Ο αιώνας στον οποίο έζησε ο Μιχαήλ Ψελλός, δηλαδή ο 11ος, στη βυζαντινή ιστορία είναι από τους πλέον ενδιαφέροντες, καθώς εδώ ουσιαστικά μπαίνουν τα θεμέλια για την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με αλλεπάλληλες επιθέσεις εξωτερικών εχθρών, εξεγέρσεις, εσωτερικές διαμάχες και μεταβολές των συνόρων
Το γενικότερο ιστορικό περίγραμμα
Tο 1025, επτά χρόνια μετά τη γέννηση του Ψελλού, ο Βασίλειος B' Βουλγαροκτόνος πεθαίνει και ο αδελφός του ο Κωνσταντίνος Η' κυβερνά μόνος. Η κόρη του Ζωή παντρεύεται το Ρωμανό Αργυρό το 1028. Δύο μέρες αργότερα ο Κωνσταντίνος πεθαίνει και η Ζωή με το Ρωμανό Αργυρό διεκδικούν το θρόνο. Έξι χρόνια αργότερα ο Ρωμανός δολοφονείται και η Ζωή παντρεύεται τον Μιχαήλ τον Παφλαγόνα, αδελφό του παραδυναστεύοντος επί των οικονομικών (υπουργού) Ιωάννη του Ορφανοτρόφου. Επί αυτοκράτορος Μιχαήλ Δ΄ το Βυζάντιο επανακτά τη Σικελία με τον Γεώργιο Μανιάκη, οι Σελτζούκοι Τούρκοι απειλούν τα Βυζαντινοαρμενικά σύνορα, ενώ σχεδόν ταυτόχρονα εξεγείρονται οι Βούλγαροι υπό τον Πέτρο Ντελιάν. Ο Μιχαήλ Δ΄ πεθαίνει και τον διαδέχεται ο ανιψιός του Μιχαήλ Ε' Καλαφάτης. Ο Μιχαήλ εξορίζει τον θείο του Ιωάννη Ορφανοτρόφο και περιορίζει τη Ζωή σε γυναικείο μοναστήρι, φοβούμενος τις δολοπλοκίες της. Ταραχές ουμβαίνουν στην Κωνσταντινούπολη και ο Μιχαήλ τυφλώνεται, πριν εκθρονιστεί. Η Ζωή παντρεύεται τον Κωνσταντίνο Ο' Μονομάχο, ο οποίος βασίλεψε από το 1042 έως το 1055. Στη διάρκεια της βασιλείας του οι Ρώσοι επιτίθενται στην Κωνστανrινούπολη. Οι Σελτζούκοι Τούρκοι εισβάλλουν στην Αρμενία και ηττώνται. Οι Πεσενέγκες περνούν το Δούναβη και λεηλατούν τη Θράκη, ενώ το σχίσμα ανάμεσα στη δυτική και την ανατολική εκκλησία βαθαίνει εξαιτίας του filiοque.
Τέτοια γεγονότα διαμόρφωναν το περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννήθηκε ο Μιχαήλ Ψελλός ο Νεότερος, ο Ύπατος των Φιλοσόφων, (δηλαδή πρύτανης του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης). Οι πηγές αναφέρουν πως ο Μιχαήλ ο Ψελλός ήλθε στη ζωή το 1018 στην Κωνσταντινούπολη, ενώ το έτος του θανάτου του εικάζεται από ορισμένους ιστορικούς ότι είναι το 1081, ενώ από άλλους το 1096. Η μάλλον αυθαίρετη ταύτισή του με κάποιον Μιχαήλ της Νικομήδειας μας οδηγεί στο 1081, ενώ η απόδοση της εισαγωγής του έργου Διόπτρα του Φίλιππου Μονότροπου στον Ψελλό υποδεικνύει το 1096. Οι γονείς του κατάγονταν από την Νικομήδεια. Διπλωμάτης, φιλόσοφος, μαθηματικός, αλχημιστής, αστρονόμος, φυσικός, θεολόγος, νομικός και ιστορικός, ο Ψελλός γεννήθηκε σε μια οικογένεια με μέτρια οικονομική κατάσταση. 'Ελαβε, όμως, σημαντική μόρφωση, στην Αθήνα, που τον βοήθησε στη σταδιοδρομία του στη δημόσια διοίκηση, καθώς η μόρφωση και οι γνώσεις γενικότερα εκτιμούνταν ιδιαίτερα στη βυζαντινή κοινωνία, όσο και ο ευνουχισμός για όποιον ήθελε αναλάβει υψηλές θέσεις στον διοικητικό μηχανισμό.
Το Έργο του
Δίδασκε τα μαθηματικά στηριζόμενος στο Νικόμαχο, τον Ευκλείδη και τον Θέωνα. Ο Ρ. Tannery αναφέρει πως είχε ασχοληθεί και με τον Διόφαντο, όπως προκύπτει από ανέκδοτη επιστολή του. Από άλλες επιστολές του βγαίνει το συμπέρασμα ότι εκτός των άλλων δίδασκε και γεωμετρία (την εν γραμμαίς θεωρίαν). Εκτός των άλλων έργων του αναφέρεται και το επίτομο «Περί Αριθμών», το οποίο αναφέρεται στο χαμένο 7ο βιβλίο του Ιάμβλιχου, Συναγωγή των Πυθαγόρειων Δογμάτων. Εγραψε και φυσικές πραγματείες. Σε επιστολή του αναφέρει ότι οι φθορές και οι γενέσεις της ύλης γίνονται από φυσικά αίτια και όχι από αόρατες και μυστικές δυνάμεις. Τούτη η θεώρηση τού έδωσε τη δυνατότητα να ερμηνεύσει τις μεταμορφώσεις της ύλης και τις αλλαγές της φύσης κάτω από τo πρίσμα ενός φυσικού νόμου.
Ανάμεσα στα έργα του που γεννήθηκαν με βάση τούτη την άποψη ήταν το «Επιλύσεις Φυσικών Ζητημάτων», στο οποίο περιέχονται και στοιχεία μετεωρολογίας. Επίσης, αξιόλογο έργο του είναι το «Περί ΛίΘων Δυνάμεως», στο οποίο περιέχονται και φυσικές ιδιότητες των ορυκτών. Σε άλλη επιστολή του, που απευθύνει στον τότε Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλλάριο, αναφέρεται στην παρασκευή του χρυσού. 'Εγραψε και αστρονομικά έργα, όπως το «Περί Μεγάλου Ενιαυτού», που εκδόθηκε από τον Ρ. Tannery το 1920 και το σωζόμενο Περί της Κινήσεως του Χρόνου, των Κύκλων του Ηλίου και της Σελήνης, της Εκλείψεως Αυτών και της του Πάσχα Ευρέσεως.
Ο Ψελλός έγραψε ακόμη και μεικτές εργασίες. Στην πραγματεία του Διδασκαλία Παντοδαπή, που επίσης σώζεται, περιέχονται 200 επιστημονικά θέματα πάνω στην αστρονομία, τη μετεωρολογία, την κοσμολογία, τη φυσική, τη βοτανική και τα μαθηματικά. Στο έργο του Σύνταγμα Ευσύνοπτον εις τας Τέσσερας Μαθηματικάς Επιστήμας, εκτός από τις επιστήμες της Αριθμητικής, της Μουσικής, της Γεωμετρίας και της Αστρονομίας υπάρχουν και στοιχεία Μετεωρολογίας. To συγκεκριμένο έργο θεωρείται και το πρώτο ελληνικό μαθηματικό βιβλίο, που εκδόθηκε με τη μέθοδο της τυπογραφίας το 1532.
Στον Ψελλό, επίσης, αποδίδεται, αν και τούτο είναι μάλλον ανακριβές, το έργο Περί Δαιμόνων. Ως φιλόσοφος ο Ψελλός δίνει έμφαση στο ρόλο της φύσης η οποία, δημιουργημένη από το Θεό, λειτουργεί σύμφωνα με αμετάβλητους νόμους. Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση μένει πολύ λίγος χώρος για την ιδέα του θαύματος. Η «Χρονογραφία» του περιγράφει τα έτη 976-1078, με βάση τις προσωπικές του παρατηρήσεις. Ο Ψελλός παρουσιάζει τα γεγονότα ως αποτέλεσμα ισχυρών προσωπικών συγκρούσεων, συναισθημάτων και δολοπλοκιών, δίχως να αφήνει χώρο για τη Θεία Πρόνοια. Ως συγγραφέας ήταν σταθερά ατομιστής στην προσέγγισή του. Κοίταζε τον κόσμο από τη δική του οπτική γωνία, άλλοτε σοβαρά και άλλοτε ειρωνικά.
Γενικά στα γραπτά του κείμενα απέρριπτε τη συμβατική αισθητική του άσπρο-μαύρο, αν και εφάρμοσε τούτη τη μέθοδο στους πανηγυρικούς του Κωνσταντίνου Ι' και Μιχαήλ Ζ'. Προσπάθησε να πλάσει σύνθετες και αντιφατικές εικόνες, όπως ο Κωνσταντίνος Θ' στη «Χρονογραφία» του ή ο μοναχός Ηλίας στις επιστολές του. Οι ψυχολογικοί του χαρακτηρισμοί είναι πλούσιοι και πολυποίκιλοι, περιλαμβάνοντας ακόμη και το θέμα της σεξουαλικής επιθυμίας. Συνήθως αντιλαμβανόταν το παρελθόν όχι ως ροή γεγονότων, αλλά ως σειρά εικόνων, όχι μόνο των αυτοκρατόρων και των αυτοκρατειρών, αλλά επίσης των ευνοούμενων και των αγαπημένων τους. Ο Ψελλός υμνούσε τn φιλία και ο ίδιος ήταν πιστός φίλος. Ωστόσο, γνώριζε πως η κοινωνική πραγματικότητα του Βυζαντίου απαιτούσε συχνά συμβιβασμούς με τη συνείδηση και την ιδιότητα του χαμαιλεοντισμού.
Στην πραγματικότητα στον Ψελλό οφείλουν την ιστορική τους συνέχεια οι ιδέες του Πλάτωνα, τον οποίο είχε σε περίβλεπτη θέση αντίθετα με τον Αριστοτέλη, γεγονός που φαίνεται στα σχόλιά του στο «Περί Ερμηνείας» του τελευταίου. Η εμμονή του στην προσπάθεια αναβίωσης του ελληνικού πνεύματος τον οδήγησε σε αντίθεση με την ιεραρχία του κλήρου, σε σημείο που σχεδόν εκδιώχθηκε από την εκκλησία. Εντούτοις, επέμενε στη διδασκαλία και τα γραπτά του κείμενα πως η φιλοσοφία και η θεολογία δεν ήταν δύο διαφορετικές επιστήμες. Η φιλοσοφία βάζει τις βάσεις πάνω στις οποίες η θεολογία χτίζει τις πνευματικές της ενοράσεις. Με άλλα λόγια θεωρεί πως η ελληνική φιλοσοφία δεν είναι θεραπαινίδα της χριστιανικής θεολογίας αλλά συνεργάτης της. Ο Ψελλός ήταν πεπεισμένος πως η φιλοσοφία και η θεολογία ενωμένες μπορούσαν να δώσουν απάντηση στα αιώνια προβλήματα της ανθρωπότητας. Αναθεωρώντας την ιδέα της φιλοσοφίας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κωνσταντινούπολης, ο Ψελλός αναβίωσε το πνεύμα της αρχαίας Αθήνας. Τούτη η ανανέωση των κλασικών σπουδών στο Βυζάντιο είχε μακροχρόνια αποτελέσματα, σε σημείο που ο Ψελλός θεωρείται σήμερα πρόδρομος της ιταλικής Αναγέννησης.
To εξαιρετικό για τον Ψελλό είναι ότι κατόρθωσε να αναβιώσει αρκετούς από τους συγγραφείς των απόκρυφων έργων, η ύπαρξη των οποίων είχε από πολλού ξεχαστεί. Από την εποχή του 9ου αιώνα και τη γέννηση του Ψελλού στον 11ο αιώνα ήταν δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να ανατρέξει κανείς σε βυζαντινές πηγές για τον Ερμητισμό και τον Ερμή τον Τρισμέγιστο, για τον Ιούλιο Αφρικανό, για τον Πρόκλο και το Περί της Ιερατικής Τέχνης ή για τους Χαλδαϊκούς Χρησμούς, δηλαδή για συγγραφείς και έργα που θεωρούνται κλασικά στο χώρο του μυστικισμού και της μαγείας. Ο Ψελλός με τις παρατηρήσεις και τις εκθέσεις του άφησε ένα πλήρες αρχείο της σχέσης του με το χαλδαϊκό υλικό. Αναμφίβολα, από όλους τους Βυζαντινούς μετά τον 7ο αιώνα ήταν ο πλέον εξοικειωμένος με τούτη τη «βίβλο» των Νεοπλατωνικών, ακόμη και αν η γνώση του φαίνεται να απορρέει κυρίως από το απωλεσθέν πλέον σχόλιο του Πρόκλου για τους «Χρησμούς». Άφησε, επίσης, μια «εξήγηση» είκοσι δύο σελίδων και αρκετές επισκοπήσεις πάνω στα κύρια χαρακτηριστικά των «Χρησμών», μία από τις οποίες μάλιστα χρησιμοποίησε σε θεολογική πραγματεία του, προκειμένου να εξηγήσει ένα εδάφιο του Γρηγόριου Ναζιανζηνού.
To ενδιαφέρον του για τους «Χρησμούς» ήταν γνήσιο, κυρίως γιατί το ίδιο κείμενο είχαν αγκαλιάσει φιλόσοφοι και διανοούμενοι του παρελθόντος που σεβόταν πολύ. Πιο συγκεκριμένα αναφέρει πως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης είχαν δεχτεί τις περισσότερες από δοξασίες του. Επιπλέον, Θεωρούσε, επίσης πως ο Πλωτίνος, ο Πορφύριος, ο Ιάμβλιχος και ο Πρόκλος εixαν αποδεχθεί τους «Χρησμούς» ως θείες αποκαλύψεις. Εκτός από τους αρχαίους φιλόσοφους, όμως, ήταν και ο ίδιος ανοικτός σε τέτοιες δοξασίες, καθώς μάλιστα εύρισκε παραλληλισμούς με τη χριστιανική διδασκαλία. Σε μια αρκετά μεγάλη αναφορά στη «Χρονογραφία» του , ο Ψελλός κάνει μια λεπτομερή αναφορά στη διανοητική και φιλοσοφική του πρόοδο, στο δρόμο που τον οδήγησε, μέσα από διακριτά στάδια και καθορισμένες φάσεις, στην «πρώτη» φιλοσοφία. το ταξίδι του ξεκίνησε με τη μελέτη της λογικής και ορισμένων σχολιαστών που του έδειξαν το δρόμο προς τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα. Στην επόμενη φάση επικεντρώθηκε στους μεγαλύτερους των Νεοπλατωνικών, τον Πλωτίνο, τον Πορφύριο, τον Ιάμβλιχο και τον Πρόκλο. Τέλος, αφιερώθηκε στον τετραπλό δρόμο των μαθηματικών, «ο οποίος», σύμφωνα με τα λόγια του, «βρίσκεται ανάμεσα στην επιστήμη της υλικής φύσης [...] και τα αποστάγματα της καθαρής σκέψης».
Περιγραφές της Μαγείας στο Βυζάντιο
Ως τώρα είδαμε τη γνώση που κατείχε ο Ψελλός για το μαγικό-μυστικιστικό υλικό των Χαλδαϊκών Χρησμών. Ας δούμε, όμως, με ποιον τρόπο περιγράφει πρακτικότερες όψεις της ζωής και τις αντιδράσεις του σε θέματα που σχετίζονται με τη μαγεία, χωρίς όμως να αναφέρεται πουθενά η προσωπική του σχέση με τα πράγματα. Αν και εξομολογείται ανοικτά την προσπάθειά του να κατανοήσει πράγματα απαγορευμένα από την εκκλησιαστική ιεραρχία, εντούτοις επιμένει ότι ποτέ δεν έκανε ακατάλληλη χρήση τους. Σε ένα άλλο κείμενο, μια σύντομη φιλοσοφική πραγματεία για τους μαθητές του, αναφέρει την κατασκευή αποτροπαϊκών ειδωλίων από τους Χαλδαίους για θεραπευτικούς σκοπούς. Όμως, αρνείται να αναφέρει τον τρόπο και τις ουσίες με τις οποίες κατασκευάζονται. Αναφέρει ανοικτά πως θα μπορούσε κάποιος αδιάκριτα να τα χρησιμοποιήσει για οποιουσδήποτε λόγους και δεν επιθυμεί να αναλάβει μια τέτοια ευθύνη. To ίδιο ενδιαφέρον για τον κίνδυνο παρανοήσεων από τους μαθητές εκφράζεται σε πολλά από τα γραπτά του Ψελλού.
Επίσης, μια περίεργη περίπτωση αναφέρεται στη Χρονογραφία. Στην περιγραφή του Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου ο Ψελλός επικεντρώνεται σε συγκεκριμένες όψεις του χαρακτήρα και των δραστηριοτήτων της αυτοκράτειρας Ζωής, ειδικά σε μεγάλη ηλικία. Η αυτοκράτειρα είχε στην κατοχή της μια πολυποίκιλτη, ιδιαίτερα ζωντανή, εικόνα του Ιησού. Ανάλογα με τα χρώματα της εικόνας, στην οποία κατέφευγε η Ζωή σε στιγμές απελπισίας, μπορούσε να καθορίσει τις μελλοντικές της κινήσεις, συμβουλεύοντας ανάλογα τον αυτοκράτορα. Της μιλούσε ως να ήταν ζωντανό πρόσωπο με ιδιαίτερη τρυφερότητα. Αν το πρόσωπο παρέμενε χλωμό, έφευγε γεμάτη αγωνία. Αν φωτιζόταν ή ανέδιδε κάποιο ιδιαίτερο χρώμα, τότε το ανέφερε αμέσως στον αυτοκράτορα και προφήτευε το τι επρόκειτο να συμβεί.
Τούτη την περιγραφή ακολουθεί αμέσως μια αναφορά στα αρώματα: «Από τις μελέτες μου στην ελληνική βιβλιογραφία γνωρίζω πως τα αρώματα, όταν εξατμίζονται, διώχνουν τα κακά πνεύματα και την ίδια στιγμή επηρεάζουν εκείνους που τα χρησιμοποιούν με την παρουσία αγαθοεργών πνευμάτων. Κατά τον ίδιο τρόπο σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται λίθοι, βότανα και μυστικές τελετές... Θεωρώ, λοιπόν, πως τούτη η γυναίκα, επιδεικνύοντας την επιθυμία της ψυχής της πρόσφερε στο Θεό εκείνα που εκτιμούσε ως πιο πολύτιμα και ιερά». Δεν είναι άμεσα φανερό το γιατί ο Ψελλός εντρυφά στα αρώματα, τους λίθους, τα βότανα και τις θεουργικές τους αποδόσεις. Αν ανατρέξουμε, όμως, στις αναφορές του Ψελλού για τον τρόπο ζωής της αυτοκράτειρας, θα κατανοήσουμε το γιατί. Η Ζωή δεν είχε καθόλου χρόνο για τα πράγματα που έκαναν συνήθως οι γυναίκες. 'Ηταν αφιερωμένη κυριολεκτικά στη συλλογή αρωμάτων όλων των ειδών. Τα διαμερίσματά της είχαν μετατραπεί κυριολεκτικά σε εργαστήρι, όπου συνέχεια τα μαγκάλια ήταν αναμμένα. Εδώ οι υπηρέτες βοηθούσαν τη Ζωή και την αδελφή της να ζυγίζει προσεκτικά τα βότανα, να βράζει τα μίγματα και να παίρνει το απόσταγμα των αιθέριων ελαίων. Στην πραγματικότητα οι περιγραφές του Ψελλού αποδίδουν πιστά την εικόνα ενός αλχημικού εργαστηρίου. «Δε φορούσε», γράφει, «τίποτα από αυτά που φορούν συνήθως οι γυναίκες, μήτε κοσμήματα ούτε εξωτικά υφάσματα. 'Ενα πράγμα τραβούσε την προσοχή της και όλον της τον ενθουσιασμό -η προσφορά θυσίας στο Θεό. Δεν αναφέρομαι σε ύμνους ή μετάνοιες, αλλά στην προσφορά αρωμάτων και όλων εκείνων των προϊόντων που φτάνουν ως τη χώρα μας από την Ινδία και την Αίγυπτο».
Η Προσωπικότητα
Ο Ψελλός ανήκε στους νέους και ενεργητικούς διανοούμενους της εποχής του και είχε την ελπίδα πως μπορούσε να ασκήσει μια δυναμική επίδραση στην εποχή του. Άσκησε το νομικό επάγγελμα και επί Μιχαήλ Σ' διορίστηκε δικαστής στη Φιλαδέλφεια, ενώ κατόπιν έγινε αυτοκρατορικός γραμματέας, αλλά αποπέμφθηκε το 1054, οπότε και εξαναγκάστηκε να αναλάβει το μοναστικό σχήμα στη μονή του Ολύμπου Βιθυνίας, όπου πήρε και το όνομα Μιχαήλ, καθώς τo πραγματικό του όνομα ήταν Κωνσταντίνος. Γρήγορα, όμως, επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, προκειμένου να αναλάβει ενεργό δράση στην πολιτική. Ήταν ένας από τους πρεσβευτές που στάλθηκαν στον Ισαάκ Κομνηνό μετά την ήττα του αυτοκρατορικού στρατού κοντά στη Νίκαια, το 1057. Διατήρησε την επιρροή του στα πράγματα υπό τον Κωνσταντίνο Ι' (Δούκα, 1059-1067), ενώ υπό τον Μιχαήλ Ζ' (1071-1078) έγινε παραδυναστεύων, δηλαδή πρώτος υπουργός του κράτους. To γεγονός ότι κατόρθωσε να διατηρήσει την επιρροή του μέσα από τόσες διαδοχικές αλλαγές, επαναστάσεις και ίντριγκες υποδεικνύει τις πραγματικές πνευματικές του δυνατότητες, σε σημείο που ακόμη και ο Κρουμπάχερ, ένας σοβαρός επικριτής του, να πει πως, «συγκρινόμενος με τον Ρογήρο Βάκωνα και τον Μεγάλο Αλβέρτο, ήταν ο πρώτος άνδρας της εποχής του».
Πέρα από τις δεινές ρητορικές του ικανότητες, διακρίνεται για τη διάκρισή του, γεγονός που του επέτρεψε να επιβιώσει κάτω από εξαιρετικά δυσμενείς για το πρόσωπό του συνθήκες. Λέγεται πως επί Μιχαήλ Ζ' εγκατέλειψε τη Βασιλεύουσα και τράβηξε για τη Νικομήδεια, όπου έζησε μέσα στη φτώχεια. Πέθανε ξεχασμένος από τις νεότερες γενιές. Μαζί του έσβησε ολοκληρωτικά το όραμα της αναβίωσης του ελληνικού πνεύματος, αν και η προσπάθειά του ήταν να συνδυάσει το ελληνικό πνεύμα και το χριστιανισμό. Πίστευε πως το ένα είχε πολλά να προσφέρει στο άλλο και τ’ ανάπαλιν. Τα χρόνια που ακολούθησαν ο κλοιός έσφιξε γύρω από το Βυζάντιο που αιμορραγούσε διαρκώς, πότε από τους Φράγκους, πότε από τους Πεσενέγκες και πότε από τους Τούρκους. Ο Μιχαήλ Ψελλός έφυγε από τον κόσμο τη χρονιά που η πρώτη σταυροφορία έφθασε στην Κωνσταντινούπολη.
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία
- Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία, τόμοι 2, Μετάφραση-Εισαγωγή-Σχόλια: Βρασίδας Καραλής, Εκδ. Κανάκη, ISBN (set) 960-7027-34-5
- Hunger H., Βυζαντινή Λογοτεχνία, Τομ. Α΄, Β΄, Γ΄, Μ.Ι.Ε.Τ., (Αθήνα 1987).
- Krumbacher K., Die Geschichte der Byzantinischen Literatur, Beck, (Munich, 1897 2nd ed.).
- Psellus Michael, Chronographia, (trans E.R.A Sewter), Yale University Press, (New Haven 1953).
- Tannery, "Sur les nombres chez Psellos" στο Revue des études grecques, 1892.
- Kazhdan A.P. -Epstein Ann Wharton, Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αιώνα, Μ.Ι.Ε.Τ, [Αθήνα, 1997],
Εγκυκλοπαίδεια Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
Hellenica World - Scientific Library
Από τη ελληνική Βικιπαίδεια http://el.wikipedia.org . Όλα τα κείμενα είναι διαθέσιμα υπό την GNU Free Documentation License
