον αδελφό του, Ρομπέρτο Γκεβάρα, δεν έδειξαν το πτώμα του, με συνέπεια πολλοί να αμφισβητήσουν αν πέθανε πραγματικά ή μήπως επρόκειτο για μπλόφα των αρχών. Στην Κούβα, ο Φιδέλ Κάστρο κράτησε αρχικά επιφυλακτική στάση απέναντι στην είδηση του θανάτου του, ωστόσο στις 15 Οκτωβρίου, αποδέχτηκε το γεγονός, μετά από την εμφάνιση φωτογραφικών αποδείξεων, και κήρυξε τριήμερο πένθος στη δεύτερη πατρίδα του Αργεντινού επαναστάτη[44].
Μεταφέρθηκε στο χωριό Χιγέρας, κι' έμεινε ζωντανός περίπου είκοσι τέσσερες ώρες. Αρνήθηκε ν' ανταλλάξει έστω και μια λέξη με κείνους που τον αιχμαλώτισαν και ένας μεθυσμένος αξιωματικός που επιχείρησε να τον περιπαίξει, έφαγε ένα χαστούκι κατάμουτρα.

Αφού ο Μπαρριέντος, ο Οβάντο και οι άλλοι στρατιωτικοί αρχηγοί μαζεύτηκαν στη Λα Παζ πήραν εν ψυχρώ την απόφαση να τον δολοφονήσουν. Μάθαμε λεπτομερειακά πως αποφασίστηκε να εκτελεστεί αυτή η άτιμη απόφαση μέσα στο σχολείο του Χιγέρας. Ο ταγματάχης Μιγέλ Αγιορόα και ο συνταγματάρχης Αντρές Σέλνιτς, ράντζερς εκπαιδευμένοι από τους γιάνκηδες, έδωσαν τις αναγκαίες οδηγίες για τη δολοφονία στον υπαξιωματικό Μάριο Τεράν. Όταν αυτός, τύφλα στο μεθύσι, προχώρησε μέσα στο σχολείο, ο Τσε είχε ακούσει τις ντουφεκιές που αποτελείωναν δυο αντάρτες, έναν Βολιβιανό και έναν Περουβιανόˑ είδε πως ο δήμιος δίσταζε, και του είπε ήρεμα και θαρρετά: «τραβήχτε! Μη φοβάστε!» Ο υπαξιωματικός έφυγε τρέχοντας και χρειάστηκε οι ανώτεροί του Αγιορόα και Σέλνιτς να του επαναλάβουν τη διαταγή για να τον εκτελέσει, τραβώντας μία κάθετη ριπή με το αυτόματο κάτω από τη μέση. Καθώς είχαν κιόλας διαδώσει την εκδοχή πως ο Τσε πέθανε μερικές ώρες μετά τη μάχη, οι δήμιοι πήραν τη διαταγή να μην τραβήξουν ούτε στην καρδιά ούτε στο κεφάλι για να μη μείνει στον τόπο. Η αγωνία του Τσε παρατείνονταν σκληρά, μέχρι που ένας υπαξιωματικός, μεθυσμένος και εκείνος, τον αποτελείωσε με μια πιστολιά στον αριστερό κρόταφο.
Περιγραφή της εκτέλεσης Γκεβάρα, κατά τον Φιδέλ Κάστρο [45]

Το πτώμα του Γκεβάρα μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο Σαν Χοσέ ντε Μάλτα όπου έγινε και νεκροψία, στο πρακτικό της οποίας καταγράφτηκαν συνολικά εννέα πληγές που είχαν προκληθεί από σφαίρες. Σύμφωνα με τη νεκροψία, ο θάνατός του προκλήθηκε από τα τραύματα που έφερε στο θώρακα και την αιμορραγία. Το πτώμα του έπρεπε για τους στρατιωτικούς να χαθεί δίχως κανένα ίχνος και θάφτηκε κρυφά κοντά στο αεροδρόμιο, 30 χλμ. από την Λα Ιγκέρα. Νωρίτερα, στο νοσοκομείο, είχαν κοπεί τα χέρια του, τα οποία διατηρήθηκαν σε φορμόλη προκειμένου να γίνει αργότερα η οριστική αναγνώρισή του. Το πτώμα του έμεινε στον μυστικό του τάφο μέχρι που ανακαλύφθηκε στις 12 Ιουλίου 1997 στο Βαγιεγκράντε της Βολιβίας. Αφού μεταφέρθηκε στην Κούβα, κηδεύτηκε στη Σάντα Κλάρα, την πόλη που ο ίδιος είχε κατακτήσει το 1958 ανοίγοντας το δρόμο για την τελική νίκη του Κάστρο.

Ανάμεσα στα αντικείμενα του Τσε Γκεβάρα που διέθεταν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους διώκτες του, ανήκε και το ημερολόγιό του, στο οποίο καταγράφονταν τα γεγονότα που σχετίζονταν με τη δράση του αντάρτικου σώματος στο έδαφος της Βολιβίας.[46] Η πρώτη καταχώρηση σε αυτό έγινε στις 7 Νοεμβρίου του 1966, λίγο καιρό μετά την εγκατάσταση του Τσε Γκεβάρα στην περιοχή Νιανκαουασού, ενώ η τελευταία καταγραφή σημειώθηκε στις 7 Οκτωβρίου 1967, μία ημέρα πριν τη σύλληψή του. Στο ημερολόγιο αναφέρεται πώς οι αντάρτες αναγκάστηκαν να προβούν σε επιχειρήσεις πρόωρα, εξαιτίας της ανακάλυψής τους από τον βολιβιανό στρατό, όπως και οι λόγοι για τους οποίους ο Γκεβάρα αποφάσισε να διαχωριστεί η φάλαγγα σε δύο μονάδες, χωρίς να καταφέρουν έκτοτε να έρθουν σε επαφή, περιγράφοντας συνολικά τα αίτια της αποτυχίας του αντάρτικου στρατού. Το ημερολόγιο τυπώθηκε μετά από ελέγχους της γνησιότητάς του, στις 22 Ιουνίου 1968 στην Κούβα.[47] Η διανομή του έγινε δωρεάν και συγχρόνως δημοσιεύτηκε σε άλλα έντυπα ανά τον κόσμο.
Ημερολόγια και κείμενα του Ερνέστο Τσε Γκεβάρα

Ερνέστο Τσε Γκεβάρα (μφ. Χριστίνα Πάντζου), Κείμενα, Σύγχρονη Εποχή, 1997
Ερνέστο Τσε Γκεβάρα (μφ. Ευάγγελος Κεφαλλονίτης), Ημερολόγια μοτοσικλέτας, εκδ. Νέα Σύνορα, 2004
Ερνέστο Τσε Γκεβάρα, Άπαντα, εκδ. Καρανάση, 1982
Ερνέστο Τσε Γκεβάρα (μφ. Ντίνα Σιδέρη), Λατινοαμερικάνα, εκδ. Λιβάνη, 1994
Ερνέστο Τσε Γκεβάρα (μφ. Κώστας Διαβολίτσης), Ο ανταρτοπόλεμος, εκδ. Άποψη 2005
Ερνέστο Τσε Γκεβάρα (μφ. Γιάννα Γιαννοπούλου) Συνομιλίες στο υπουργείο βιομηχανίας, εκδ. Α/συνεχεια, 1997

Χρονολόγιο
Χρονολόγιο Ερνέστο Τσε Γκεβάρα
[εμφάνιση]
Δείτε επίσης

Hasta siempre comandante

Σημειώσεις - παραπομπές

Το πιστοποιητικό γέννησης του Ερνέστο Τσε Γκεβάρα φέρει ως ημερομηνία γέννησης τη 14η Ιουνίου 1928. Ωστόσο, μια τριτογενής πηγή, η Julia Constenla στο βιογραφικό βιβλίο του Τζον Λι Άντερσον για τον Τσε, ισχυρίζεται ότι στην πραγματικότητα ο Τσε γεννήθηκε στις 14 Μαΐου του ίδιου έτους. Η Constenla ισχυρίζεται ότι η μητέρα του Τσε, Σέλια ντε λα Σέρνα, της ομολόγησε ότι ήταν ήδη έγκυος όταν παντρεύτηκε τον πατέρα του Τσε, Ερνέστο Γκεβάρα Λιντς και ότι η ημερομηνία γέννησης στο πιστοποιητικό πλαστογραφήθηκε εσκεμμένα ώστε να φαίνεται ότι ο γιος της γεννήθηκε ένα μήνα αργότερα, ειδάλλως θα αποδεικνυόταν ότι ήταν ήδη έγκυος πριν το γάμο της και θα προέκυπτε σκάνδαλο. Ο βιογράφος Τζον Λι Άντερσον δέχεται ως έγκυρη αυτή την πηγή.[2]
Jon Lee Anderson, Che Guevara: A Revolutionary Life. New York: Grove Press, 1997, σ. 3, 769. ISBN 0-8021-1600-0
Το οικογενειακό δέντρο των Λιντς περιλαμβάνει Ιρλανδούς μετανάστες, που έκαναν την εμφάνισή τους στην Αργεντινή από τις αρχές του 18ου αιώνα. Η μητέρα του ήταν απόγονος του αξιωματούχου του Περού, Χοσέ ντε λα Σέρνα, ο οποίος ήταν βασκικής καταγωγής. O παππούς του, Χουάν Μαρτίν ντε λα Σέρνα, ήταν μέλος της Ριζοσπαστικής Πολιτικής Ένωσης (Union Cívic Radical), του πρώτου κόμματος με ευρεία λαϊκή βάση στην Αργεντινή. Για λεπτομέρειες του γενεαλογικού δέντρου του Ερνέστο Τσε Γκεβάρα βλ. και Genealogy of Ernesto Guevara de la Serna.
Ένα βιβλίο με ποιήματα του Νερούδα βρέθηκε στον υπνόσακο του Γκεβάρα μετά τη σύλληψή του στη Βολιβία. Κατά τον Τσε, το Κάντο Χενεράλ αποτελούσε το σπουδαιότερο έργο αμερικανικής ποίησης
Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο ΙΙ, Ερνέστο Γκεβάρα: Γνωστός και ως Τσε, Κέδρος 2005, σελ. 33
Από τα συνολικά επτά τετράδια που συνιστούν το λεξικό του Γκεβάρα, ένα είναι χαμένο και τα υπόλοιπα παραμένουν αδημοσίευτα.
U.S. Department of State,"Foreign Relations, Guatemala, 1952-1954", ανακτήθηκε 5 Σεπτεμβρίου 2006. (Ανακτήθηκε 8 Μαΐου 2011)
CIA.gov[νεκρός σύνδεσμος], αποχαρακτηρισμένα έγγραφα της CIA για το πραξικόπημα και την επιχείρηση PBSUCCESS. Βλ. επίσης Nick Cullather, Secret History: The Cia's Classified Account of Its Operations in Guatemala, 1952-1954, Stanford University Press, 1999, ISBN 0-8047-3311-2 και Stephen Schlesinger, Stephen Kinzer, Bitter Fruit: The Story of the American Coup in Guatemala, Harvard University David Rockefeller Center for Latin American Studies, 1999, ISBN 0-674-07590-0.
Δεν είναι απόλυτα βέβαιη η ημερομηνία της πρώτης συνάντησης του Τσε Γκεβάρα με τον Φιδέλ Κάστρο. Σύμφωνα με την Ίλδα Γκαδέα έγινε στις αρχές Ιουλίου, ενώ κατά τον ίδιο τον Κάστρο τον μήνα Ιούλιο ή Αύγουστο. Άλλες πηγές τοποθετούν τη συνάντηση το Σεπτέμβριο ή ακόμα και το Νοέμβριο. Κατά τον βιογράφο του, Π.Ι. Τάιμπο ΙΙ, είναι σχεδόν βέβαιο πως συναντήθηκαν τη δεύτερη εβδομάδα του Ιουλίου, διότι την τρίτη εβδομάδα ήταν μαζί σε εκδήλωση στο Τσαπουλτεπέκ (βλ. Π.Ι. Ταΐμπο ΙΙ, Ερνέστο Γκεβάρα: Γνωστός και ως Τσε, σελ. 970).
Σε ένα ποίημα που συνέθεσε ο Τσε Γκεβάρα το 1955, γράφει για τον Φιδέλ Κάστρο: Εμπρός ας πάμε / φλεγόμενε προφήτη της αυγής / από κρυφά, άφραχτα μονοπάτια / να ελευθερώσουμε το πράσινο καϊμάν που τόσο αγαπάς (βλ. Π.Ι. Τάιμπο, Ερνέστο Γκεβάρα: Γνωστός και ως Τσε, σελ. 146).
βλ. Anderson, σελ. 264, 269, 277, 279 και Ι.Π. Τάιμπο ΙΙ, σελ. 207, 230, 247.
U. S. Central Intelligence Agency, "CIA Biographic Register on Ernesto 'Che' Guevara", ανακτήθηκε 6 Σεπτεμβρίου 2006.
Η κουβανική υπηκοότητα του Τσε Γκεβάρα πιστοποιήθηκε τυπικά στις 26 Νοεμβρίου 1959, σύμφωνα με το δικαίωμα που αποκτούσε με βάση το νόμο
Μία ανάλυση της CIA, χαρακτηρίζει το πρόγραμμα εκβιομηχάνισης του Τσε Γκεβάρα ως τη μεγαλύτερη αποτυχία του, που οδήγησε την κουβανική οικονομία στο χαμηλότερο επίπεδο μετά την ανάληψη της εξουσίας (βλ. The Fall of Che Guevara and the Changing Face of the Cuban Revolution, Intelligence Memorandum, CIA, 18 Οκτωβρίου 1965, ανακτήθηκε 9 Σεπτεμβρίου 2006). O ίδιος ο Τσε Γκεβάρα ανέφερε σε συνέντευξή του σχετικά με την πολιτική του: «Ήταν ανοησία μας να βιαστούμε τόσο στο θέμα της εκβιομηχάνισης. Θελήσαμε να αντικαταστήσουμε ξαφνικά όλες τις εισαγωγές, δια της μεθόδου της παραγωγής ολοκληρωμένων προϊόντων [...] Δεν είδαμε τις τεράστιες περιπλοκές που θα επιφέρει η εισαγωγή των ενδιάμεσων προϊόντων.» (Π.Ι. Τάιμπο ΙΙ, σελ. 534). Από τις αρχές του 1964 ο ρυθμός εκβιομηχάνισης μειώθηκε ενώ μειώθηκαν οι επενδύσεις στη βιομηχανία δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στο γεωργικό τομέα.
Ηχητικό απόσπασμα, απαιτεί RealPlayer και το κείμενο της ομιλίας.
Sozialistische Klassiker, αγγλική μετάφραση της ομιλίας, ανακτήθηκε 9 Σεπτεμβρίου 2006. (Ανακτήθηκε 8 Μαΐου 2011)
Herny Butterfield Ryan, Che Guevara: A Story of Soldiers, Spies, and Diplomats, Oxford University Press 1998, σελ. 31
Herny Butterfield Ryan, Che Guevara: A Story of Soldiers, Spies, and Diplomats, Oxford University Press 1998, σελ. 30
βλ. Ερνέστο Τσε Γκεβάρα, Κείμενα, Σύγχρονη Εποχή 1997 και αρχείο Τσε Γκεβάρα.
Herny Butterfield Ryan, Che Guevara: A Story of Soldiers, Spies, and Diplomats, Oxford University Press 1998, σελ. 32
Herny Butterfield Ryan, Che Guevara: A Story of Soldiers, Spies, and Diplomats, Oxford University Press 1998, σελ. 32
«Πόσο πιο κοντινό και πιο φωτεινό θα βλέπαμε το μέλλον, αν άνθιζαν δυο, τρία, πολυάριθμα Βιετνάμ στην επιφάνεια της γης [...]», Ερνέστο Τσε Γκεβάρα, Κείμενα: "Μήνυμα στη Τρικοντινένταλ", Σύγχρονη Εποχή 1997, βλ. και αρχείο Τσε Γκεβάρα.
Harris (2011), σελ. 136-137
Αχμέντ Μπεν Μπέλα, Che as I knew him, Le Monde Diplomatique, ανακτήθηκε 9 Σεπτεμβρίου 2006.
Ο όρος μογκότε (mogote) αναφέρεται σε έναν ιδιαίτερο γεωλογικό σχηματισμό πολύ απότομων λοφίσκων ή ορεινών όγκων στο μέσο μιας κοιλάδας.
Herny Butterfield Ryan, Che Guevara: A Story of Soldiers, Spies, and Diplomats, Oxford University Press 1998, σελ. 39
Anderson (2010), σελ. 657
James (2001), σελ. 192-193
Lavretsky (2011), σελ. 231
Harris (2011), σελ. 155
James (2001), σελ. 209
Harris (2011), σελ. 153
Harris (2011), σελ. 150
Πάκο Ιγνάσιο Ταΐμπο ΙΙ, Ερνέστο Γκεβάρα γνωστός και ως Τσε, σελ. 776, εκδόσεις Κέδρος (2005)
Anderson (2010), σελ. 673
Members of Che Guevara's Guerrilla Movement in Bolivia Latin American Studies Organization
U.S. Army, "Memorandum of Understanding Concerning the Activation, Organization and Training of the 2d Ranger Battalion – Bolivian Army, 28 Απριλίου 1967, ανακτήθηκε 19 Ιουνίου 2006.
Pacho O'Donnell, Che: LA Vida Por UN Mundo Mejor, σελ. 353-357, Random House Mandatori (2003)
Herny Butterfield Ryan, Che Guevara: A Story of Soldiers, Spies, and Diplomats, Oxford University Press 1998, σελ. 68
Jorge G. Castañeda, Companero: The Life and Death of Che Guevara, Knopf Doubleday 2009, σελ. 398-400
Σχετικά με την διαταγή για τη δολοφονία του έχουν υποστηριχθεί διαφορετικές απόψεις. Κατά μία εκδοχή αποφασίστηκε από τις ένοπλες δυνάμεις της Βολιβίας ενώ άλλες πηγές αναφέρονται σε διαταγή εκ μέρους της CIA. Θεωρείται ωστόσο πως ένας ηττημένος και αιχμάλωτος Γκεβάρα θα ήταν ενδεχομένως πιο χρήσιμος για την μυστική υπηρεσία των ΗΠΑ, άποψη που υποστηρίζουν και αναλυτές της CIA (βλ. Π.Ι. Τάιμπο σελ. 1085).
Ορισμένες πηγές αναφέρουν πως ο Τεράν είχε πιει προκειμένου να πάρει θάρρος και να εκτελέσει την εντολή της δολοφονίας. Ο λοχαγός του βολιβιανού στρατού, Γκάρι Πράδο, ανασκεύασε την εκδοχή αυτή, ισχυριζόμενος πως στον οικισμό δεν υπήρχε αρκετό αλκοόλ για τόσους στρατιώτες.
Anderson, Jon Lee. Che Guevara: A Revolutionary Life, βλ. και Π.Ι. Τάιμπο, σελ. 922.
Ο Ερνέστο Τσε Γκεβάρα στον κόσμο των θρύλων, σελ. 70-77, Ιστορικό Λεύκωμα 1967, Καθημερινή (1997)
Ερνέστο Τσε Γκουεβάρα (πρόλογος Φιντέλ Κάστρο, μετάφραση Φ. Κομνηνού), Ημερολόγιο Βολιβίας (7 Νοέμβρη 1966 έως 7 Οκτώβρη 1967), Εκδόσεις Καρανάση, Αθήνα 1977, γ' έκδοση, σελ. 26-27
Ernesto Che Guevara, "Diario (Bolivia)"[νεκρός σύνδεσμος], ανακτήθηκε 26 Φεβρουαρίου 2006. Διαδικτυακή έκδοση του ημερολογίου στα ισπανικά και σε μορφή pdf.

Σύμφωνα με τον Φιδέλ Κάστρο, αντίγραφα του ημερολογίου περιήλθαν στην κατοχή των Κουβανών από τον Αντόνιο Αργέδας, υπουργό Εσωτερικών της Βολιβίας, πρώην μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος και πρώην πράκτορας της CIA (βλ. Π.Ι. Τάιμπο, σελ. 943).

Βιβλιογραφία

Φροϊλάν Γκονσάλες, Άδις Κουπούλ (μφ. Δέσποινα Μάρκου), CIA κατά Τσε, Σύγχρονη Εποχή, 1997
Ζαν Κορμιέ, Ίλδα Γκεβάρα Γκαδέα και Αλμπέρτο Γρανάδο Χιμένες, Τσε Γκεβάρα, Καστανιώτης 1995
Νταριέλ Αλαρκόν Ραμίρες, Οι επιζήσαντες σύντροφοι του Τσε, Καστανιώτης 1997
Νταριέλ Αλαρκόν Ραμίρες (μφ. Εύη Κεφαλά), Η ζωή και ο θάνατος της επανάστασης στην Κούβα. Αναμνήσεις ενός κουβανού στρατιώτη, εκδ. Επίκεντρο, 2002
Αλμπέρτο Γρανάδο (μφ. Μυρσίνη Γκανά), Ταξιδεύοντας με τον Che, Μεταίχμιο 2004
Πάκο Ιγνάσιο Ταΐμπο ΙΙ, Ερνέστο Γκεβάρα: Γνωστός και ως Τσε, Κέδρος 2005
Μάικ Γκονζάλες, Ο Τσε Γκεβάρα και η επανάσταση στην Κούβα, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2005
David Downing (μφ. Σοφία Σκουλικάρη), Τσε Γκεβάρα, εκδ. Σαββάλας 2003
Μάικλ Ράτνερ, Μάικλ Στίβεν Σμιθ (μφ. Μαριάννα Τζιαντζή), Ο Τσε Γκεβάρα και το FBI, εκδ. Μαύρη λίστα 1999
Κριστόφ Λοβινύ (μφ. Σοφία Σκουλικάρη), Τσε Γκεβάρα: Η φωτοβιογραφία, εκδ. Πατάκης 1998
Jon Lee Anderson, Che Guevara: A Revolutionary Life, New York: Grove Press, 1997 (αναθ. έκδ. 2010).
Jorge G. Castañeda, Companero: The Life and Death of Che Guevara, Vintage 1998. ISBN 0-679-75940-9
Richard Harris, Che Guevara: A biography, Greenwood Press 2011
Daniel James, Che Guevara: A biography, Cooper Square Press 2001
Ι. Lavretsky, Ernesto Che Guevara, Progress Publishers 1976

Φιλμογραφία

The Motorcycle Diaries, 2004. Σκηνοθεσία: Walter Salles
La vida del Che Guevara, 1968. Σκηνοθεσία: Paolo Heusch
Che, 2008. Σκηνοθεσία: Steven Soderbergh

Δείτε επίσης

Γκράνμα (σκάφος)
Τσε Γκεβάρα (φωτογραφία)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

The Che Guevara internet archive – κείμενα, φωτογραφίες και ομιλίες
Guevaristas - Ελληνικό Αρχείο Τσε Γκεβάρα ©
Ελληνικό Αρχείο Μαρξιστών
The Che Guevara Information Archive
Επίσημα έγγραφα από το αρχείο της Υπηρεσίας Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ
El-Comandante.com – βιογραφία, φωτογραφίες και γραπτά του Τσε Γκεβάρα
Ερνέστο Τσε Γκεβάρα, ο φωτογράφος
Ερνέστο Tσε Γκεβάρα, άρθρα του flash.gr[νεκρός σύνδεσμος]
Ο Τσε Γκεβάρα στην Αλγερία
Σοφές ρήσεις του Ερνέστο Τσε Γκεβάρα

Ιστοσελίδες στα Ισπανικά

Alta Gracia, Αργεντινή – Μουσείο Che Guevara[νεκρός σύνδεσμος]
Ο Τσε, Οδηγός και Παράδειγμα (Che, Guía y Ejemplo)
Ernesto Guevara, Anatomía de un Mito, του Pedro Corzo[νεκρός σύνδεσμος]
Απόσπασμα του Che Guevara: el documental (video)[νεκρός σύνδεσμος]
Los libros: compañeros inseparables de Ernesto Che Guevara
Μνημείο "Che Guevara" στη Σάντα Κλάρα
Revista Social Che Guevara
Rosario Argentina Photos

YouTube

Che Guevara speech at UN 1964 (English subtitles!!)